مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلۀ شر بیش از آن که به وجه قرینه ای و استقرایی و با اتکا بر برخی شرور گزاف و بی هدف یا انبوهی ناملایمات زندگی انسان، وجود خداوند و اوصاف کمالی او را به چالش کشد، در ساختاری منطقی، اعتقاد به خداوندی عالم، قادر و خیر محض را با وجود شرور در جهان هستی به طور منطقی ناسازگار می دیده است. پیداست که اعتبار این استدلال منطقی در گرو صدق یا محتمل الصدق بودن گزارۀ الحاقی آن خواهد بود و این در حالی است که فیلسوفانی چون سوئینبرن کوشیده اند تا با پاسخ هایی چون تئودیسه معطوف به خیرهای برتر، نادرستی این گزارۀ الحاقی را نشان دهند. این مقاله می کوشد تا با نگاهی دقیق به استدلال منطقی ملحدین و گزارۀ الحاقی مورد نظر آنان، دفاع سوئینبرن را مطرح و اشکالات وارد بر آن را بررسی کند.

مقاله حاضر، برآن است تا يكی ازمسايل مهم در حوزه دين پژوهی يعنی سـازگاری وجـود خـدا بـا مسئله شر را مورد تحقيق قرار دهد . هر چند كه مسئله شر از قديم ميان انديشه وران دينی مورد بحـث بوده اما امروزه، اين مسئله شكل تازه ای به خود گرفته است. برخی ازملحدان از جمله هيـوم، مـسئله شر را نافی وجود خدا می داننـد وبـه ناسـازگاری وجـود خـداو شـر قايـل هـستند . درايـن نوشـتار، استدلال هيوم مورد نقادی قرار گرفته و اثبات شده است كه اگر خدا كه عالم ، قادرمطلـق و به طـور كامل خيرخواه است، جهت كـافی اخلاقـی و منطقـی بـرای رخـداد شـر داشـته باشـد، مـی تـوان بـه سازگاری وجود خدا و مسئله شر حكم كرد. وجود شر قليل لازمه جهان مادی است و خلقت جهـان مادی بدون لازمه آن محال است و قدرت به محال های ذاتيه تعلق نمی گيرد. بنابراين محال است كـه خدا عالم ماده را كه خير كثير دارد، بدون لازمه آن خلق كند . زيرا ماننـد آن اسـت كـه عـالم مـاده، عالم ماده نباشد واين بهترين جهت كافی اخلاقی و منطقی برای رخداد شر است.

جی. ال. مکی، فیلسوف ملحد انگلیسی مدعی است که باورهای دینی فاقد تکیه‌گاه عقلانی‌اند. وی برای اثبات مدعای خویش بین سه قضیه‌ای که مورد قبول خداشناسان است ، ناسازگاری برقرار می‌کند. این سه قضیه از این قرار است : "خداوند قادر مطلق است" ، "خداوند خیر محض است" ، "و شر وجود دارد"؛ گرچه در بین قضایای مذکور، تناقض صریحی به چشم نمی‌خورد اما اگر چند قضیه دیگر را به آنها ضمیمه کنیم، تناقض آشکار می‌گردد. برای حل مشکل شر، الهیون در طول تاریخ نظریه‌ها و دفاعیه‌های مختلف را ارائه کرده‌اند. مکی برخی از مهمترین این راه‌حلها را مورد ارزیابی قرار داده و آنها را رد می‌کند. این راه‌حلها عبارتند از: -1 شر قرین با خیر است . -2 شر واسطه ضرور برای خیرات است . -3 جهان با وجود شر، بهتر از جهان عاری از شر است . -4 شر مولود اختیار انسان است . به نظر وی تنها راه‌حل سوم و چهارم در تبیین مسئله شر موفق‌اند. زیرا در راه‌حل سوم، مشکل "شرور مستهلک" ; و در راه‌حل چهارم مشکل "شر غیر مستهلک است" ; مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند. اما جان مکی، مشکلات متعددی را مطرح می‌کند تا این دو راه‌حل را نیز به بن‌بست بکشاند. او در پیشنهاد خود مبنی بر اینکه "چه اشکالی داشت که خداوند انسانها را به گونه‌ایمی‌آفرید که همواره به نحو مختارانه خیر را انتخاب می‌کردند؟"، امکان وقوع جهانی را مطرح می‌کند که خداوند قادر مطلق باشد و شر نیز وجود نداشته باشد و ... فلسفه اسلامی به خصوص صاحبان سه مکتب مهم فلسفی اسلامی، پاسخهایی را در رابطه با کیفیت ورود شر در قضاءالهی مطرح کرده‌اند. از نظر آنان شر یا عدمی است و یا منشا عدم است . شرور عدمی مبدا نمی‌خواهند و منتسب به خداوند نیستند، اما شرور وجودی، از حیث وجودی بودنشان خیر محسوب می‌شودند و از این حیث که منشا عدم هستند، شر به حساب می‌آیند. ایشان راه‌حلهای دیگری از جمله: نسبی بودن شر، تلازم (ملازمت) خیرات با شرور، واسطه بودن شر برای رسیدن به خیرات برتر و ... مطرح کرده‌اند. ما در این نوشتار برآنیم که پس از طرح جامعی از نظریات جان مکی و فلاسفه اسلامی، شبهه مکی را توسط ادله فلسفه اسلامی نقد و بررسی کنیم.

بحث عدل و رحمت الهی و مباحث پیرامون آن از اهمیت و جایگاه والاییدر معارف الهی برخوردار است ودر اثبات و تبیین بسیاری از مسائل الهیات تاثیر اساسی دارد. شبهات زیادی پیرامون عدل و رحمت الهی مطرح شده است که در در مقابل متکلمین و فلاسفه پاسخ هایی برای آن مطرح نموده اند. از جمله شبهات مسئله جبر و اختیار و قضاو قدر است. در این مسائل پرسشهایی مطرح است از جمله اینکه آیا انسان آزاد است یا مجبور؟ آیا انسان در سرنوشت خود نقشی دارد یا نه؟ یکی دیگر از شبهات مربوط به عدل و رحمت الهی وجود شر است که با بعضی از صفات خداوند از جمله عدل، توحید و رحمت منافات دارد. که در این رساله به آن پاسخ داده شده است. وجود جهنم و هر نوع کیفر در آخرت پرسش هایی را به همراه داشته است. که در این رساله تحت عنوان احباط، تکفیر و عذاب اخروی مطرح است. از جمله پرسش ها عدم تناسب کیفر های اخروی با اعمال انسان است؟ همچنین از آنجا که خداوند از گناه برخی از گناهکاران به واسطه شفاعت بندگان مقدسش می گذرد برخی وجود شفاعت را منافی عدل الهی دانسته اند. با تحلیل و بررسی این مباحث و پاسخ به آنها مساله عدل الهی تبیین شده است.

بحث عدل و مباحث پیوسته آن از اهمیت و جایگاه والایی در معارف اسلامی‌ برخوردار بوده است و بیان کننده رابطه حق با جهان و انسان است. استاد مطهری به عنوان یکی از حکیمان متأله در سنت فلسفه اسلامی‌ و وایتهد به عنوان فیلسوف خداباور در ساحت تفکر فلسفه غربی، هر کدام با مبانی و تئوری خاصی به تحقیق و تدقیق ژرف در رابطه عدل الهی با مسأله مهم شرور پرداختند. استاد مطهری با استفاده از مبانی اصالت و خیربودن وجود، عالم بودن، قادر و حکیم بودن خداوند و احسن بودن نظام هستی و راه حل‌های عدمی ‌بودن شرّ و تفکیک ناپذیری شرور از خیرات در نظام عالم و غلبه خیرات بر شرور و آثار و فواید شرور در مسأله شرّ، مشکل شرور را حل می‌کند. استاد مطهری با شیوه شیوا و سهلِ همیشگی خویش در این مسأله ژرف کاوی کرده است و از مثال های زنده ای برای تفهیم این بحث باریک استفاده می‌کند. اگر چه امهات مسائل را از دیگران بویژه ملاصدرا می گیرد، شرح و بسطی که به آن می دهد هوشمندانه و ابتکاری است. همچنین از آثار ابتکاری استاد شهید که سایر حکما و متکلمان از این نکته غافل بوده اند و آن را مطرح نکرده اند در باره نقش و مسئولیت انسان در جهت کاستن کژی ها و پیراستن جهان از بدی ها است که این مورد را می‌توان به عنوان نقطه اشتراکی در دیدگاه دو فیلسوف بیان کرد.وایتهد بر اساس برخی مبانی الهیاتی و انسان شناسی مسیحی و با استفاده از توصیف جهان ممکن بر اساس اصل پویش و جاری کردن آن در صفات خداوند از جمله قدرت او به توجیه وجود شرور در عالم پرداخته است.

مساله شر یکی از مباحث مهمی است که همواره افکار متفکران و ارباب ادیان و حتی مردم عادی را به خود مشغول داشته است.این مساله در عصر حاضر بیشتر در حوزه فلسفه دین از منظر صفات کمالی الهی چون عدل،قدرت و علم و خیرخواهی مطلق خداوند مطرح گردیده و حتی برخی از فیلسوفان معاصر غرب همچون جی.ال.مکی،وجود شرور را دلیل عمده بر نفی وجود خداوند دانسته اند.و هر یک به نحوی سعی در پاسخگویی به این مساله و تبیین و توجیه وجود شناختی شرور برآمده اند.

یکی از مباحثی که مرتبط با بحث عدل می باشد، گفتگو از شرور و بلایایی است که در حیات آدمی به چشم می آید. چگونگی ارتباط این دو با هم پهنه ای از آراء و نظرات گوناگون را پیش روی هر محققی می نهد. در این مکتوب ابتدا رایج ترین نظرات در این رابطه که غالباً از سوی فلاسفه و عرفا اظهار شده اند بیان و سپس به بررسی و نقد آنها پرداخته شده است. نگارنده بر آن است که به دور از توجیهات ارائه شده در اینگونه نظریات و برگشت به پله نخستین فهم که حجت بر بندگان است و همچنین رعایت معانی واژه ها، می توان به بیان رابطه ای موجّه از عدل الهی و شرور و بلایای موجود در عالم هستی دست یازید. در این راستا آیات و روایات نیز توضیح داده می شود.

چکیده :تضاد حاکم در فعل و طبع عناصر و ذرّات کاینات، کهجهان هستی و انسان را در بر می گیرد، منجر به عرصه نزاع بین خیر و شر در عالم هستی و در وجود انسان می شود. هدف پژوهش حاضر بررسی نگاه عطار نسبت به مقوله‌ی خیر و شر در دو سطح کلی ِکیهانی و اخلاقی در الهی‌نامه است؛ چرا که عطار به این تقابل خیر و شر در گفتگوی فرزندان با پادشاه، پرداخته است. حکما، عرفا ی اشعری مذهب، منشأ خیر و شر کیهانی را خداوند می دانند. اما معتزله،نسبت شر را به خداوند قبیح می‌شمارند، و عالم را سرتاسر خیر و زیبایی می‌بینند. عطار همه‌ی امور و حوادث هستی را خواه شر و خواه خیر، از جانب معشوق ازلی و از عالم قدس و یکسره خیر می داند. در توجیهات پیرامون مسأله ی شرور، شر، امری عدمی، نسبی، و ناشی از ماهیت دنیاو جهل انسان تلقی شده است. عطار نیز هستی را نظام احسن ، و خیر را عکس وحدت، و شر را عکس کثرت می داند. پنداشت ناخوشایندیِ بعضی از امور عالم، حاصل جزئی‌بینی و معرفت محدود است، حال آن که رنج و غم‌ها، در نگاه عارف عاشق، راه وصول به معشوق است. در خیر و شر اخلاقی، دو اصطلاح کلامیِ حسن و قبح مورد بررسی قرار گرفته است، اشاعره، معیار تشخیص را شرع معرفی می کنند و معتزله عقل.عطار، حسن و قبح امور رامعطوف وجودی می داند که فعل از آن برخاسته است و چنان‌چهنیروی غالبِ بر فعل ، از وجه وجودی و روح پاک انسان باشد، فعل حسن و اگر از وجه عدمی و به تعبیری از نفس او برخاسته باشد، قبیح است. کلیدواژه: خیر، شر، اشاعره، نظام احسن، الهی نامه، عطار.

هرچند نزد افلاطون نظریة منسجمی دربارة مسئلة شرّ دیده نمی شود، اما در آثار او پاره هایی هست که برای افلاطونیان بعدی، دستمایه ای برای بسط و پرورش چنین نظریه ای شد. پروکلوس، برجسته ترین فیلسوف مکتب نوافلاطونی متأخر است که نظریه اش به دیدگاه مرجع نوافلاطونیان دربارة مسئلة شرّ بدل شد. وی در مواجهه ای انتقادی با پیشینیانش می کوشد که شرح و تبیینی وحدت انگار از اشارات افلاطون به مسئلة شرّ ارائه دهد. بر اساس تبیین وی مراتب عالی هستی، خیر و فقط علّت خیرند. شرّ واقعیتی ضروری است اما تنها به نحو نسبی، جانبی، بالعرض و آویخته به خیر تحقق دارد و تنها در مرتبة باشندگان جزئی یافت می شود. هستی بالعرض شرّ، علت وجودبخش ندارد بلکه پیدایی اش به سبب ناهماهنگی افعال نیروهای متعدد موجود مرکب جزئی است. آویختگی و آمیختگی هستی شرّ به خیر چنان است که به رغم ضدیتش با خیر، در تحقق خیر کل مشارکت دارد و از این رو با عنایت و فاعلیت مطلق الهی قابل جمع است.

مسئله͏ شر یکی از مهم͏ترین مسائل کلامی در ادیان و حوزه͏ دین پژوهی است. اهمیت موضوع از آن جهت است که ناظر به اصل باورهای دینی یعنی اثبات وجود خدا و صفات اوست و به نحوی به آموزه͏ های دینی جرح و نقد وارد می کند؛ اما در واقع این مسئله مشتمل بر شبهه͏ ناسازگاری دو ایده͏ یعنی وجود خدا و وجود شر در عالم است به طوری که می توان ادعا کرد گزاره های خدا وجود دارد، و شر وجود دارد، از نظر منطقی سازگار نیستند. مگر این که دست از اطلاق صفات خدا برداشت و به تقیید و تحدید صفات خدا قائل شد و برای جهان، دیدگاه دوئالیستی یعنی دو خالق خیر و شر در نظر گرفت. در این راستا، راه حل͏های سه حکیم مسلمان یعنی ابن سینا، شیخ اشراق و ملاصدرا به عنوان بزرگ͏ترین فیلسوفان اسلامی مورد بررسی و تحلیل قرار می͏ گیرد. هر یک از این سه فیلسوف سهم عظیمی در پاسخ به شبهه داشته اند. از این رو این مقاله در صدد بررسی این مسئله است که راه حل های این سه فیلسوف چه اشتراکات و تفاوت هایی دارد. نهایتا با توجه به مبنای فکری آن͏ها به دست می͏ آید که عدمی بودن شر و مقصود بالعرض بودن آن، جزء مؤلفه های بنیادین سه دیدگاه است.