مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

کشف رابطۀ میان ذات با اسما و صفات الهی، همواره یکی از دغدغه­های بزرگ دین‌پژوهان بوده است. پژوهش حاضر در پی این دغدغه و بر اساس پرسش اصلی«رابطۀ ذات و صفات الهی در نظام فکری سید حیدر آملی چگونه تبیین می­شود؟» شکل گرفته است. جستار حاضر با این خط مشی که ابتدا مطالب مرتبط با موضوع، جمع­آوری و کدگذاری شده­ و سپس با چینش منطقی در جهت رسیدن به نتیجه سامان یافته­اند. در نهایت نتایج حاصله پس از تحلیل گزارش شده­اند. این نتایج عبارتند از: سید حیدر آملی اسما و صفات الهی مجرای ظهور مرتبی ذات الهی معرفی می­کند، البته با توجه به تفکیک­ناپذیری اسما و صفات به نظر می­رسد این دو در یک مرتبه، قرار می­گیرند؛ در نظام فکری سید حیدر آملی، اسما عین ذات معرفی شده است، اما دلایل او برای عینیت مخدوش به نظر رسیده است و در نهایت عمل­کرد او در اثبات این مدعا موفق ارزیابی نشده است؛ با بازسازی استدلال بر غیریت از میان سخنان سید حیدر آملی، در مواضعی او متمایل به نظریۀ غیریت ارزیابی شده است؛ راه برون­رفت از این تضاد درونی یافتن وجه جمعی میان عینیت و غیرت خواهد بود؛ به نظر می­رسد وجه جمع عینیت و غیریت، نظریۀ «اسما و صفات، تجلی ذات» است، چرا که با یک اعتبار تجلی غیر از ذات و تنزل ذات از مقام اطلاق است و از سوی دیگر تجلی از متجلی (تجلی کننده) جدایی ندارد. این نظریه در آثار سید حیدر وجود ندارد، اما نظام اندیشه­ای او با این نظریه سازگارتر به نظر می­رسد.

قاضی سعید قمی از افاضل حکما و عرفای ایران در دورۀ صفویه بود. او در حکمت مشاء و اشراق تبحر داشت و دارای گرایش‌های عرفانی بود. قاضی در حوزۀ صفات الهی قائل به الهیات سلبی بود و اعتقاد داشت آنچه از وجود و صفات ممکنات می‌فهمیم، قابل انتساب به خداوند نیست، زیرا، اولاً خدا وجود صرف است و هیچ صفتی ندارد؛ دیگر اینکه عقل توانایی درک خدا و صفاتش را ندارد. او در بحث وجودشناسی صفات، باور به عینیت و زیادت صفات را شنیع دانسته و به تبیین نیابت ذات از صفات پرداخته است. او به‌طور مفصل به صفت علم خدا پرداخته و معتقد بود علم خدا آن‌گونه که بین حکما مشهور است، حضوری و حصولی و اجمالی نیست. نوشتۀ حاضر بر آن است تا با نگاهی انتقادی به بررسی دیدگاه قاضی در حوزۀ صفات، به‌ویژه صفت علم خدا بپردازد و نشان دهد که دیدگاه قاضی با وجود مطابقت با ظاهر برخی روایات، به‌دلیل پایبندی به برخی اصول، از جمله باور به تباین کلی بین خدا و ممکنات، از یک سری ضعف‌های درونی رنج می‌برد و با برخی مبانی عقلی و یک سری روایات سازگاری ندارد.

دیدگاه نفی صفات از ذات اقدس الهی، آموزه‏ای است که امروزه نظریه‏ای شاذّ تلقّی شده و نظریه اثبات صفت و عینیت آن با ذات، به عنوان تفسیر توحید صفاتی، به اهل بیت: نسبت داده می‏شود. این تحقیق درصدد پی‏جویی دیدگاه نفی صفات در روایات اهل بیت: است و به این نتیجه می‏رسد که حجم انبوهی از روایات شیعه، بر نفی صفات دلالت دارد و دیدگاه اثبات صفت، دیدگاه فلاسفه متأخّر است و به همین خاطر هر جا در روایات سخن از نفی صفات است، از سوی این اندیشمندان، دچار تأویل و توجیه شده ‏است. روایات نافی صفت را می‏توان در چهار محور دسته‏بندی کرد: روایات نفی صفت، روایات نفی توصیف، روایات نفی وساطت صفات (مثلاً عالمٌ لذاته به جای عالمٌ بعلم) و روایات دالّ بر حدوث اسماء.

خداباوری گشوده به ­عنوان رویکرد جدیدی در عرصۀ الهیات و فلسفة دین، نظریات و دیدگاه­هایی را مطرح کرده است که هم به لحاظ فلسفی و هم به لحاظ الهیاتی (کلامی) توجه بسیاری از اندیشمندان معاصر را به خود جلب کرده است. مدعای اصلی و اساسی حامیان این رویکرد این است که بسیاری از آموزه ­های رایج دربارۀ ذات و صفات خدا (و به­طور خاص صفاتی مانند علم پیشین خدا، تغییر‌ناپذیری، انفعال­ ناپذیری و بی­زمان­بودن خدا)، برگرفته از فلسفه­ های یونانی، به‌ویژه سنت نوافلاطونی هستند و تحت تأثیر آن‌ها قرار دارند و به همین دلیل، از مسیر اصلی خودشان که همان مسیر کتاب مقدس است، فاصله گرفته ­اند. بنابراین، برای زدودن انگاره­ های نادرست فلسفی از صفات حقیقی خدا در کتاب مقدس، بایستی بار دیگر آن‌ها را بازبینی و اصلاح ­کنیم. از آن‌‌جا که بنیان‌گذاران و مدافعان این مکتب مدعی هستند که نظریاتشان در سنت خداباوری و خداباوری سنتی ریشه دارد، با نگاهی تاریخی به این جنبش الهیاتی و بررسی مسیر پیدایش آن، صحت‌و سقم ادعای آن‌ها را ارزیابی می­ کنیم. برخی از الهی­دانان و فلاسفۀ دین معاصر، خداباوری گشوده را از انواع خداباوری سنتی قلمداد می­ کنند، برخی دیگر آن را انحرافی در سنت خداباوری و برخی نیز آن را نوعی مکتب ارتدادی و بدعت ­آمیز می­دانند که در سنت راست ­کیشی جایگاهی ندارد. به­هرحال، هرچند زمان زیادی از آغاز این جنبش نمی­ گذرد توانسته است نظرها را، چه موافق چه مخالف، به خود جلب کند؛ تعداد بسیار زیاد مکتوباتی که در تأیید یا ردّ این مکتب نگاشته شده است، شاهد این مدعاست. بنابراین، جا دارد ما نیز با استفاده از منابع بسیار غنی خود در سنت فلسفی‌ـ‌کلامی اسلام و با شناخت کاملی از این دیدگاه، وارد عرصۀ بحث­ های جدید در حوزۀ الهیات و فلسفة دین شویم.

فهم صفات الهی و تبیین دقیق معنای آن‌ها، همواره یکی از چالش‌های متفکران اسلامی‌‌بوده است. ملاصدرا با تفکیک میان مفهوم و مصداق، در صدد ارائه روشی برای فهم صفات الهی است که در عین تأکید بر شناخت پذیر بودن صفات الهی، منجر به یکسان انگاری صفات خداوند و مخلوقات نشود. ازنظر ملاصدرا همان‌گونه که وجود یک حقیقت واحد است که در همة اشیا سریان دارد، صفات حقیقی خداوند یعنی علم و قدرت و حیات و اراده نیز به مانند وجود هستند به‌این معنا که یک علم و قدرت و حیات و اراده داریم که در همة اشیا سریان دارند. او در برخی واژه‌های خود، ترادف مفهومی‌‌صفات الهی را انکار می‌کند و در برخی دیگر،‌این ترادف مفهومی‌‌را قبول کرده است؛‌ این اختلاف در بین کلمات ملاصدرا به سبب مقام احدیت و واحدیت خداوند متعال است. از نظر ملاصدرا در صفات خبریة خداوند متعال، باید به روح معنا توجه کرد.‌ این روش که روش راسخین در علم است، سبب تاویل معنای ‌آیات قرآن نبوده و منافاتی با ظاهر‌ آیه ندارد بلکه درواقع تکمیلی بر معنای ظاهری است.

اتصاف ذات الهی به صفات ثبوتی حقیقی و نحوه سازگاری آن با بساطت ذات، مهم‌ترین چالشی است که از گذشته دور، کانون بررسی الهی‌دانان ادیان ابراهیمی بوده، در پاسخ آن، دیدگاه‌هایی نظیر «زیادت صفات بر ذات»، «نیابت ذات از صفات» و «عینیت صفات حقیقی با ذات» مطرح شده است. دیدگاه اخیر که مورد پذیرش اندیشوران زیادی در الهیات یهودی، مسیحی و اسلامی قرار گرفته، همواره در هاله‌ای از ابهام بوده و تفسیرهای مختلفی برایش ذکر شده است که جستار حاضر به تقریر و ارزیابی مهم‌ترین آن‌ها می‌پردازد. از رهگذر این جستار آشکار می‌شود که صدرالمتألهین با بهره‌گیری از مبانی حکمت متعالیه به ویژه نحوه تحقق مفاهیم فلسفی و اندماجی‌انگاری آن‌ها در ذات، تفسیر ژرفی از این نظریه ارائه نموده که ضمن پذیرش تغایر مفهومی صفات و ذات و نفی سلبی‌انگاری صفات ثبوتی، آن‌ها را به عین وجود ذات و با حیثیت اندماجی آن موجود می‌داند.

ابن‌سینا سه نظریه به‌ظاهر متفاوت در مورد صفات کمال خداوند دارد؛ گاه از عینیت وجودی و وحدت مفهومی صفات کمال سخن می‌گوید، گاه آنها را لازم ذات می‌داند و گاه آنها را به سلب و اضافه باز‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌می‌گرداند. در این مقاله، پس از تحلیل و بررسی سخنان او در مورد نظرات سه‌گانه یاد‌شده، آشکار می‌‍شود که منظور او ـ علی‌رغم ظهور بعضی از سخنانش ـ از لازم ذات، صادر از ذات نیست تا با نظریه عینیت وجودی صفات با یکدیگر و با ذات ناسازگار شود. بلکه منظور او لازم تحلیلی است. در نتیجه این نظریه با دو نظریه دیگر او سازگار است. همچنین روشن خواهد شد که نظریه اضافی یا سلبی بودن صفات کمال، هرچند با نظریه لازم ذات بودن آنها قابل جمع است، اما براساس یک تفسیر، با نظریه وحدت مفهومی صفات و براساس تفسیری دیگر با وحدت مفهومی و عینیت خارجی آنها ناسازگار است.