مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

براي عصمت پيامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) ادله متعددي وجود دارد که يکي از آنها آية «اطيعوا» است: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُم‏» (نساء: 59). از ديدگاه عالمان شيعه و برخي از اهل‌سنت، آيه شريفه بر عصمت پيامبر اکرم(ص) و اولي‌الامر دلالت دارد و يکي از استدلال‌هاي اساسي آن اطلاق و مقدمات حکمت است. دلالت آيه شريفه در مقاله‌اي که از حسين اترک با عنوان «بررسي دلالت آيه "اطيعوا" بر عصمت» در مجله حکمت معاصر (سال يازدهم، ش 1، 1399) منتشر شده، مورد مناقشه قرار گرفته و اشکالاتي بر آن ذکر شده که به نظر نگارنده هيچ‌کدام از اشکالات تمام نيست. نگارنده همانند عالمان شيعه، به تمام بودن اطلاق آن از راه مقدمات حکمت عقيده دارد و بر اين باور است که خداي سبحان در مقام بيان بوده و هيچ قيدي براي آن نياورده، با اينکه امکان تقييد اطاعت وجود داشته است. پس اين آيه کريمه هر اطاعتي را شامل مي‌شود. ازاين‌رو گستردگي اطاعت از پيامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) نسبت به هر طاعت و فعلي با عصمت تلازم دارد. مقاله پيش‌رو نخست با روش توصيفي ـ تحليلي ـ تفسيري استدلال به آيه براي اثبات عصمت را تبيين کرده، سپس با روش «انتقادي» ادعا و ادله مقاله مزبور را نقد نموده است.

عصمت در لغت به معنای منع و نگه‌داشتن و در اصطلاح عبارت است از وجود نیرویی در انسان معصوم که او را از ارتکاب خطا و گناه حفظ می‌کند. امامیه بالاتفاق «عصمت» را برای امام ضروری دانسته و با دلائل عقلی و نقلی به اثبات آن پرداختند. ولی آلوسی این عقیده شیعه را انکار کرده و مدعایش را به برخی از خطبه‌های نهج‌البلاغه مستند نموده و می‌گوید: «اذعان امام علی(ع) به خطا و طلب مغفرت» دلیل بر عدم‌عصمت حضرت می­باشد. مقاله حاضر کوشیده، با تکیه بر روش اسنادی، تحلیلی به بررسی انتقادی دیدگاه آلوسی بپردازد و نسبت این اعترافات با عصمت را بازکاوی نماید. یافته­های پژوهشی حاکی از این‌است که او، بدون توجه به سیاق کلام، نگاه منظومه‌وار به سخنان امام علی(ع) و اکتفا به ظاهر عبارات، برخی از فرازهای نهج‌البلاغه را به‌صورت تقطیع و گزینشی در جهت اهداف خاص مورد بهره‌برداری قرار داده است؛ اذعان امام به «خطا» بر اساس اندیشه توحیدی و ناظر به بُعد مُلکی و «طلب مغفرت» حضرت، به دلیل متفاوت بودن لسان دعا با شریعت به دلیل اشتغال به امور مباح و ناظر به جنبه تعلیم و تربیت امت می‌باشد و منافاتی با «عصمت» ندارد، از این‌رو ادعای وی سست و بدون پشتوانه متقن و عقلانی می‌باشد. اکنون با توجه به اینکه از یک‌سو شیعه در مورد برخورداربودن امام از ویژگی «عصمت» اجماع دارند و از سوی دیگر افرادی نظیر آلوسی با شبهه‌افکنی درصدد متزلزل نمودن عقائد امامیه برآمده‌اند، از این‌رو پرداختن به موضوع بحث جهت روشن‌شدن حقیقت، ضرورت مضاعفی دارد

مسئله عصمت امام ازجمله مباحث مهم کلامی است که در میان متکلمان مسلمان با دو رویکرد عمده مورد بحث قرارگرفته است. بسیاری از متکلمان شیعه، طرفدار نگاه حداکثری درباره گستره عصمت امام هستند و برخی نیز به رویکرد حداقلی دراین‌باره باور دارند. برخی از نو‌اندیشان معاصر مانند مدرسی طباطبایی، کدیور، سروش و صالحی نجف‌آبادی، با نگاهی تاریخی به عقاید شیعیان، پیرو رویکرد حداقلی هستند و بر این باورند که عقیده گروه نخست درباره عصمت امام، هیچ پیشینه‌ای در عصر امامان(ع) ندارد، بلکه نگاه حداکثری به گستره عصمت امام، تحت تأثیر جریانات فکری بیرونی مانند غالیان پدید آمده است. دلیل عمده این افراد در اثبات مدعا، بر ذکر شواهد تاریخی درباره دیدگاه اصحاب ائمه (ع) استوار است و می‌کوشد نشان دهد که در نگاه اصحاب ائمه (ع)، امامان دارای عصمت نبوده و هرگونه نگاه حداکثری به عصمت امام از سوی آنان نفی می‌شود. در پژوهش حاضر تلاش شده است با تکیه ‌بر روایات و شواهد تاریخی و با شیوه توصیفی - تحلیلی و با رویکرد انتقادی، دیدگاه نواندیشان معاصر درباره عصمت امام مورد ارزیابی و تحلیل قرار گیرد. در پایان این نتیجه به‌ دست‌ آمده است که بر اساس روایات و شواهد تاریخی دوران ائمه (ع) دیدگاه حداکثری درباره عصمت امام اثبات می‌شود و جایی برای طرح دیدگاه نواندیشان باقی نمی‌ماند.