مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل مطرح در‌‌ مباحث عصمت‌پژوهی این است که آیا می‌توان دلایل عصمت برخی اشخاص را به اشخاصی دیگر بدون هر وجهی، سرایت داد، یا آنکه لازم است وجهی برای سرایت این دلایل وجود داشته باشد. برای مثال آیا می‌توان دلایل ثابت‌کنندۀ عصمت همه‌جانبۀ نبی اکرم(صلّی الله علیه واله) و ائمه اطهار(علیهم السّلام) را به انبیای سلف(علیهم السّلام) سرایت داد و با آن دلایل، عصمت همه‌جانبۀ انبیای سلف(علیهم السّلام) را نیز اثبات کرد، در‌حالی‌که هیچ وجهی برای این سرایت وجود نداشته باشد و دلایل تنها ثابت‌کنندۀ عصمت همه‌جانبۀ نبی اکرم(صلّی الله علیه واله) و ائمه اطهار(علیهم السّلام) باشد و نه بیشتر؟ بررسی مباحث عصمت‌پژوهی نشان می‌دهد گاهی از برخی دلایل عصمت فراتر از محدودۀ پوشش‌دهندۀ خود استفاده شده و دلایل عصمت اشخاصی به اشخاص دیگر بدون دلیل متقن سرایت داده شده است. این اشتباه گاهی در استفاده از دلایل عصمت اشخاصی برای اثبات عصمت اشخاص دیگر و گاهی در ردّ دلایل عصمت اشخاصی به‌جای رد دلایل عصمت اشخاصی دیگر است. هدف از این پژوهش، آسیب‌شناسی مباحث عصمت‌پژوهی در این مسئله و نشان‌دادن اشتباه‌هایی است که در این زمینه صورت گرفته است. نگارندگان در این مقاله کوشیده‌اند با بهره‌گیری از روش توصیفی و تحلیلی، این مسئله را بررسی کنند.

ایمان و اعتقاد به علم و عصمت پیامبران یکی از مهمترین آموزه‌های اعتقادی در تفکر کلامی شیعه است. از نگاه بسیاری از اندیشمندان، علم معصومین(ع) به حقایق هستی و پیامدهای زیانبار گناه به عنوان منشا عصمت معرفی ‌شده است، اما گاه از این مساله غفلت می‌شود به گونه‌ای که علم و عصمت قابل‌جمع با یکدیگر شناخته-نمی‌شوند. اینکه ملاصدرا علم را مساوق وجود دانسته و در تعاریفی که از عصمت ارائه می‌دهد، بر نقش قوای نظری در تحقق گناه تاکید می‌کند، موید ارتباط مستقیم بین علم و عصمت در دیدگاه وی است. در تحقیق حاضر افزون بر تحلیل نسبت علم و عصمت در نگاه صدرا، در دو گام با بررسی آن در مساله وحی و زمان کودکی نبی نشان داده شده که پرسش‌های مطرح در باب این نسبت در مساله وحی، ناشی از نادیده انگاشتن احکام وجود و مرتبه وجودی انسان کامل در نگاه صدرا است اما پرسش‌های فراروی نسبت علم و عصمت در زمان کودکی نبی، امری تامل‌برانگیز بوده که علت آن را باید در عدم امکان ارائه تبیین فلسفی از این نسبت مطابق با مبانی ملاصدرا دانست.

با توجه به دیدگاه امروز کلامی شیعه در محور علم، برتری، قدرت و عصمت امام علی(ع) این نوشته درصدد بررسی این چهار ویژگی از دیدگاه یاران امام علی(ع) با تکیه بر کتاب الارشاد شیخ مفید است. پرسش مقاله حاضر این است که یاران امام علی(ع) در موضوع علم، برتری، عصمت و قدرت امیرالمؤمنان چه رویکردی داشته و جایگاه امام را در این چهار امر چگونه می­دیدند؟ روش گردآوری اطلاعات، کتابخانه­ای و با بهره­گیری از نرم­افزارها است و نیز روش تحقیق مقاله تاریخی- تحلیلی است. با توجه به گزارشات تاریخی کتاب الارشاد شیخ مفید، اصحاب امیرالمؤمنان(ع) به عنوان شیعیان اولیه تلاش داشتند با ذکر ویژگی­هایی از امام، از جمله ارزش و جایگاه علمی امام علی(ع)، فضایل، مناقب، داوری­ها و معجزات، امامت و رهبری ایشان را در سطح جامعه برای مردم بیان کرده و ایشان را شایسته­ترین فرد برای جانشینی پیامبر(ص) بعد از رحلت ایشان معرفی کنند.

در اندیشه سیاسى شیخ الرئیس «عصمت» آن‌قدر مهم است که حتى با رحلت پیامبر 9 که وحى الهى متوقف مى‌شود، باز هم باید معصوم منصوب از سوى ایشان، پرچم زمام‌دارى را به دست گیرد ومردم نیز مکلف‌اند همان‌گونه که از پیامبر اطاعت مى‌کردند، از جانشین وى نیز اطاعت کنند. پیامبر کار قانون‌گذارى را به نحو احسن به پایان رسانیده، ولى کار زمام‌دارى هرگز به اتمام نمى‌رسد، مگر این‌که قیامت فرا رسد وجامعه بشرى منقرض گردد. در این کنکاش ابتدا سیاسى بودن اسلام را به عنوان اصل موضوع پذیرفته‌ایم وآن‌گاه این سؤال را مطرح کرده‌ایم که سیاسى بودن اسلام ذاتى است یا عرضى ودر نهایت، ثابت کرده‌ایم که در اندیشه سیاسى فیلسوف بزرگ اسلامى، عصمت از جایگاه ویژه‌اى برخوردار است.

عصمت در لغت، به معنای بازدارندگی و منع، و در علم کلام به معنای بازدارندگی از گناه و اشتباه به کار می رود. آنچه در این نوشتار مورد نظر است، بررسی سیر تاریخی مسئله عصمت امام در تاریخ اندیشه شیعه امامیه تا پایان سده پنجم هجری است. بر اساس مهم ترین یافته های این تحقیق، نظریه عصمت امام پیش از آنکه به وسیله متکلمان شیعی مطرح شود، در آیات قرآن کریم و نیز سنت نبوی نمودی آشکار داشته، چنان که سخنان صحابه رسول خدا مؤید چنین ادعایی است. اگرچه شبهاتی چند درباره اعتقاد یا عدم اعتقاد صحابه ائمه اطهار به وسیله برخی نویسندگان مطرح شده است، تحقیق و واکاوی در این مسئله خلاف این شبهات را ثابت می کند.

«عصمت» در اصطلاح به معنای منع و حفظ از گناه است و معصوم کسی است که از گناه، ممنوع و محفوظ است. «اختیار» نیز به معنای تأثیر خواست انسان در فعل خود است. در این نوشتار، به دنبال بررسی و ردیابی جایگاه اختیار در فعل معصومان(ع) هستیم. عصمت معصومان در مقام فرض، ابعاد و ساحت­های مختلفی دارد. نویسنده با تفکیک قلمرو عصمت، به تبیین جایگاه اختیار در هر یک از این ابعاد پرداخته است. بر اساس مهم­ترین یافته­های این تحقیق، تحقق اختیار به صورت عینی در موارد عصمت از اشتباه، قابل تصویر نیست؛ ولی در ساحت عصمت از گناه، اختیار کاملاً قابل تصویر بوده و شبهات مخالفان بر جبری بودن عصمتِ معصومان، نادرست است.

این مقاله در زمینة کلام اسلامی به بررسی دلالت آیة «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» (نساء /59) بر عصمت انبیاء می‌پردازد. این آیه یکی از مهم‌ترین آیات قرآنی است که از آن برای اثبات عصمت انبیاء، به ویژه نبی مکرم اسلام، و صاحبان امر استفاده شده است. استدلال به این صورت است که چون خداوند به‌طور مطلق دستور به اطاعت از رسول خود داده است، این دلالت بر عصمت او از خطا و گناه می‌کند؛ چرا که اگر رسول معصوم نباشد، ممکن است در دستورات خود به مردم دچار عصیان یا خطا شود؛ در نتیجه، دستور مطلق خدا به اطاعت از او، منجر به تبعیت مردم از رسول در عصیان و خطایش خواهد شد و این خلاف غرض خداوند از ارسال رسول است. به نظر نویسنده، این استدلال مخدوش است و استفاده از اطلاق آیه برای اثبات عصمت بر اساس مباحث علم اصول و شرایط اخذ به اطلاق یک کلام درست نیست. آیه در مقام بیان عصمت یا عدم عصمت انبیاء نیست؛ بلکه صرفاً در مقام بیان اصل حکم ضرورت اطاعت از رسول و صاحبان امر توسط مردم است. علاوه بر اینکه قرائن عقلی و نقلی متعددی وجود دارند که آیه را از ظاهر مطلق آن منصرف و ضرورت اطاعت را مقید به عدم مخالفت دستورات رسول و صاحبان امر با کتاب و حکم خدا می‌سازند.

امامت و مسائل پیرامون آن از جمله مباحث مهم و اختلافی در حوزه معرفت و تفکر دینی فرقه‌های شیعی، خصوصاً زیدیه و امامیه، است. زیدیه گرچه به دلیل آیه تطهیر و روایات خاص، قائل به عصمت اصحاب کسا هستند ولی شرط و وصف عصمت را برای امام لازم ندانسته و به دلایل مختلفی از جمله فقدان دلیل عقلی و نقلی بر عصمت امام، تبیین حقیقت و معنای عصمت، عدم وجوب نصب امام معصوم بر خداوند تمسک کرده‌اند؛ علاوه بر اینکه از نظر مصداقی نیز با امامیه اختلاف نظر دارند. هدف اصلی تحقیق، ضمن برشمردن دلایل نفی عصمت ائمه از منظر زیدیه، اثبات عصمت ائمه و پاسخ‌گویی به شبهات زیدیه در این زمینه است. طبعاً مطالعه مقایسه‌ای دلایل هر دو فرقه و واکاوی و بررسی این دلایل تأثیر مهمی در تبیین و نقش جایگاه امام در جامعه خواهد داشت. نوشتار حاضر تحقیقی است به روش کتاب‌خانه‌ای و با رویکرد توصیفی و تحلیلی که حول برخی از دلایل و مباحث هر دو فرقه راجع به اشتراط یا عدم اشتراط عصمت برای امام صورت گرفته است. مهم‌ترین یافته این تحقیق، برخلاف مدعای زیدیه مبنی بر عدم اشتراط و وصف عصمت برای امام، از نظر امامیه علاوه بر دلایل نقلی مختلف، دلایل عقلی متعددی از جمله فلسفه وجودی امام، از دست دادن جایگاه و روی‌گردانی مردم، نقض غرض، حفظ دین و پاسداری از آن، تلازم در مسئله عصمت و جانشینی پیامبر (ص) دال بر عصمت امام است.

عمل غیر معتدل افزون بر اینکه فاقد توجیه اخلاقی است، با عصمت معصومان (ع) سازگاری ندارد، پاره ای از جستارهای نصوص دینی نشانگر آن است که از امیر مؤمنان علی (ع) در برخی موارد اعمال محافظه کارانه و تفریطی و در مواردی عمل خشونت آمیز و افراطی سر زده است. این پژوهش– که در روش گردآوری مطالب، کتابخانه ای است و در نحوه استناد داده ها، از شیوه اسنادی پیروی می کند و در تجزیه و تحلیل مطالب، روش آن تحلیل محتوایی از نوع توصیفی تحلیلی می باشد.–تمامی مواردی را که در زمینه یاد شده امکان ناسازگاری با عصمت امیر مؤمنان علی (ع) می رفت گردآوری و تحلیل نموده و در پاسخ بهشبهه های یاد شدهبه این نتیجه دست یافته است که تمامی این شبهه ها با توجه به حقایق تاریخی که از سوی پشتوانه های عقلی مطابق با مصلحت سنجی معقول، متناسب با زمانه و موقعیت و مطابق و یا مشابه با سیره‌ انبیاء الهی پشتیبانی می شود، قابل پاسخ است.