مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده: 1. معنای لغوی امام و شیعه متمم یکدیگرند، شیعه به معنی پیروان است و امام کسی است از او پیروی می شود امامیه یا شیعه اثنی عشریه اصطلاحاً به کسانی گفته می شود که گذشته از اعتقاد به امامت بلافصل علی (علیه السلام) پس از او حسین بن علی (علیه السلام) و حسین بن علی (علیه السلام) و نه فرزند ایشان که آخرین آنها مهدی موعود (عج) است به امامت می پذیرند. 2 - فرق اسلامی، چون معتزله، اشاعره، خوارج و مرجئه، غالباً در واکنش به حوادث اعتقادی و سیاسی برخی دوره ها و به صورت انفعالی پیدا می شدند ولی پیدایش امامیه این گونه نبوده است. جانشینان پیامبر (صلی الله علیه و آله) از زمان خود حضرت، دست کم برای عده ای از اصحاب مشخص بودند که از علوم و اسرار پیامبر بهره خاص گرفته بودند و این علوم و اسرار سینه به سینه در آنها انتقال پیدا کرده بود، لکن به جهت اختناق موجود در بعضی دوره ها فرصت بروز و ظهور به صورت گروهی منسجم را نیافتند تا اینکه امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) با اندک فرصتی که یافتند توانستند در کنار فقه شیعه، کلام امامیه را هم بنیان نهند و متکلمان برجسته ای را تربیت کنند. 3 - کلام امامیه نه با عقل گریزی اصحاب حدیث و حنابله موافق بود و نه با عقل گرایی افراطی معتزله همراهی داشت چه اینکه با جمودگرایی اشعری و نادیده گرفتن نقش تعقل در کشف عقاید سرآشتی نداشت. منابع معارف شیعه عبارت بودند از قرآن سنت پیامبر و اهل بیت و همچنین عقل. متکلمان امامیه گذشته از استفاده از مستقلات عقلی، با اجتهاد عقلی معارف قرآن و سنت را استنباط می کردند و به جدال احسن با مخالفان می پرداختند. 4 - پنج اصل توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد به عنوان اصول عقاید امامیه معرفی شده است. دو اصل توحید و عدل در این میان اهمیت بیشتری دارد و تفسیر خاص امامیه و معتزله از این دو اصل، آنها را از دیگر فرق کلامی جدا کرده است. اصل امامت هم مختص امامیه بوده که آنها را از بقیه و حتی معتزله جدا نموده است. 5 - امامیه در مورد توحید صفاتی معتقدند که صفات الهی مفهوما با ذات متغایرند لکن مصداقا واحد هستند، بر خلاف اشاعره که صفات را زاید بر ذات متغایرند می دانند و یا معتزله که به نیابت ذات از صفات قائلند. در مورد توحید افعالی هم نظر اشاعره مبنی بر انحصار فاعلیت در خدا و نظر معتزله مبنی بر فاعلیت مستقل انسان از سوی امامیه رد شده است. اختیار و آزادی انسان هرگز به تفویض معتزله نمی انجامد بلکه قدرت اختیار انسان متوقف بر اجازه الهی است. 6- عدل در نزد امامیه به معنای منزه بودن خداوند از ارتکاب افعال قبیح و لزوم انجام کارهای نیکوست. آنان سخن اشاعره مبنی بر اینکه عدل همان فعلی است که خدا انجام می دهد (ولو قبیح) با دلایلی رد می کنند. نظریه امامیه در مسأله حسن و قبح دارای دو عنصر اساسی است. نخست آنکه حسن و قبح، ذاتی افعال است و دیگر آنکه عقل آدمی قادر بر درک این حسن و قبح است، البته در برخی موارد برای شناخت حسن و قبح افعال محتاج دین و شریعت است. بر همین اساس امامیه افعالی را که عقلاً قبیح انداز خدای متعال سلب می کنند. 7 - امامیه معتقد است خدای متعال به هیچ صورت در دنیا و آخرت با چشم قابل رؤیت نیست. البته رؤیت قلبی که در روایات آمده نه تنها مردود نیست بلکه عالی ترین نوع معرفت آدمی نسبت به خداوند است و چه بسا که این رؤیت در همین دنیا هم میسر باشد. 8 - در میان مکاتب کلامی، امامیه تنها گروهی است که امامت را از اصول دین می شمارد و بر آن تأکید دارد. بنابر نظر امامیه، امام را خداوند تعیین می کند و مردم می باید امام زمان خود را بشناسند و با او بیعت کنند. امامت رهبری امت اسلامی در همه شؤون حیات بشری اعم از اعتقادی، علمی، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی است و امام فردی معصوم از خطا و گناه است. 9 - متکلمان برجسته امامیه از یک نظر به دو گروه تقسیم می شوند: متکلمان عصر حضور که از اصحاب ائمه اند و متکلمان عصر غیبت. برخی از متکلمان عصر حضور عبارت اند از: 1 - هشام بن حکم، شاگرد برجسته امام صادق (علیه السلام) و امام کاظم (علیه السلام) که سرآمد شاگردان آن حضرت در مباحث کلامی بوده و دارای آثار کلامی متعددی است؛ 2 - هشام بن سالم. شاگردان امام صادق (علیه السلام) و امام کاظم (علیه السلام)؛ 3 - محمد بن علی بن نعمان معروف به مؤمن الطاق که از اصحاب امام سجاد (علیه السلام) و امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) است؛ 4 - قیس الماصر؛ 5 - زرارة بن اعین: از اصحاب امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) و امام کاظم (علیه السلام) که برخی او را از بزرگترین رجال شیعه می دانند. متکلمان یاد شده در قرن دوم هجری می زیسته اند. در قرن سوم هم متکلمان بسیاری بوده اند که از جمله آنها فضل بن شاذان است که از اصحاب امام رضا (علیه السلام)، امام جواد (علیه السلام) و امام هادی (علیه السلام) و امام حسن عسکری (علیه السلام) است. کتاب معروف الایضاح که در رد فرقه های مختلف کلامی است مربوط به اوست. 10 - مهمترین متکلمان عصر غیبت مربوط به قرن 4 و 5 است که تعدادی از آنها از خاندان نوبختی اند. خاندان نوبختی از مهمترین خانواده های شیعی بوده اند که برخی از آنها یاران امام معصوم (علیه السلام) بوده اند از جمله حسین بن روح نوبختی که آخرین نایب خاص امام دوازدهم (علیه السلام) بوده است. این خاندان در فرهنگ و تمدن دوره عباسی نقش به سزایی داشتند و به جهت آشنایی با فلسفه، مفاهیم فلسفی را در کلام امامیه وارد کردند. ابوسهل نوبختی، حسن بن موسی نوبختی (صاحب کتاب فرق الشیعه) و ابواسحق ابراهیم بن نوبخت (صاحب کتاب الیاقوت) از جمله متکلمان امامیه منسوب به این خاندان هستند. 11 - یکی از شخصیتهای برجسته امامیه شیخ صدوق صاحب کتاب من لایحضره الفقیه است. وی در کتب خویش بیشتر بر نصوص دینی تأکید ورزیده است. کتاب التوحید شیخ صدوق جامع عقاید اصلی و مهم امامیه است. روش شیخ صدوق از جهتی در مقابل روش متکلمان نوبختی است. نوبختیان سعی می کردند از مباحث فلسفی و عقلی در کلام سود جویند و شیخ صدوق بیشتر از نصوص دینی بهره می جست. مقایسه کتاب الیاقوت و الاعتقادات این مطلب را روشن می سازد. 12 - شیخ مفید از دیگر متکلمان مشهور امامیه است که سید مرتضی و شیخ طوسی از شاگردان او محسوب می شوند. مهمترین کتاب کلامی وی اوائل المقالات است. تفکر کلامی مفید از جهت توجه به عقل و نقل حد وسط میان روشن متکلمان نوبختی و شیخ صدوق محسوب می شود. سید مرتضی متکلم دیگر امامیه پس از شیخ مفید کلام امامیه را بیشتر به جانب عقلانیت کشاند. شیخ طوسی که دارای دو مجموعه های تهذیب الاحکام و الاستبصار است در زمینه کلامی کتاب تمهیدالاصول را نگاشته و روش عقلانی سید مرتضی را تکمیل کرده است و متکلمان شیعی پس از او تنها به شرح و بسط آرای سلف پرداختند تا در قرن هفتم با ظهور خواجه نصیر الدین طوسی کلام شیعه دچار تحولی دیگر شد. 13 - خواجه نصیر الدین طوسی در میان متکلمان دوره غیبت بیش از دیگران بر کلام امامیه تأثیر گذارده است. او بیش از همه به عقاید شیعه رنگ فلسفی داد و با تألیف کتاب تجرید الاعتقاد یکی از مهمترین کتابهای کلامی شیعه را آفرید. اهمیت این کتاب را از شروحی که بر آن نوشته شده می توان یافت. علامه حلی که جامع علوم عقلی و نقلی بود شرح کشف المراد را بر تجرید خواجه نگاشت و پس از وی هم متکلمان برجسته ای چون علامه مجلسی، فیض کاشانی و ملاعبدالرزاق لاهیجی آثار دیگری را در کلام امامیه آفریدند. 14 - کلام شیعه در سه مرحله متوالی، به تدریج بر جنبه عقلانی آن افزوده شد و به علوم فلسفی نزدیکتر شد. در دوره نخست تأکید بیشتر بر نصوص دینی و کلام ائمه بود و عقل در خدمت تبیین معارف وحی و دفاع از حقانیت و عقلانیت آن بود. در دوره دوم مایه های عقلانی کلام شیعه افزایش یافت. در نهایت با ظهور خواجه طوسی کلام شیعه با فلسفه مشاء در آمیخت. کلام شیعه در قرنهای اخیر هم شاهد گرایشهای نص گرایانه و عقل گرایی معتدل بوده است و این رویارویی همچنان ادامه دارد.

العقائد اثر علامه محمدباقر بن محمدتقی مجلسی به كوشش حسین درگاهى، در تهران به چاپ رسیده است. علامه مجلسى در این رساله با استناد به آیات قرآن كریم و روایات معصومان علیهم‌السلام درصدد نشان دادن راه‌هاى نجات و رستگارى انسان برآمده است. اصل این كتاب، به عربى است و تاریخ نگارش آن در سال 1087 ق، پس از نگارش بحارالانوار بوده و متشكل از دو بخش است: در بخش اول، مبحث اصول عقاید شیعه مورد بررسى قرار گرفته است. بخش دوم، درباره وظایف عبادى مؤمنان است.

کتاب شامل چند فصل می باشد : فصل اول بحث های مقدماتی است از شیعه ، تعریف شیعه، اصطلاح شیعه، تعریف وصی و... در فصل دوم دیدگاه دکتر سالوس را نقد می کند درباره امام، ضرورت امام، معصوم، عقل و... در فصل سوم امامت را در نزد دکتر سالوس دقیق بررسی می کند و نقد می کند، در فصل چهار مسئله بیعت امام علی ع و مشهور مسلمانان را مطرح و بررسی می کند و در فصل پنجم امامت نزد شیعه جعفری و لوازم آن را ذکر و بررسی می کند.

چکیده: 1 - به پیروان علی (علیه السلام) که معتقد به امامت بلافصل او از طریق نصب و نصب پیامبر (صلی الله علیه و آله) هستند شیعه گفته می شود. این اصطلاح در زمان پیامبر هم مطرح بوده و تعبیر شیعة علی به کار رفته است. 2 - نخستین دوره حیات شیعه، زمان حیات پیامبر (صلی الله علیه و آله) است. روایات متعددی در نزد شیعه و سنی هست مبنی بر اینکه عبارت شیعة علی توسط پیامبر (صلی الله علیه و آله) رواج یافته است. کما اینکه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در طول عمر خویش بارها علی (علیه السلام) را به عنوان جانشین خویش معرفی فرمودند که اولین دفعه پس از نزول آیه و انذر عشیرتک الاقرین بود. در پایان عمر ایشان هم که واقعه غدیر خم اتفاق افتاد این معرفی تکرار شد. 3 - مرحله دوم حیات شیعه مربوط به پس از وفات پیامبر (صلی الله علیه و آله) است. در حالی که عده ای در سقیفه مشغول تعیین خلیفه بودند شیعیان علی (علیه السلام) با اعتقاد به جانشینی او گرد او جمع آمدند که در رأس آنها مقداد، سلمان، ابوذر و عمار قرار داشتند لکن به جهت حفظ اسلام سکوت اختیار نمودند و با حاکمان وقت همراهی کردند. 4 - دوره سوم پس از قتل عثمان و به خلاف رسیدن علی (علیه السلام) شروع می شود. در این دوره امامت علی (علیه السلام) فعلیت بیشتری یافت و شیعه در حاکمیت سیاسی هم نقش پیدا کرد. پس از شهادت علی (علیه السلام) و صلح امام حسن (علیه السلام) دوره حیات شیعه در عصر اموی آغاز می شود که سخت ترین دوره حیات شیعه است. شیعیان در این دوره متحمل آزار و شکنجه و قتل و غارت می شوند و در همین زمان است که قیام کربلا اتفاق می افتد. 5. اولین اختلاف در شیعه زمانی اتفاق افتاد که مختار که به خونخواهی امام حسین (علیه السلام) قیام کرده بود محمد حنفیه را به عنوان امام مهدی (عج) معرفی کرد و در اینجا اولین انشعاب در شیعه پیدا شد. به پیروان مختار و این اعتقاد کیسانیه می گویند. 6 - جریان دیگری که به پیدایش فرقه ای دیگر انجامید قیام زید فرزند امام سجاد (علیه السلام) بر ضد بنی امیه بود. پس از آنکه او به شهادت رسید پیروان او که امامت او را قبول داشتند به زیدیهمعروف شدند. 7 - سومین انشعاب در زمان امام صادق (علیه السلام) رخ داد، زیرا عده ای اسماعیل فرزند ارشد او را به عنوان امام هفتم پذیرفتند و اسماعیلیه نامیده شدند. 8 - از اوایل قرن چهارم تا اواخر قرن پنجم که خاندان بویه شیعی مذهب در دستگاه حکومت عباسی نفوذ کرد شیعه آزادی عمل بیشتری در بیان عقاید خود پیدا کرد و بسیاری از متکلمان و فقهای شیعه مانند شیخ صدوق، شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی در این زمان پدید آمدند. گسترش شیعه با حکومت حمدانیان و فاطمیین ادامه یافت ولی در دوره ایوبیان مجدداً سخت گیری بر شیعیان آغاز شد. 9 - در حکومت مغول در قرن هفتم در برخی نقاط مذهب شیعه رواج یافت. بزرگانی چون محقق حلی، علامه حلی و خواجه نصیرالدین طوسی در همین زمان می زیسته اند. با حاکمیت شاه اسماعیل صفوی بر ایران مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی اعلام شد و تلاشهای زیادی در ترویج آن صورت گرفت. علمایی چون شیخ بهایی، میرداماد، ملاصدرا، فیض کاشانی و علامه مجلسی در همین زمان می زیسته اند. اما در همین وقت با حاکمیت دولت عثمانی در برخی مناطق دیگر، شیعیان مورد آزار و اذیت قرار گرفتند و مذهب شیعه که زمانی در سوریه و مصر و ترکیه رواج داشت از آن مناطق رخت بربست. 10 - در کتب فرق و مذاهب، فرقه های متعددی برای شیعه ذکر شده که اکثراً جعلی است، و تنها فرقه های مهم موجود شیعه سه فرق امامیه، زیدیه و اسماعیلیه هستند که از این میان اکثریت شیعه را امامیه یا شیعیان اثنی عشری که قائل به امامت علی (علیه السلام) امام حسن (علیه السلام) امام حسین (علیه السلام) و نه فرزند معصوم آن حضرت هستند، تشکیل می دهند.