مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

این تحقیق در تلاش است تا با بررسی اجمالی موضوعات مختلف کلامی و فلسفی که با علیت رابطه‏ای مستقیم دارند، دایره بسیار گسترده این بحث را روشن کند تا در پرتو آن به اهمیت شگرف بحث علیت برسیم. روشن است که از یک سو میان مسأله علیت با مسائل کلامی‏ مانند اراده الهی، اختیار انسان و اعجاز و از سوی دیگر میان آن و برخی مسائل فلسفی و عرفانی چون قاعده الواحد و وحدت وجود، ارتباطی وثیق وجود دارد لذا شایسته است که به بحث علیت نگاهی ویژه شود تا با فهم دقیق مسئله علیت و ضرورت علی، دشواری و نکات مبهم بسیاری از این موضوعات آشکار شده و سوالات و شبهات فراوانی پیرامون آنها از میان برداشته شود.

پرسش اصلی تحقیق حاضر چگونگی هماهنگی میان عقل و نقل در مسأله توحید صفاتی در منظومه فلسفی ملاصدرا است. پس از تبیین هماهنگی عقل و نقل از دیدگاه صدرا، و با ذکر پیشینه ای از آراء متکلمان(اشاعره و معتزله) در خصوص رابطه میان ذات و صفات الهی وگذری نیز به آراء ابن سینا در این موضوع، به اندیشه های صدرا درباب توحید صفاتی روی آورده، برهان وی بر نظریه"عینیت ذات وصفات"را که عمدتا بر محوریت برهان صدیقین و قاعده عقلی «بسیط الحقیقه» استوار است بیان، واستناد به آیات مربوطه را معلوم نموده ایم.آیات مورد استناد همگی دال بر این است که خدا وجود محض بوده، و واجد جمیع کمالات وجود است. همچنین، با نظر به قواعد فوق، صدرا با تحلیل دقیقی نشان می دهد که کثرت اوصاف کمالی خداوند با وحدت و بساطت ذاتش همخوانی داشته، و از ناحیه کثرت صفات، کثرت و ترکیبی در ساحت قدس ربوبی پدید نمی‏آید. ادله عقلی ملاصدرا مبنی برعینیت ذات وصفات که جمعا 5 دلیل از مجموعه آثار وی استخراج، و در پی مباحث فوق مطرح شده است، همگی با کلام نورانی مولی الموحدین امام علی(ع) که؛کمال توحید را نفی صفات از او می‏داند مهر تأیید ‏خورده، و تأثیر پذیری صدرا از آموزه‏های بلند خداشناسی در نهج البلاغه و سایر جوامع روایی را نمایان می‏سازد.در پایان نیزبه تناسب بحث از صفات به ذکراقسام صفات و نیز طرح مسئله تشبیه وتنزیه جهت نشان دادن اصل امکان شناخت صفات در حدود کارایی عقل بشری همراه با ادله عقلی و نقلی صدرا پرداخته ایم.

تفسیر الکشاف، که نام کامل این تفسیر «الکشاف عن حقائق التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التاویل» است، به کشاف زمخشری شهرت دارد. زمخشری درباره آن چنین سروده است: تفاسیر قرآن بود بی شمار ولی همچو کشاف ندیده کسی، تو گر طالب فهم قرآن بدی به کشاف روی آر اگر عاقلی. / داستان تالیف کشاف همانگونه که ذهبی از قول زمخشری نقل کرده بسیار شنیدنی است. زمخشری می‌گوید: من دیدم برادران دینی از مذهب عدلیه که دارای علم عربی و اصول دین هستند هر‌گاه به تفسیر آیه‌ای از قرآن مراجعه می‌کنند و من بعضی از حقایق آیات را برایشان بیان می‌کنم بسیار تمجید و تعجب می‌کنند و از شوق پر می‌کشند به سوی تفسیری که بتواند جوابگوی مسایل قرآنی آثار باشد تا اینکه آمدند و دور من جمع شدند و از من درخواست کردند کشاف را برای آنان املا کنم من از این مطلب سر باز زدم آنان قبول نکردند و گفتند به نزد بزرگان دین و دانشمندان معتزلی می‌رویم و آنان‌را واسطه می‌کنیم. آنچه که مرا از قبول این درخواست باز می داشت علاوه بر اینکه قدرت و توان علمی آنرا نداشتم این بود که قبول این خواسته بر من واجب نبود زیرا دقت در آن مانند واجب عینی است که در این زمانه مورد توجه نیست و کسی به دنبال آن نیست و همت مردم از این مقدار علم بسیار کم و کوتاه است تا چه رسد به تفسیری که بر اساس علم معانی و بیان بنیان نهاده شود. به همین خاطر مقداری پیرامون فواتح سور و حقایق سوره بقره بصورت سوال و جواب برایشان مطرح کردم. چون تصمیم گرفتم به زیارت خانه خدا بازگردم و از خانه خدا کسب فیض نمایم به سوی مکه حرکت کردم از هر شهری که می‌گذشتم کسانی‌را می‌دیدم که متاسفانه معارف قرآن را به اهلش یاد نمی‌دادند و به این خاطر با دیدن من سعی می‌کردند تشنگی معارف قرآن خویش را سیراب کنند دور من حلقه می‌زدند و در یادگیری حرص می‌ورزیدند از توجه من به آنان به اهتزاز در می آمدند و از نشاط من به وجد و حرکت در می‌آمدند. تا این‌که رحل اقامت را به مکه افکندم در آنجا سید ابو الحسن بن حمزة بن دهاس که از بنی حسن است نسبت به بنده بسیار لطف فرمود و درخواست نمود که این تفسیر را بنگارم بنده عرض کردم مرا معاف بدار زیرا عمر من به ۶۰ و ۷۰ رسیده و دیگر توانایی تحقیق و تفحص را ندارم و باید میانه‌روی کنم ولی با این حال خداوند توفیق داد تا به مدت دو سال و چهار ماه (مدت خلافت ابوبکر) آن را به پایان برسانم در حالیکه سی سال بود که من در انتظار چنین سالی بودم و این از برکت خانه خداست./ ذهبی در تفسیر و مفسرون می‌گوید: ارزش این تفسیر با چشم‌پوشی از گرایش اعتزالی آن، چنان است که تا به حال کسی مانند آن را تالیف نکرده است بخاطر وجوه اعجازی که از قرآن بیان کرده و زیبایی نظم و بلاغت قرآنی که در آن اظهار کرده. تا به حال کسی مانند زمخشری نتوانسته برای ما زیبایی قرآن و سحر بلاغت آن را بازگو کند. زیرا وی در بسیاری از علوم مهارت داشت به ویژه در واژه‌شناسی عربی تبحر فوق‌العاده داشته است. اشعار عرب را به خوبی می‌شناخته به علاوه اینکه در احاطه به علوم بلاغی و معانی و بیان و ادبیات عربی ممتاز بود./ این نبوغ علمی و ادبی به بهترین وجه در تفسیر کشاف متبلور شده است بطوری‌که از هنگام تالیف تاکنون مورد توجه دانشمندان بوده و دلهای مفسران را ربوده است. در حقیقت زمخشری تمام ابزار و وسایلی را که مفسر بدان نیاز دارد در این تفسیر گردآوری کرده و آن‌را در اختیار مردم نهاده است. تفسیر کشاف در موضوع خود یگانه است و در چشم دانشمندان و تفسیرپژوهان همچون کوه استواری است که صعود به قله آن بسیار مشکل به نظر می‌آید./ ویژگی‌های تفسیر: ۱- زمخشری در پرده‌برداری از بلاغت قرآن و بیان وجوه اعجاز آن و تبیین لطایف و دقایق معنای آن گوی سبقت را از همگان ربوده و پس از وی کسی به مقام وی نرسیده است. ۲- تمام کسانی که وی را بخاطر اعتقاد اعتزالی سرزنش کرده‌اند ولی در مهارت در واژه‌شناسی عربی و فصاحت و بلاغت ستوده‌اند و گفته‌اند وی پیشوای واژه شناسی و بلاغت قرآنی است. ۳- هر مفسری در تفسیرش چیزی را بطور غالب بیان می‌کند که در آن مهارت دارد ولی تفسیر کشاف یک ویژگی خاصی دارد که مجموعه‌ای است که بعضی از آن بعض دیگر را تکمیل می‌کند. ۴- کشاف در موضوع خود از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و بر سایر تفاسیر پیشی گرفته و باعث شده که یکی از تراث علمی بسیار عالی در تفسیر به شمار آید. ۵- تفسیر زمخشری آینه تمام نمای تفکر اعتزالی است هم برای دوستداران مذهب معتزلی و هم برای منتقدان آن. یعنی مذهب معتزله را بسیار واضح و شفاف منعکس می‌کند تا کسی که می‌خواهد بین نزاع قدیمی اشاعره و معتزله داوری کند مستندات روشنی داشته باشد. در پایان باید گفت: تفسیر کشاف زمخشری از چنان مقام و منزلتی برخوردار است که یکی از مراجع و مصادر مهم تفسیر کلاسیک به شمار می‌آید. / سخن استاد مطهری: مرحوم استاد شهید آیت‌الله مطهری در کتاب ارجمند خدمات متقابل اسلام و ایران می‌نویسد: «اهتمام ایرانیان به تفسیر و فقه و حدیث که مستقیما با متن اسلام مربوط است، از هر مورد دیگر بیشتر بوده است. در هر قرنی صدها و هزارها مفسر وجود داشته و صدها تفسیر نگاشته شده است. برای اینکه نمونه‌ای از خدمات ایرانیان در تفسیر ارائه داده شود، کافی است که نظری به تفاسیر برجسته و مفسران مشهور و معروف میان مسلمین بیندازیم. خواهیم دید اکثر این مفسران ایرانی بوده‌اند...» آنگاه در‌باره تفسیر کشاف و نویسنده‌اش می‌گوید: «این کتاب معروفترین و متقن‌ترین تفاسیر اهل تسنن است. از نظر نکات ادبی، بالخصوص نکات بلاغتی، در میان همه تفاسیر ممتاز است. مؤلف این تفسیر ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشری خوارزمی ملقب به جارالله از اکابر علمای اسلام به شمار می‌رود. کتابهای زیاد در ادب، حدیث و موعظه تالیف کرده است. با اینکه این مرد از بلاد شمالی ایران و سرزمین‌های سردسیر بود، سالها در مکه معظمه مجاور شد و گرمای طاقت‌فرسای آنجا را تحمل کرد؛ زیرا معتقد بود مجاورت بیت‌الله آثار معنوی فراوانی دارد. چون سالها مجاور بیت‌الله بود، به جارالله‌ معروف گشت و ظاهرا در همان وقت تفسیر کشاف را نوشت...» مرحوم استاد جای دیگر نیز از او یاد کرده است؛ به هنگام معرفی مؤلف تفسیر مجمع‌البیان: «وی در ‌۵۳۶ از تالیف این تفسیر فراغت‌ یافت. مجمع‌البیان از نظر ادبی و حسن تالیف بهترین تفسیر است. شیعه و سنی برای این تفسیر اهمیت فراوان قائلند. طبرسی پس از فراغ از مجمع‌البیان، به تفسیر کشاف وقوف یافت و پسندید و در آن نکاتی از جنبه‌های ادبی یافت که از خودش در مجمع‌البیان فوت شده بود. تفسیر جوامع‌الجامع را با توجه به لطایف کشاف نگاشت.» زمخشری (۴۶۷ـ ۵۳۸ق) بهره وافری از لغت، شعر، اشارات، کنایات، اسرار و رموز زبان عرب داشت و بر علوم بلاغت و بیان، اعراب و ادب مسلط بود و با این دستمایه به تفسیر قرآن پرداخت. تفسیر کشاف به جنبه ادبی و بلاغی قرآن کریم توجه خاصی دارد و به همین جهت نیز در میان اهل ادب عربی و تفسیر و ترجمان قرآن کریم آوازه و رواج دارد. //////////

كانت المعتزلة من دعاة العقل، حيث حملت لواء "العقلانية" في الفكر الإسلامي عمومًا، والتراث الكلامي على وجه الخصوص، وذلك لإيمانها بقدرة العقل اللامحدودة على النظر والاستدلال وفهم النقل، فدافعت عن قدرته على "التحسين والتقبيح" قبل ورود الوحي، وهو وحده القادر على حسم الخصومات مع أهل الملل الأخرى؛ أو من ينكر هذه الملل؛ أو من عارض مواقف أهل العدل، فالعقل يجب إعماله عندما يتعارض ظاهر الآيات مع مبادئه، وعندما تختلط السنة الصحيحة بالأحاديث الكاذبة والموضوعة والضعيفة، وعند التناظر مع أهل الملل الأخرى والنحل

کتاب «عقد اللآلئ في الرد على أبي حامد الغزالي» از موضع زیدیه، در دفاع از عقائد معتزله و در نقد ورد دیدگاه امام محمد غزالی طوسی نگارش یافته است.

شیخ طوسی در تفسیر تبیان به‌مثابه متکلّمی بزرگ و تحت تأثیر اساتید برجسته‌ای مانند شیخ مفید و سید مرتضی وارد مباحث عقلی- کلامی شده است. مباحث کلامی در تفسیر تبیان برجسته است و این موضوع بیانگر جایگاه کلامی و ویژه شیخ طوسی است. از سویی دیگر تأثیر مبانی فکری و گرایش شیخ طوسی در مواجهه با آیات قرآن بر مفسّران بعدی هم چون طبرسی، نکته‌ای است غیرقابل‌انکار. بازتاب عقل‌گرایی در تفسیر تبیان به‌ویژه با توجه به پیوند فکری میان مکتب کلامی بغداد - که شیخ طوسی از آن بی‌بهره نبوده است – و مکتب عقلی اعتزال محسوس است. انعکاس چنین مباحثی در تفسیر مجمع‌البیان هم - البته نه به گستردگی تبیان - مشهود است. تحولات فکری قرن پنجم و ششم و مواجهه شیخ طوسی و طبرسی را با آنها می‌توان با توجه به جولان فکری – عقیدی گروه‌های مختلف کلامی در قالب احتجاجات، مناظرات، تبیین عقاید و نقدهای این دو مفسّر به آرای کلامی معتزله جستجو کرد. سه رویکرد تبیینی، تقریب‌گرایانه و نقّادانه با آرای تفسیری معتزله، محورهای اساسی این پژوهش است که با رویکرد توصیفی – تحلیلی و گزارش و بیان داده‌های تفسیری و همراه با شواهد و قرائنی سامان یافته است. هردو مفسّر از رهگذر این رویارویی‌ها به دفاع از مبانی کلامی شیعه پرداخته‌اند.

ﻗﺎضی ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر از ﭼﻬﺮه ﻫﺎي ﻣﻌﺮوف ﻛﻼم ﻣﻌﺘﺰلی اﺳﺖ ﻛﻪ درﺑﺎره ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎسی، ﺑﻪوﻳﮋه ﺑﺤﺚ «ﻧﻈﺮ» آرای ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ ای دارد. در ﻧﻈﺎم ﻣﻌﺮفتی ﻗﺎضی، «ﻧﻈﺮ» ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺗﻔﻜﺮ و اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺖ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮ اﻓﻌﺎل اﻧﺴﺎن، از ﻗﺪرت و اراده او ﺻﺎدر می ﮔﺮدد و ﻓﻌﻞ ﺧﻮد اوﺳﺖ؛ و از ﻧﻈﺮ و ﺗﻔﻜﺮ، فعلی دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ می آﻳﺪ. ﻋﻘﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻗﻮه ی ﺗﻔﻜﺮ در ﻧﺰد ﻗﺎضی ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻳﻚ اﺑﺰار ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﺑﺮای ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ؛ ﺑﺪﻳﻦ روی، ﻗﺎضی ﺗﻨﻬﺎ راه رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﻧﻈﺮ و ﺗﻔﻜﺮ، یعنی ﻫﻤﺎن راه ﻋﻘﻞ می داﻧﺪ، و ﻧﺰد او ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺗﻜﻠﻴﻒ آدمی، اﺳﺘﺪﻻل عقلی ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ. ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ در ﺻﺪد اﺳﺖ ﻧﻘﺶ و ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻧﻈﺮ و راﺑﻄه آن ﺑﺎ ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص را، از دﻳﺪﮔﺎه ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ﻣﻮرد ﺑﺮرسی ﻗﺮار دﻫﺪ.

در مقاله حاضر رابطه خدا و عمل انسان از دیدگاه متکلمان اسلامی (اشاعره، معتزله و امامیه) و ادله هرکدام از آنها با توجه به قدرت الهی در مورد همه ممکنات، بررسی شده است. بنا بر دیدگاه اشاعره و معتزله فعل انسان یک فاعل دارد. از دیدگاه اشاعره این فاعل خدای متعال است و از دیدگاه معتزله خود انسان است. بنا بر دیدگاه امامیه، فعل انسان دو فاعل دارد: یکی فاعل مباشر و دیگری فاعل غیر مباشر. فاعل مباشر، انسان و فاعل غیر مباشر خدای متعال است. گناه نیز به عنوان فعل انسان، بنا بر دو دیدگاه اخیر ـ یعنی معتزله و امامیه ـ قابل توجیه و بنابر دیدگاه اشاعره غیر قابل توجیه عقلانی است. این مقاله تلاش می نماید تا موضوع فوق را از دیدگاه فرق اسلامی تطبیق و تحلیل نماید.