جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسأله ی حضرت بقیة اللَّه الاعظم، مهدی موعود (عج)، یكی از بارزترین و بدیهی ترین مسایل اسلامی و مورد تأیید و اعتقاد همه ی مسلمانان به ویژه شیعیان است، زیرا صدها آیات قرآنی و روایات نبوی این مسأله ی با اهمیت را به طور گسترده و مبسوط عنوان و مطرح ساخته اند و جزئیات آن را با بیاناتی دقیق و روشن، ذكر كرده اند، به طوری كه ابهامی برای كسی باقی نگذاشته اند. تمامی فِرَق اسلامی - تقریباً - این آیات و روایات و مفاد آن ها را به نحوی دركتب حدیثی و كلامی و تفسیری و احیاناً رجالی و تاریخی خود متعرض شده اند و درباره ی آن به شكل های مختلف سخن گفته اند، تا جایی كه می توان ادعا كرد كه كم تر دانشمند و عالمی، بلكه مسلمانی یافت می شود كه به این موضوع مهم و خطیر نپرداخته، یا این كه این مطلب به گوش او نرسیده باشد. شاهد روشن و قوی این مدعا، صدها كتابی است كه در طول تاریخ، با استفاده از این نام شریف و مقدس به وجود آمده است. امّا این مسأله ی مقدس و بدیهی - بسان هر مسأله ی دیگر دینی و اسلامی حتی مانند الوهیّت و ربوبیّت و نبوت و رسالت - گه گاهی مورد سوء استفاده ی افراد یا گروه هایی البته با انگیزه های شخصی یا سیاسی، قرار گرفته و می گیرد و اهداف و اغراض خاصی از این عمل دنبال شده و می شود. مگر نه این كه جهان همیشه شاهد این مطلب است كه افرادی گستاخانه مدعی الوهیت یا ربوبیت شده و كوس خدایی زده اند و یا مدّعی نبوت و رسالت شده و دعوی پیغمبری نموده اند؟!! بدیهی است كه این سوءاستفاده ها و این ادعاهای مفتضح و رسوا، هرگز به اصل و اصالت این حقایق ضربه نمی زند و كسی نمی تواند با این بهانه كه گه گاهی این نوع مطالب واقعی و ریشه دار در فطرت و عقل و مؤیَّد به صدها بلكه هزاران دلیل، مورد سوء استفاده قرار گرفته یا می گیرد، آن ها را زیر سئوال ببرد و یا این كه به نحوی در صحت اصل آن ها، تشكیك كند. از آن جا كه مسأله ی حضرت بقیة اللَّه الاعظم، مهدی موعود (عج)، كه در آیات و روایات فراوانی خصوصیات آن مطرح شده است، نزد مسلمانان، مسأله ای مقدس و ظهور حضرتش همواره آرزوی آنان بوده است، از این قاعده مستثنا نبوده و نیست. این مسأله ی مهم از همان زمان ائمه ی اطهارعلیهم السلام و حتی با وجود خود امامان - كه جزو مبّشران و نویددهندگان به آن بوده اند - به نحوی مورد سوء برداشت قرار گرفت و با برخورد ائمه علیهم السلام، مواجه شد. این روند خطرناك و انحرافی در عصر غیبت صغری مخصوصاً پس از آن، به شكل هایی مانند ادعای دروغین (سفارت و نیابت خاصه) حضرت مهدی (عج) تجلی می نمود، كه مورد تكذیب حضرت (عج) و هشدار آن وجود مقدس قرار می گرفت و مؤمنان تنها به سفرا و نواب واقعی توجه داده می شدند. البته این حركت در زمان های بعد، نه تنها در جوامع شیعی بلكه در جوامع سنی نیز ادامه پیدا كرد و از اعتقاد و علاقه ی مسلمانان به این مطلب مقدّس و حساس و سرنوشت ساز، بی محابا و ناجوانمردانه بهره برداری می شد! با این حال، خوشبختانه با هشدارهای قوی و به موقع عالمان دین و صدور ده ها روایت كه شمایل و نشانه های آن حضرت، شرایط ظهور و نحوه كار آن ذخیره ی الهی را بیان می كرد، ماهیت پلید آن حركت های شوم و مغرضانه آشكار می شد و صاحبان آن مفتضح و رسوا می گشتند. این ماجرا سردرازی دارد كه از حوصله ی این مقاله ی مختصر بیرون است. لذا ما در این جا تنها به بخشی از آن چه در دو قرن اخیر واقع شد و مسلمانان بخصوص شیعیان هنوز از تبعات و پیامدهای ناگوار آن رنج می برند، می پردازیم تا شاید گامی، در جهت تنویر اذهان باشد. آن چه فعلاً در این مقاله مطرح است، بررسی كوتاهی است درباره ی فرقه ای كه متأسفانه، زمینه ساز پیدایش فرقه ی ضاله ی بابیت و سپس بهائیت شد. لازم به تذكر است كه این مقاله یك مرور اجمالی بیش نیست، و تفصیل كلام به شماره های بعد موكول می شود.

مكتب شیخیّه (كشفیه - پایین سری) در اوایل قرن 13 ه .ق به وسیله احمد بن زین الدین معروف به «شیخ احمد احسایی» (1166 - 1241 ق) پدید آمد. مكتبی كه نه تنها خود دستخوش تحولات زیاد گردید؛ بلكه باعث به وجود آمدن تحولات بسیار دینی و اجتماعی و حتی نظامی در كشور ایران شد و بذر بابیت و بهائیت پاشیده گردید. شیخ احمد احسایی، گرچه در حوزه های علوم دینی حضور داشت؛ اما كمتر به درس اساتید حاضر می شد و مدعی بود كه در فراگیری علوم، شاگرد كسی نبوده و تنها آنچه را می داند از راه خواب به دست آورده است. شاگردان او نیز این ادعا را درباره استاد خود تصدیق می كردند.(1) این نكته به رغم آن كه حكایت از نوعی بلوغ و رشد فكری دارد، می تواند نشانگر نقطه ضعفی نیز باشد؛ زیرا برخی از علوم و معارف، چیزی نیستند كه در قالب الفاظ و مفاهیم قرار گرفته و هر كسی بتواند بدون استاد آنها را به دست آورد. همان طور كه در مورد فلسفه و عرفان همیشه تذكر داده اند كه خواندن این درس ها، بدون استاد موجب زحمت برای خود و دیگران می گردد. پیروان شیخیه، چنان در حق شیخ احمد مبالغه كرده كه ادعا نموده اند: «شیخ خدمت حضرت حجّت(عج) رسیده است.(2) این در حالی است كه حتی برخی از بزرگان، به انحراف و بلكه تكفیر شیخ احمد، حكم داده اند.

از دیرباز مسائلی مانند معاد جسمانی، معراج جسمانی پیامبر، غیبت و امکان طول عمر امام زمان در بین اندیشوران مطرح بوده و نظراتی برای توجیه این باورها بیان شده است. از جمله نظرات احمد احسائی، که فرقه شیخیه منتسب به اوست، در این خصوص مطرح است. رهبران بابیت و بهائیت، به ویژه علی محمد شیرازی که از باورهای شیخیه متأثر بودند، با پر رنگ کردن مسائلی مانند رکن رابع یا مهدویت نوعی با تأثیر از نظریه جسد هورقلیایی شیخ احمد، ابتدا مدعی نیابت، سپس مهدویت و در نهایت، پیامبری شدند. از این رو، میتوان یکی از زمینه های پیدایش بابیت و بهائیت را تأثیر پذیری از عقاید شیخیه دانست. این مقاله با رویکرد تحلیلی با هدف شناسایی بستر های پیدایش بابیت و بهائیت تدوین یافته است.

در این مقاله سهم و جایگاه تفکرات و اندیشه های فرقه شیخیه در ظهور بابیه مورد بررسی قرار می گیرد. کوشش این مقاله بر آن است که با تکیه بر منابع اصلی شیخیه، خصوصا شیخ احمد احسایی، تأثیر این اندیشه ها را بر پیدایش جنبش بابیه نشان دهد. از این رو نخست، به طور اجمال، اصول و مبانی مکتب شیخی معرفی می شود و سپس سهم این اندیشه ها در تکون جنبش بابیه مورد بررسی قرار می گیرد.

بنا به باور جامعه شناسان دین پژوه، تمامی ادیان - اعم از وحیانی و غیر وحیانی - سیر تطور همسانی دارند؛ که از شکل خاصی در قالب گروه پراکنده ای از افراد و پاره ای آداب ساده عبادی شروع شده، سپس به سوی پیچیدگی و ساختارمندی خاصی سیر می کنند و همه چیز در آن ها به پایداری می رسد اما، با بروز شرایط نوین، پروتست ها (اعتراض) شکل می گیرد و چنانچه جنبه های تئوریک این اعتراض با موفقیت سامان پذیرد و تداوم داشته باشد، عاقبت به ظهور فرقه دینی منجر می گردد. با نظر به باور فوق، در این مقاله، فرقه شیخیه - که از انشعابات مذهب شیعه و پیرو شیخ احمد احسائی می باشند - مورد بررسی قرار می گیرد و مراحل سه گانه اعتراض، چالش های درون گروهی و تاسیس رسمی فرقه مذهبی، در آن دنبال می شود.

مفهوم «رکن رابع» از مفاهیم بنیادی مکتب شیخیه است. تصور عام بر این است که واضع این مفهوم، شخص شیخ احمد احسایی، مؤسّس شیخی گری، و سپس مروج آن، جانشین بلافصل او سید کاظم رشتی، بوده اند؛ حال آن که بر پایه ی پژوهش های دقیق و منابع اصلی و اولیه ی مکتب شیخی، که در این مقاله به آن ها اشاره خواهد شد، به نظر می رسد نخستین کسی که از آن مفهوم به عنوان یکی از اصول دین به روشنی سخن گفته و آن را به آموزه ای اساسی در مکتب شیخی تبدیل کرده، حاج محمد کریم خان کرمانی، پیشوای نخستین شیخیه ی کرمان، بوده است. پرسش های تحقیق پیش رو بدین قرارند: چنین کاری چرا و چگونه انجام شده، و از نظر شناخت چگونگی سیر تحول و تطور شیخی گری و تفرق آن به شیخیه ی کرمان و تبریز و دیگر جاها، چه اهمیت و چگونه تأثیری داشته است؟ همچنین، مفهوم «رکن رابع»که خاص شیخیه ی کرمان بوده، چگونه در تصور عام و نزد بسیاری از پژوهش گران به همه ی فرق شیخیه تعمیم داده شده است؟ این مقاله با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، درصدد پاسخ به این پرسش هاست؛ پاسخ هایی که برای شناخت هر چه دقیق تر و درست تر شیخی گری، از ضرورت و اهمیتی انکار ناپذیر برخوردارند.

در تعریف لغوی واژه هورقلیا اگرچه آرای متنوعی در باب یونانی، سریانی و عبری بودن آن وجود دارد، می توان دقیق ترین تعریف را «خورکلپا» به معنای جسم خورشیدی دانست که ریشه در فرهنگ و زبان ایران باستان دارد. در جهان شناسی حکمت اشراق، عالم هورقلیا را می توان با عالم صور معلقه، اشباح مجرده، عالم مثال و عالم خیال منفصل یکی دانست. ضمن آن که در مکتب شیخیه، با توجه به رویکرد کلامی آن مکتب، عالم ملکوت نیز معادل هورقلیا آمده است. اگرچه تفاوت هایی در جهان شناسی این دو مکتب، به ویژه در تعداد مراتب هستی، دیده می شود، مظاهر عالم هورقلیا نزد هر دو جریان مشترک است. برخی از این مظاهر بیشتر صبغه معرفت شناختی دارند و برخی صبغه هستی شناختی. از دسته اول، می توان به مظهر خیال، خواب و رویا و وحی و الهام اشاره کرد و از دسته دوم، می توان جنبه هستی شناختی جن و شیاطین، آینه و اصوات و روایح مثالی را نام برد.

شیخ احمد احسایی را می توان یکی از پرنویس ترین عالمان زمان خود و صاحب کتب فکری خاص دانست. نزاع در مورد آراء شیخ همچنان ادامه دارد. برخی به شکلی افراط گونه و برخی دیگر به گونه ای تسامح وار به وی نگریسته اند. نکته قابل توجه در آثار شیخ احمد گوناگونی و تنوع موضوعی آن است. مهمترین ایراد عالمان بزرگ عصر احسائی به وی عدم انطباق ظاهر مطالب وی با محکمات کتاب و سنت و اعتقادات مسلم دینی بوده است که بیشتر به روش شناسی شیخ احمد باز می گردد. اگر چه شیخ بر معیار و میزان بودن کتاب خدا و احادیث معصومان تصریح نموده و این دو را ملاک ارزیابی سخنان خویش خوانده است. با این وجود شیخ در کتابهای خویش از ذکر اصطلاحات فلسفی و عرفانی اجتناب نکرده و در بسیاری از موارد بشری چون علم هیئت و طبیعیات فلسفی و... تبیین و توضیح داده است. شیخ ناخواسته گرفتار تاثیرپذیری از مکاتب گوناگون بشری شده و حقیقت مباحث دینی را با استفاده از معارف بشری تبیین نموده است، امری که از سوی خود وی به شدت مذموم تلقی می شود. رد پای مکاتبی چون فلسفه، مخصوصا فلسفه اشراقی سهروردی، آیین مانوی، باطنی گری اسماهیلی و تصوف در آثار و آراء شیخ یافت می شود. همچنین شذوذات و مبهمات مطرح در اندیشه شیخ، باعث پیدایش انحراف بابیت شد.