جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابن‌سینا، طبق قاعده کلیِ «کلّ ذی ماهیّة فهو معلول»، ماهیت‌داشتن خدا را رد می‌کند. اما فخر رازی معتقد است چون وجود مشترک معنوی است، بنابراین مانند کاربرد آن در انسان که به صورت عروض بر ماهیت است درباره خدا به صورت عروض بر ماهیت است. پس، خداوند دارای ماهیت است. به نظر نصیرالدین طوسی، دیدگاه فخر رازی ناشی از مغالطه میان احکام ماهیت با وجود، ذهن با خارج، سرایت‌دادن حکم مفهوم و مصداق است. این درست است که وجود از نظر حکما، به یک معنا بر مصادیق خود اطلاق می‌شود، اما مستلزم آن نیست که ملزومات وجود، حقیقتشان یکسان باشد. این نوشتار تبیین و تحلیل مسئله از دیدگاه فخر رازی در دو بخش است: الف. اقامه برهان در اثبات ماهیت‌داشتن واجب؛ ب. نقد نظریه ماهیت نداشتن واجب‌الوجود و نقد نصیرالدین طوسی بر دیدگاه رازی به همراه تحلیل و نقد دلایل هر دو اندیشمند.

توجه به حوزه تربیت اخلاقی کودک در آثار خواجه نصیرالدین طوسی حائز اهمیت است. مهم‌ترین منبعِ عهده دار تبیین مسائل اخلاقی کودکان، کتاب اخلاق ناصری است. خواجه در این کتاب در مقاله دوم یعنی تدبیر منزل و سیاست اهل و اولاد به تربیت کودک پرداخته است. او با در نظر گرفتن اهداف عالی و متوسط در تربیت نفوس روش تربیتی خود را تبیین می کند. وی با تبیین رویکرد فضیلت‌گرایانه، تهذیب سه قوه شهویه، غضبیه و عاقله را به عنوان اهداف واسط تربیتی بیان می‌کند. مهم ترین چالش پیش روی این دیدگاه، نحوه تحقق این اهداف با توجه به اقتضای سنی کودک است. در رویکرد فضیلت‌گرایی، عقل با معتدل ساختن قوای سه‌گانه مذکور، اهداف میانی تربیت اخلاقی کودکان را محقق و به سعادت سوق می‌دهد. این مقاله به بررسی بخشی از راهکار های خواجه برای عملیاتی ساختن چنین دغدغه‌ای می‌پردازد.

مسئله ی نبوت در کلام سنتی مسلمانان، اعم از شیعه و سنی، تصویر کاملا معلومی دارد. اما متفکرین معاصر از آن قرائت هایی را عرضه داشته اند که بعضا با رویکردهای سنتی سازگاری ندارد. امروزه بعضی از متفکران معاصر با این نگاه که انسان در عصر جدید وارد دوران بلوغ فکری شده است و این مسئله تفسیر ما را از مسئله نبوت دگرگون می سازد؛ به طرح سازواره ای از این مسئله پرداخته اند که به گمان بعضی موضوع را از آن چه در سنت قدیم و رویکردهای افرادی چون خواجه نصیر الدین طوسی و قاضی عضدالدین ایجی (که یکی متکلم شیعی و دیگری متکلم اهل سنت است) مطرح بوده، به طور بنیادی متفاوت کرده است. لذا برای تحلیل این قرائت های جدید و مقایسه ی آن با رویکردهای سنتی اسلامی، ابتدا باید آرای متکلمین سنتی و رویکردهای جدید را شناخت و سپس با شناخت رویکرد سنتی و مقایسه ی آن با نظریات معاصر، به بیان ویژگی ها، اشتراکات و اختلافات این دیدگاه ها پرداخت.پژوهش حاضر درصدد است تا با بیان مساله ی نبوت از منظر خواجه نصیرالدین طوسی و قاضی عضدالدین ایجی، ادعا، استدلال و آرای مورد پذیرش هر یک را بررسی نموده و سپس به بررسی این مساله از دیدگاه عبدالکریم سروش و نصر حامد ابوزید پرداخته و در پایان اختلافات و اشتراکات دو دیدگاه سنتی و معاصر را بیان کند.

خواجه نصيرالدين طوسي از جمله بزرگترين انديشمندان قرون ميانه است كه در زمينـه علم و ادب جايگاه بلندی داشته و از شهرت جهاني برخوردار است. نصيرالدين طوسي نه تنها در علوم و انديشه های اجتماعی، بل در علوم تجربی نیز استاد بود. شخصيت متسـاهل و مـداراي اعتقـادي خواجـه كـه زمينه‌هاي فعاليت او را با انديشمندان ساير اقوام و ملل هموار مي‌كرد نيز در موفقيت و ارتقاي موقعيت او سهم زيادي داشـت. خواجـه نصـير دانشـمندي جـامع الاطـراف بـود و در زمينـه دانش‌هاي مختلف، از جمله حكمت نظري و عملي خبرگي تام داشت. نصـيرالدين طوسـي در حكمت عملي، وجوه مختلف ساختار حيات اجتماعي را بررسي كرده و در ذيل حكمت مدني به طبقات اجتماعي و جايگاه آنها در اجتماع پرداخته اسـت. اين مقالـه پـس از نیم نگاهي به خانواده، جامعه و حكومت در عصر خواجه نصير، به جايگاه و كاركرد فرهنگـي او پرداخته و سپس نظریۀ محبت و اصناف اجتماعی را در نظرگاه وي به بررسي می‌گیرد.

بررسی درباره مبحث نبوت، در سنت فکری اندیشمندان مسلمان نه‌تنها موضوعی جدید نیست، بلکه یکی از دغدغه‌های همیشگی این اندیشمندان برای دستیابی به معرفت و باورهای صادق درباره آن بوده است؛ اما سؤال از انگاره نبوت سؤالی جدید است. نبوت حقیقتی یگانه و مفهومی واحد دارد، اما هر متفکر با مباحثی که درباره آن ارائه می‌دهد امکان شکل‌گیری تصویر و نقشی از نبوت را فراهم می‌کند، بنابراین پندارها و انگاشت‌های گوناگونی از آن در اذهان مختلف ترسیم می‌شود. ازاین‌رو پژوهش حاضر با رویکرد انگاره‌یابی در جستجوی پاسخ به این سؤال اصلی که نبوت در تفکر دو اندیشمند مسلمان، ابونصر فارابی و خواجه‌نصیرالدین طوسی، چگونه ترسیم شده است، انجام گرفت. این بررسی نتایجی را در بر داشت که ازاین‌قرارند: 1- انگاره نبوت ازنظر فارابی دارای دو وجه است یک وجه فلسفی که انگاره‌ای موردپذیرش و پایدار است و یک وجه سیاسی - حکومتی که با فارابی شروع شد و با او به پایان رسید. او در وجه فلسفی انگاره استبعاد اتصال انسان با خداوند را به انگاره امکان اتصال تغییر داد و در وجه دیگر دست به انگاره‌سازی زد یعنی بدون استفاده از الفاظ شناخته‌شده دینی برای بیان آراء خود، واژگان به‌کاررفته در کلام پیشینان را در معنایی جدید به کار برد، بنابراین عناصر مرتبط با وحی در آثار او با واژگانی مانند سبب اول، عقل فعال و رئیس اول معرفی شدند. فارابی دیدگاهش را در قالب مدینه فاضله ارائه می‌دهد که در آن یک انگاره اصلی و دو گونه انگاره فرعی برای نبی یافت شد. رئیس اول علی الاطلاق انگاره اصلی و مطابق با دیدگاه فلسفه سیاسی او است. گروهی از انگاره‌های فرعی، شبکه‌ای مفهومی در حمایت و تکمیل معنای انگاره اصلی و گروه دیگر تمثیل‌هایی برای تصویرسازی و ابزاری برای شناخت امر انتزاعی نبوت هستند. 2- انگاره نبوت در دیدگاه خواجه‌نصیرالدین با توجه به رویکردی فلسفی - کلامی او بیشتر از آن‌که انگاره‌ای فلسفی باشد انگاره‌ای کلامی است که در بستر و فضایی اعتقادی همیشه پابرجاست. از مجموع مباحث مطرح‌شده از سوی او لطف‌انگاری نبوت و مکلف‌انگاری نبی برداشت شد که با انگاره‌های استنباط شده از تعاریف نبی - معلم‌انگاری و مأمورانگاری هم‌راستا و هماهنگ است

چگونگي ارادة الهی یکی از مسائل بحث‌برانگیز خداشناسی است كه برغم پذیرش ارادة الهی بعنوان یکی از صفات الهی توسط تمامی اندیشمندان، اختلاف نظرهای بسیاری در تفسیر آن وجود دارد. هدف این مقاله بررسی، مقایسه و ارزیابی آراء خواجه نصیرالدین طوسی، ملاصدرا و علامه طباطبایی در سه بعد معناشناسی، منشأ و هستی‌شناسی ارادة الهی است. خواجه نصیر اراده را عین داعی که همان علم به مصلحت فعل است، میداند و در نتیجه به ارادة ذاتی خداوند معتقد بوده و آن را از صفات ذات میداند. ملاصدرا عینیت حب با اراده را نیز به عینیت علم به مصلحت فعل با اراده اضافه کرده و اراده را صفت ذات قلمداد میکند و روایات وارده از معصومین در صفت فعل بودن اراده را با تغییر معنا و مرتبة آن از معنای قصد انجام فعل و مقام ذات به معنای ایجاد و مرتبة موجودات بالفعل توجیه میکند. اما علامه ‌طباطبایی ارجاع اراده به علم به نظام اصلح را مناقشه‌يي لفظی دانسته و آن را صرفاً نامگذاری قلمداد ميكند. او با ارجاع اراده به هر صفت ذاتی دیگری غیر از علم، مانند حب، مخالف بوده و در نتیجه اراده را نه از صفات ذات بلکه منتزع از مقام فعل و از صفات فعل تلقي ميكند و منشأ انتزاع آن را نفس فعلی که در خارج اتفاق می‌افتد یا حضور علت تامه برای فعل، معرفی میکند. بنظر میرسد تغییر نگاه هستی‌شناسانه به اراده و صفت فعلی دانستن آن توسط علامه در توجیه محذوریتهای عقلی، دقیقتر از صفت ذات دانستن اراده بدون عنایت به تغایر مفهومی میان اراده با علم و حب است که توسط خواجه و ملاصدرا ارائه شده است.

مدینه فاضله یا آرمان شهر، از جذاب ترین موضوعات فلسفه سیاسی است که فیلسوفان از دیرباز در بحث به آن پرداخته اند. در طول تاریخ اندیشمندان زیادی از مکاتب مختلف،تئوری های گوناگونی برای رسیدن به چنین جامعه ای ارائه کرده اند. در این میان دیدگاه خواجه نصیر الدین طوسی بعنوان احیاگر فلسفه اسلامی و کنفوسیوس بعنوان بنیانگذار مکتب کنفوسیوسیم ،به این مقوله قابل توجه است. خواجه نصیرالدین طوسی مدینه فاضله خود را با ابعاد عملی در قالب مسائل فلسفی بسط داده است. و در طرحریزی مدینه فاضله خود،علاوه بر استدلالهای فلسفی ،از کنایه و امثال برای تأکید نظریه خود نیز استفاده نموده است.اما کنفوسیوس درباره آرمان شهر خود که به تعبیر او" جهان هماهنگ عالی" بیشتر در قالب سخن قصیر و پر معنی دستور العملی در موضعهای مختلف برای شاگردان خود بیان کرده است. در این پایان نامه به صورت مقایسه ای درباره اشتراکات و افتراقات مدینه فاضله دو فیلسوف در چند مساله عمده ای :مبانی فلسفه ،رئیس مدینه ،جامعه مدینه فاضله بررسی انجام داده است.بر خلاف نظر بعضی مادیگرا ،در نظر این دو فیلسوف اختلاف بنیادی وجود ندارد،در جهان بینی ،انسان شناختی ،چگونگی جامعه آرمانی ،ویژگیهای حاکم ،شباهت بیساری وجود دارد.وهر دو به کانونیت رئیس مدینه فاضله و نقش رئیس محوری در ایجاد مدینه فاضله تاکیید کرده اند.در اختلاف ناشی از تفاوت اسلوبی دو فیلسوف در بیان مسایل است.از آنجای که در مکاتب فلسفه ای چین روش استدلال کامل و برهان تام کم رنگ است، باید از سخنان پراکنده تعالیم حکیمانه کنفوسیوس استنباط کرده تا بتواند با نظریه خواجه مقایسه بررسی شود.

مقاله حاضر با عنوان «بررسی و مقایسۀ شخصیت علمی علامه مصباح و خواجه نصیرالدين طوسی با رویکرد تربیتی» به‌منظور تبیین برخی امتیازات آن دو عالم بین‌المللی شیعی تدوین شده است. این نوشتار به‌دلیل ارتباط مستقیم با متون دینی و آثار مکتوب شخصیت‌های مورد بررسی، باروش توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است. با وجود فاصلۀ زمانی طولانی زندگی علامه مصباح با خواجه نصیر‌الدين طوسی، مشابهت آن دو بزرگوار در تحصیل، جایگاه علمی، فعالیت‌های علمی، تربیت شاگرد و آثار تألیفی نسبتاً زیاد است. همان‌گونه که خواجه نصیرالدين در قرن هفتم در موارد یادشده، سرآمد و پرآوازه بود؛ علامه مصباح در عصر حاضر در تنوع آثار، تربیت شاگرد و راه‌اندازی مراکز مؤثر علمی کم‌نظیر است. افزون براین امتیازات، علامه مصباح از ویژگی‌هایی همچون انگیزۀ دینی قوی، اندیشۀ جهانی نشر علوم اسلامی و نیز مدیریت اثربخش برخوردار بوده، که نتایج آن در اکثر مراکزعلمی کشورهای مخلف، به‌روشنی مشاهده مي‌شود.