جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب پیش رو در مورد قلمرو و کلام اسلامی و مطالعه تطبیقی در تبیین ماهیت، گونه‌ها، فرایند کارکرد حدیث از نگاه شیعه و اهل سنت برای پاسخ به ابهامات این حوزه نگارش یافته است. این مجموعه در آغاز ماهیت و جایگاه حدیث در علوم اسلامی را تبیین کرده و روایات اسلامی، چیستی، خاستگاه و گونه‌های حدیث را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. نگارنده در ادامه فرایند حدیث را از نگاه آموزه‌های قرآنی و روایی واکاوی می‌کند. در خاتمه اثر حاضر به کارکرد حدیث در امامیه و اهل سنت اشاره‌کرده و هم‌پوشانی‌ها و تمایزهای کارکرد حدیث در شیعه و سنی موردسنجش قرار می‌دهد. ماهیت و جایگاه حدیث در علوم اسلامی در این مجموعه از امتیازات ویژه می‌باشد.

مسئله وحی یکی از جدی ترین مسائل علم کلام و الهیات است. متفکران اسلامی درطول تاریخ تلاش کرده اند تا به تحلیل این پدیده بپردازندکه بررسی این نگاه ها به ما کمک می کند که با نگرش های نوین در هر زمان آشنا شویم فارابی و ابن سینا معتقدند که ابتدا وحی بواسطه عقل فعال بر نفس پیامبر افاضه می شود و سپس بواسطه قوه متخیله به صورت حسی در می آید در واقع فاعل ومنشا وحی خداوند است. از نظر ملاصدرا نبوت عطایی الهی است که در آن امور اکتسابی پیامبر دخالتی ندارد و پیامبر بواسطه ولایت معانی و معارف را از خداوند یا فرشته وحی دریافت و به مردم ابلاغ می کند. از نظر ملاصدرا قوه متخیله پیامبر نیز چنان قوی است که در بیداری عالم غیب را به چشم باطنی مشاهده کرده و صورتهای مثالی غایب از انظار مردم بر او متمثل می شود.علامه طباطبایی وحی را امر بیرونی دانسته که منشا آن خداوند است و فرشته وحی و پیامبر هیچ دخل و تصرفی در الفاظ وعبارات قرآن ندارند همچنین معتقد است که وقتی به پیامبر وحی میشد حالتی شبیه بیهوشی به ایشان دست می داد به نام رحاءالوحی. مطهری نیزمعتقد به درونی بودن وحی است یعنی پیامبر حقایقی را با باطن دریافت می کردند وحواس بیرونی در آن نقشی نداشته است واینکه وحی تجربه دینی نیست .در مورد وحی برخی از نویسندگان فرضیاتی مطرح کرده اند که با دیدگاه متفکران اسلامی متفاوت است از جمله رویا انگاری وحی و جای گزین کردن تفسیر قرآن با تعبیر قرآن . نظریه رویا انگاری وحی یکی از عمده ترین شبهاتی است که پیرامون مساله وحی مطرح شده است که با روشی پدیدار شناختی و روایت شناختی بر آن است که پیامبر نه مُخبِر ومخاطب که به سان روایت گری است که دارای رویاهای خود است وقرآن به عنوان حاصل آن ، خواب نامه ایست که پیش از تفسیر و مفسر نیازمند تعبیر ومعبر است. عبدالکریم سروش نظریه رویا انگاری وحی را در نگاشته ای با عنوان «محمد راوی رویاهای رسولانه» مطرح کرده است که براساس تلقی جدید سروش از وحی پیامبر فقط راوی خوابهایی است که دیده است به ادعای وی این فرضیه از شواهد درون متنی و تاریخی کافی برخوردار است. این نظریه از ابداعات سروش نیست بلکه ایشان فقط آن را تکمیل و شواهدی را بیان کرده است. شاید شاه ولی الله دهلوی اولین کسی باشد که میان وحی قرآنی و رویا نسبتی برقرار کرده است به عقیده اوتمام قصص قرآن ومعجزاتی که در این قصص به پیامبران نسبت داده شده است ازقبیل منامات ورویا است. نظریه رویا انگاری وحی را دکتر محمد مجتهد شبستری مطرح می کند و معتقد است زبان اساسی قرآن زبان روایت گری است و قرآن را حاصل فهم پیامبر می داند. نصرحامد ابوزید نیز نظریه رویا انگاری وحی را مطرح کرده است، ابوزید قرآن را کلام پیامبر می داند ودر مورد قرآن از مفهوم روایت استفاده میکند.نظریه رویا انگاری وحی مورد انتقاد محققان وصاحب نظرانی چون عبدالعلی بازرگان، عبدالله نصری، سید یحیی یثربی، عبدالحسین خسروپناه، آیت الله سبحانی ، علیرضا قائمی نیا، حسین انصاری وسید محمد علی ایازی قرار گرفته است که انتقادهای منتقدین غالباً مبتنی بر این نکته است که دلیل درست وتوجیه قابل قبول برای این نظریه ازسوی صاحب نظریه ارائه نشده است. و اینکه نظریه رویاانگاری مستلزم اتصاف ساحت شریف پیامبر به کذب وجهل وتوهم وحی وحتی انکار نبوت است.هدف ما در این رساله تبیین نظریه رویا انگاری وحی و بررسی لوازم وپیامدهای این نظریه و شواهد و ادله ای که ارائه نموده اند و بیان نقدهایی که از طرف منتقدین بر این نظریه وارد است می باشد

مسئله ی نبوت در کلام سنتی مسلمانان، اعم از شیعه و سنی، تصویر کاملا معلومی دارد. اما متفکرین معاصر از آن قرائت هایی را عرضه داشته اند که بعضا با رویکردهای سنتی سازگاری ندارد. امروزه بعضی از متفکران معاصر با این نگاه که انسان در عصر جدید وارد دوران بلوغ فکری شده است و این مسئله تفسیر ما را از مسئله نبوت دگرگون می سازد؛ به طرح سازواره ای از این مسئله پرداخته اند که به گمان بعضی موضوع را از آن چه در سنت قدیم و رویکردهای افرادی چون خواجه نصیر الدین طوسی و قاضی عضدالدین ایجی (که یکی متکلم شیعی و دیگری متکلم اهل سنت است) مطرح بوده، به طور بنیادی متفاوت کرده است. لذا برای تحلیل این قرائت های جدید و مقایسه ی آن با رویکردهای سنتی اسلامی، ابتدا باید آرای متکلمین سنتی و رویکردهای جدید را شناخت و سپس با شناخت رویکرد سنتی و مقایسه ی آن با نظریات معاصر، به بیان ویژگی ها، اشتراکات و اختلافات این دیدگاه ها پرداخت.پژوهش حاضر درصدد است تا با بیان مساله ی نبوت از منظر خواجه نصیرالدین طوسی و قاضی عضدالدین ایجی، ادعا، استدلال و آرای مورد پذیرش هر یک را بررسی نموده و سپس به بررسی این مساله از دیدگاه عبدالکریم سروش و نصر حامد ابوزید پرداخته و در پایان اختلافات و اشتراکات دو دیدگاه سنتی و معاصر را بیان کند.

در عصر اخیر، اصطلاح قرائت یا خوانش معاصر قرآن کریم در صحنه علمی پدیدار گشت و پدیده وحی ذهن این متفکران معاصر را به خود معطوف نمود. متن دینی کانون کارهای پژوهشی بسیاری از آنان مانند سروش، ارکون، ابوزید و دیگران شد که از آنچه به عنوان قرائت معاصر از متن شناخته می شود، نشات می گرفت و طبق سخنان آنها خوانش را از فرهنگ یقین به فرهنگ شک و پرسش تبدیل نمود. مطالعه ی پیش رو، این قرائت های معاصر مرتبط با منشا الفاظ قرآن یا به عبارت دیگر وحیانی بودن الفاظ را بررسی می کند، به این منظور سه متفکر معاصر یعنی عبدالکریم سروش، محمد ارکون و نصر حامد أبو‌زید انتخاب شدند. این مطالعه برای بیان نظرات این متفکران از روش توصیفی- تحلیلی بهره برده و نتایج چندی به دست آورده است که مهمترین آنها عبارتند از: نظریه های آنها در مورد داخل و خارج متن، یعنی قرآن صحبت می کرد. اما موارد مربوط به درون متن در مورد حقیقت وحی، و از بین بردن عامل غیبی در آن و انسان سازی آن بود و آنها آن را نوعی الهام، شعر و ... دانستند و از موارد خارج از متن می توان به تاریخی بودن آن و برگرفته از فرهنگ محیط دانستن آن، اشاره کرد. در واقع آنها از موضوعیت و علمی بودن فاصله گرفته و پژوهش های آنان چیزی جز انعکاس سخنان اساتید خاورشناس آنها نبود.

قرآن کریم به عنوان کلام الهی، همواره منبع اصلی معرفت دینی مسلمانان و مورد اهمیت و توجه آنان بوده است. اندیشمندان مسلمان، هرکدام از منظری خاص به این متن الهی نگریسته و به تحلیل ماهیت آن، به عنوان وحی پرداخته اند. دکتر عبدالکریم سروش و دکتر نصر حامد ابوزید نیز از جمله اندیشمندانی هستند که در دوره های اخیر، در پی حل مشکل رکود تمدن اسلامی، نظریه تجربه دینی بودن وحی را ارائه کرده اند.از آنجا که نظریه های کلامی عمدتا ریشه در مبانی فلسفی پیشین دارند؛ برای نقد روشمند آن ها باید ریشه های آنان را کاوید، لذا پژوهش حاضر به توصیف نظریه این دو اندیشمند درباره سرشت وحی، و سپس به کندوکاو در ریشه های فلسفی این نظریات پرداخته است و در نهایت نشان می دهد که نظریه هر دو اندیشمند وامدار رویکرد هرمنوتیک فلسفی گادامر است؛ علاوه بر آنکه سروش از نگاه سوبژکتیویستی کانت و پوپر و نظریه زبانی ویتگنشتاین، و ابوزید از نظرات زبان شناسی و معناشناسی جدید و نظریه گفتمان فوکویی نیز بهره برده است.

بازخوانی میراث فکری روشنفکران معاصر ایرانی از دل‌مشغولی های جدی من در دهه گذشته بوده است. در این راستا، سال گذشته، دوره «میراث فکری شریعتی و روشنفکری ایرانی» برگزار گردید. در جلسات پیش رو، بنا دارم به بازخوانی کارنامه فکری ـ سیاسی عبدالکریم سروش همت گمارم (درس‌گفتار سروش شناسی) ؛ پس از اتمام این دوره آثار داریوش شایگان به بحث گذاشته خواهد شد. بدون تردید، عبدالکریم سروش از مهمترین روشنفکران و متفکران ایرانی پس از انقلاب ۵۷ است. در این دوره، با عنایت به آثار دین شناسانه، فلسفی، عرفانی و سیاسی سروش در سی و شش سال گذشته که از انتشار کتاب «نقدی و درآمدی بر تضاد دیالکتیکی» در سال ۵۶ آغاز شده تا مقالات «محمد(ص): راوی رؤیاهای رسولانه» تا سال ۹۲ ادامه یافته، کارنامه‌ی این روشنفکر بحث‌انگیز معاصر بررسی می شود. کتاب «آئین در آئینه: مروری بر آراء دین شناسانه عبدالکریم سروش»، متن اصلی ده جلسه نخست این دوره است. علاوه بر این، برخی کتابها، مقالات و سخنرانی های عبدالکریم سروش سامان بخش مباحث هفت جلسه دوم خواهد بود. در هر جلسه، دو منبع تبیینی و انتقادی در قالب مقاله و یا کتاب نیز معرفی می گردد تا سروش از منظر منتقدان و مخالفانش هم ارزیابی گردد.

درس‌گفتار «وحی‌شناسی دکتر سروش» از عبدالحسین خسروپناه در هشت جلسه به نقد و بررسی اندیشه های دکتر سروش و مکاتبه ایشان با آیت الله سبحانی می‌پردازد.

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ نام صاحبنظرانی مانند عبدالکریم سروش و مجتهد شبستری و مصطفی ملکیان و ... برای ما بسیار آشنا هستند. شاید بتوان چنین افرادی را (با وجود مخالفت برخی از آنان) هسته اصلی جریان روشنفکری دینی پس از انقلاب نامید. این صاحبنظران که بعضا روشنفکران سکولار نیز نامیده می شوند تلاش میکنند قرائتی از دین ارائه دهند که با ویژگی های دنیای سکولار و غیر دینی جدید هماهنگ باشد. اما این نظریات که تحت عناوینی «هرمنوتیک کتاب و سنت»، «قبض و بسط تئوریک شریعت»، «بسط تجربه نبوی»، «معنویت و عقلانیت» و غیره مطرح شده اند مخالفت های زیادی را برانگیخته اند. مخالفان این روشنفکران که طیف بزرگی از صاحبنظران مانند فیلسوفان اسلامی و متکلمان و فقیهان و عالمان متعارف دینی را شامل می شود معتقدند این نظریات اساسا بساط دین و دینداری را جمع می کند و حجیت و قرآن و متون معتبر دینی را منتفی می سازد. این انتقادات و موارد مانند آن از جمله مسائلی است که بحث درباره آنها از ابتدای حضور این جریان آغاز شد و همچنان نیز ادامه دارد. این نظریات به سبب آنکه واجد هویتی فلسفه اند تمام ابعاد شناخت و تفسیر ما از دین را تغییر می دهند و جهانِ دین ما را متحول می سازند. اساسا یکی از دلایل چالش بر انگیز بودن این نظریات این است که به علت تسری آنها در حوزه های مختلف همچون سیاست و مخالفت آنها با نظریه سیاسی دینی رایج، همواره در سطحی از اهمیت قرار می گرفتند که موافق و مخالفشان را مجبور به اظهار نظر و یا دفاع و نقد می کردند. البته گستره نفوذ این نظریات تنها عرصه سیاسی نبوده و ابعادی مانند فقه، اخلاق، حقوق و ... را نیز در بر می گیرد. در این درس-گفتگو تلاش خواهد شد با مرور این نظریات اصلی جریان روشنفکری دینی ارزیابی و نقد آنها را نیز از زبان مخالفانشان بشنویم.

استاد ارجمند آقای دکتر سروش در آخرین نظریه خویش، قرآن را روایت محمد از رؤیاهای خود دانسته‌اند. براساس نظر ایشان: «زبان قرآن، زبانِ بیداری نیست، بلکه زبانِ خواب و رمزآلود است و البته زبانی عرفی و بشری است »، «چنان نیست‌که محمد(ص)، مخاطب آواهایی قرار گرفته باشد و در گوش باطنش سخنانی را خوانده باشند و فرمان به ابلاغ آن داده باشند، بل محمّد(ص) روایتگر تجارب و ناظر مناظری است که خود دیده است و فرقی است عظیم میان ناظر راوی و مخاطب خبر.