جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جریان روشنفکری متجدّد در مسیر آشتی میان سنت و دنیای مدرن، از یک سو با مطالعه و اثرپذیری از الاهیات مسیحی و کارزار اندیشه در غرب، و از سوی دیگر با بازخوانی و نظریه‌پردازی در حوزه ماهیت وحی، چگونگی نزول قرآن و روش فهم آن، به ایجاد هماهنگی و سازواری میان دین با مدرنیته روی آورد که گاه موجب کم‌رنگی برخی وجوه دین و قرآن در مدرنیته شد. مهدی بازرگان و عبدالکریم سروش از جمله نمایندگان این جریان هستند که علی‌رغم تفاوت دیدگاه، مبانی مشترکی در گرایش به مدرنیته داشتند. پژوهش حاضر ضمن بررسی برخی مبانی مدرنیته همچون آزادی‌خواهی (لیبرالیسم)، انسان‌محوری (اومانیسم)، این‌جهان‌باوری (سکولاریسم)، اثبات‌باوری (پوزیتیویسم)، کثرت‌گرایی دینی، عقل‌گرایی، عمل‌باوری (پراگماتیسم) و تاریخ‌نگری، تحلیل عصری و فلسفی در اندیشه این دو روشنفکر دینی، زبان و منطق فهم قرآن را بررسی می‌کند. بر اساس نتایج تحقیق، اگرچه نحوه مواجهه این دو روشنفکر دینی با مبانی نظری مدرنیته در برخی ابعاد تشابهات و تمایزاتی دارد، اما در ریشه و بافت نظریه‌پردازی‌شان تأثیرات همسویی گذاشته است. روش‌شناسی فهم قرآن از منظر بازرگان متناسب با عصر خود در چارچوب مؤلفه‌های ساده مدرنیسم تحلیل‌پذیر است، اما رویکرد دین‌شناختی سروش با منطق پسامدرن و جریان الاهیات آزادی‌خواه به پیش می‌رود.

پس از نخستین رویارویی‌های ایرانیان با غرب و آشنایی و حیرت آنان از پیشرفت‌های غرب در ساحت علم و حکومت‌داری بود که عقب‌ماندگی ایران از غرب در ذهن متفکران و اندیشمندان سرزمین‌مان به مثابه مسئله مطرح شد و تا به امروز ادامه یافت. در پژوهش پیش‌رو به منظور پاسخ به مسئله مذکور از آراء علی شریعتی به عنوان یکی از تاثیرگذارترین روشنفکران پیش از انقلاب اسلامی ایران و عبدالکریم سروش که از نظریه پردازان مطرح پس از انقلاب، در سنت روشنفکری دینی، محسوب می‌شود استفاده شد تا در مقایسه این دو به مثابه دو نسل از جریان روشنفکری متعلق به دو شرایط اجتماعی پیش و پس از انقلاب اسلامی مسئله عقب‌ماندگی ایران مورد بررسی قرارگیرد و برای این منظور از روش تحلیل محتوای کیفی استفاده شد. باتوجه به نتایج حاصل از این مطالعه، استحمار عامل اصلی انحطاط و عقب‌ماندگی جامعه ایران از منظر شریعتی است و اصلاح عاملیت و ساختار بوسیله بازگشت به خویشتن اسلامی، یگانه راه رهایی از این وضعیت. در مقابل از نظر سروش رشد نیافتگی علوم تجربی، عدم استقرار مفهوم حق، حاکمیت استبداد و استعمار علل اصلی عقب‌ماندگی جامعه ایران است و تنها راه رهایی از این شرایط و دست‌یابی به توسعه نیز درگرو توسعه علم محور است. ازسویی هردو متفکر مذهب را ذاتا عامل انحطاط یا توسعه نمی‌دانند. به باور شریعتی مذهب بصورت بالقوه می‌تواند منجر به اصلاح جامعه ایران بشود اما سروش مذهب را پاسخگوی تمام نیازهای زندگی مادی بشر نمی‌داند بنابراین علم تجربی را درمقابل گفتمان بازگشت، برای توسعه ایران پیشنهاد کرده است.

گونه‌شناسی دین‌ورزی یکی از مباحثی است که الهی‌دانان به آن توجه داشته‌اند. سید‌حیدر آملی و عبدالکریم سروش ازجمله اندیشمندانی هستند که به این امر همت گماشته‌اند. هدف ما در این مقاله، مقایسه و تطبیق دیدگاه‌های ایشان دربارۀ این موضوع است. سید‌حیدر برای دین‌ورزی، مراتب سه‌گانۀ «شریعت»، «طریقت» و «حقیقت» را بر می‌شمرد. سروش نیز نوعی گونه‌شناسی دین‌ورزی را عرضه می‌کند که با تقسیمات یادشده، تمایزها و تداخل‌هایی دارد. این سه‌گونه دین‌ورزی عبارت‌اند از: «مصلحت‌‌اندیش»، «معرفت‌اندیش» و «تجربت‌‌اندیش». سیدحیدر و سروش با آنکه در بسیاری از خصوصیات دینی، فکری و فرهنگی خط‌مشی واحدی دارند، فضای‌ فکری و زمانۀ‌ آنان باعث شده است تا مبانی و رویکردشان متفاوت شود. سید‌حیدر به‌مقتضای رویکرد سنتی و عرفانی به گونه‌شناسی دین‌ورزی می‌پردازد؛ در حالی ‌‌که سروش رویکرد اجتماعی مبتنی بر دنیای مدرن را محور قرار می‌دهد. مهم‌ترین نتیجه‌ای که این دو رویکرد را از هم متمایز می‌کند، توجه سروش به شناخت‌شناسی به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های تفکر مدرن، و التفات سید‌حیدر به وجودشناسی سنتی است. روش تحقیق در این مقاله، از این نظر که به موضوعی اندیشه‌ای و معرفتی می‌پردازد و به روش استدلال و تحلیل عقلانی مبادرت می‌ورزد، بنیادین و نظری است و از‌ این ‌نظر که آرای دو متفکر را مقایسه می‌کند و تطبیق می‌دهد، مقایسه‌ای و تطبیقی است.

پرورش ايدة «علوم انساني اسلامي» به‌سبب کثرت بي‌باوران به علوم انساني اسلامي، بي‌نياز از نقد ديدگاه مخالفان نيست. ازاين‌رو اين تحقيق ديدگاه عبدالکريم سروش، يکي از مشهورترين مخالفان علم ديني را براساس انديشه علامه مصباح يزدي نقادي کرده و هدف از آن، تبيين نقاط ضعف استدلال‌هاي اوست. اطلاعات لازم براي تحقيق حاضر با روش کتابخانه‌اي گردآوري و با روش تحليل منطقي بررسي ‌گرديده است. سروش در استدلال اصلي خويش کوشيده است از طريق بررسي موضوع، هدف و روش علم، امتناع علم اجتماعي اسلامي را نتيجه بگيريد. اما بررسي موضوع علوم اجتماعي از وجود عناصر «آگاهي» و «اراده» در آن خبر مي‌دهد و اين کار تقسيم موضوع اين علوم را به «اسلامي» و «غيراسلامي» ممکن مي‌سازد. همچنين امکان دخالت ارزش‌ها در تعيين اهداف اين علوم نيز امکان تقسيم اين علوم را به اسلامي و غيراسلامي اثبات مي‌کند. از سوي ديگر، امکان شکل‌گيري روش‌هايي که از منابع اسلامي بهره مي‌برند ثبوتاً و اثباتاً نظرية «امتناع علوم اسلامي» را رد و «امکان علوم اسلامي» را اثبات مي‌نمايد.