جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این پایان نامه میخواهیم جوهر را از دیدگاه دکارت و اسپینوزا که دو فیلسوف دوره جدید هستند بررسی کنیم. ما بدنبال پاسخ به این مسئله هستیم که نظر این دو در مورد جوهر چیست؟ و دارای چه مبانی مشترک و متفاوتی در این باره هستند. تفاسیر متعددی از موضع دکارت در این باره این قضیه است که او به سه جوهر اعتقاد دارد، این در حالی است که از نظر دکارت اولا میان نفس و بدن تمایز مفهومی است و تمایز عینی میان آن دو نیست، ثانیا از نظر دکارت نفس و بدن جواهر واقعی و حقیقی نیستند و تنها خداوند جوهر حقیقی است. اسپینوزا همان راه دکارت را ادامه میدهد و معتقد است تنها خداوند که با طبیعت یکی است، جوهر بوده و دارای دو صفت امتداد و اندیشه است. نظر نگارنده این پایان‌نامه بر این است که این دو فیلسوف درباره جوهر نظر تقریبا واحدی دارند.

مسئله عشق و سعادت همواره و از دیرباز مورد توجه فلاسفه بوده و برخی در این زمینه نظریه پردازی کرده اند. در این پایان نامه، دیدگاه سهروردی و اسپینوزا در باب سعادت و عشق بررسی و مقایسه شده است. از اشتراک نظریات این دو می توان به ازلی بودن عشق اشاره کرد. هر دو فیلسوف عشق را به دو قسم عشق مجازی و عشق حقیقی تقسیم می کنند. عشق مجازی بی نهایت مصداق و معشوق داشته اما تنها عشق حقیقی را اصیل و جاودان می دانند که همان عشق به خداست. از دید آن ها خدا عاشق ذات خویش بوده و جز خودش به دیگری عشق نمی ورزد. هر دو فیلسوف سعادت را مهم ترین رکن نظریات اخلاقی خود می دانند. یگانه راه رسیدن به سعادت حقیقی عشق به خداست و تا زمانی که انسان از تعلقات مادی و دلبستگی های دنیایی چشم پوشی نکند و به عشقی که لازمه آن عبور از عقل است، نرسد، هرگز عشق حقیقی را تجربه نکرده و در نهایت به سعادت نمی رسد. در پایان اشاره خواهیم کرد که دیدگاه آن ها در باب اینکه خداوند تنها به خودش عشق ورزیده و عشقی نسبت به مخلوقات ندارد، با عقاید دینی ما هم خوانی ندارد.

در این رساله تلاش می شود پاسخ شیخ اشراق، اسپینواز وجورج مورودس که مبتنی بر تلقی انسان مدارانه از شرور است، باروش توصیفی- تحلیلی ومقایسه مورد ارزیابی قرار گیرد.شیخ اشراق در یکی از پاسخ هایش به مسئله شر اظهار می دارد که معضل شرور ناشی از نگرش انسان مدارانه بشر است؛به این صورت که انسانها خیال می کنند عالم برای آنها خلق شده است،وحرکات افلاک معطوف به مصلحت ومنفعت انسان است،در نگاه ایشان مباحث طولانی در خیر وشر مولود این نگرش است.پاسخ شیخ اشراق مبتنی بر نظام نوروظلمت، قاعده"العالی لایلتفت الی السافل" جایگاه جزئی انسان در نظام هستی ونظام احسن می باشد.نکته قابل توجه اینکه پاسخ مبتنی برنگرش انسان مدرانه شیخ اشراق را نه یک پاسخ نهایی بلکه باید یک پاسخ روانشناسانه تلقی کرد؛با این بیان که معضل شرور با ابعاد مختلف وجود انسان مانند؛بعد عاطفی،احساسی، ومعرفتی مرتبط است، به همین دلیل در مسئله شر نمی توانیم یک پاسخ قاطع و واحد داشته باشیم، بلکه به منظومه از پاسخ ها نیاز است تا بتواند تمام ابعاد وجود انسان را قانع کند براین اساس است که شیخ اشراق پاسخ های متعددی به معضل شرور داده است که این خود نقطه قوت تفکر اشراقی در مواجهه با مسئله شر را نشان می دهد.اسپینوزا نیز در پاسخ به معضل شرور معتقد است که این مسئله ناشی از نگرش انسان مدرانه بشر است؛ انسان فکر می کند همه چیز برای او خلق شده است،بربنیاد این نگرش، پدیده هارا به خیر وشر ، سالم وفاسد تقسیم می نماید.بنیاد تفکر اسپنوزا را در این مسئله سیطره ضرورت بر کل هستی،ودیدگاه ایشان درباب علت غایی تشکیل می دهد.یافته های تحقیق نشان می دهد که مبانی ودلایل اسپینوزا، با توجه به تفکر اشراقی وحکمت اسلامی به دلایل ذیل: سازگاری ضرورت وغایتمندی،عدم تفکیک غایت در مقام وجود شناسی ومعرفت شناسی،انقسام غایت به حصولی وتحصیلی،غایت بودن خدا برای خلقت،تدبیر عام وفراگیر خدا نسبت به هستی. قابل قبول به نظر نمی رسد. جورج مورودس معتقد است مسئله شر ناشی از باور است، باور خود یک حالت ذهنی است که قائم به شخص ومتغیّر به شخص می باشد. پیوند زدن معضل شرور با باور،مبتنی بر نگرش خاص ایشان در مورد برهان است؛ در نگاه ایشان برهان وابسته به شخص می باشد، اما وابسته به شخص بودن برهان در نگاه شیخ اشراق وحکمای اسلامی نیز به دلایل ذیل: لزوم یقین معرفت شناختی برای برهان وعدم کفایت باور روان شناختی،تفاوت انسانها از حیث رشد عقلی ومعرفتی، قابل قبول نیست.همانگونه که مبانی پاسخ اسپینوزا و مورودس در مقایسه بامبانی شیخ اشراق دچار اشکال است، انسان مداری معرفت شناختی، نیز با اشکالاتی مانند نسبیت معرفت، نبود ملاک جهان شمول جهت تشخیص خیرو شر، تبدیل شر عینی به شر انفسی... مواجه است.

یکی از مهم‌ترین سؤال‌ها در فلسفه‌ی اسپینوزا، پرسش از زمانمندی یا ابدی بودن جوهر است. اگر جوهر حاصل وحدت تمام اشیاست، زمانمند است و اگر نامتناهی و بر فراز حالات است، زمانمند نیست. در فلسفه‌ی اسپینوزا، این تقابل، در قالب تقابلِ بین متناهی و نامتناهی بیان شده است. این پرسش، در حقیقت، سؤالی از آغازهاست. اگر ابتکار اسپینوزا را در یافتن نقطه‌ی آغازی جدید بدانیم، آنگاه اهمیت مسئله‌ی فوق روشن خواهد شد. اسپینوزا با اتخاذ دو نگرش، به این پرسش پاسخ می‌دهد. از یک سو اشیاء ابدی هستند؛ به این معنا که کلیت اشیاء، علی‌رغم جزئیت آن‌ها، در دل قوانین منطقی حفظ می‌شود. از سویی دیگر، اشیاء به خودی خود، اموری متکثر و جزئی هستند. این امکان با قرار دادن حالات بی‌واسطه و باواسطه‌ای بین اشیای متناهی و نامتناهی برقرار می‌شود. حالات، تأمین‌کننده‌ی جهات ثابت اشیاء و درعین‌حال، دربردارنده‌ی تغیر اشیای متناهی هستند و ارتباط بین متناهی و نامتناهی را برقرار می‌کنند. در این پایان-نامه نشان داده‌ایم که چنین امکانی با غلبه‌ی جهات عقل‌گرایانه، برداشت متفاوت از علیت، اعتقاد به یکنواختی طبیعت و یا طبیعت‌گرایی همراه شده و زمانمندی را در چارچوبی ایستا تفسیر می‌کند و در نهایت، در پیوند دادن نامتناهی با امور متناهی و زمانمند توفیق‌آمیز نیست.

هدف ما در این پایان‌نامه مقایسه مفهوم اراده از نظر دکارت و اسپینوزا می‌باشد. در این پایان‌نامه سعی خواهیم کرد ابتدا با تحلیل آراء دکارت و اسپینوزا در باب اراده، جایگاه آن را از نظر این دو فیلسوف نشان دهیم و سپس می‌کوشیم تا شباهت‌ها و تفاوت‌های موجود در دیدگاه‌های این دو فیلسوف را درباره پرسش «اراده چیست» روشن نماییم. از نظر دکارت ما دو نوع اندیشه داریم: فاهمه و اراده. قلمرو فاهمه محدود به اشیاست اما اراده به حدی محدود نمی‌شود. هنجارهای الهی و وقوع خطا و اشتباه نیز ناشی از اراده من خواهد بود. در دکارت اراده حتی بر عقل برتری دارد. اما مفهوم اراده که در نزد دکارت اختصاص به خدا و بشر دارد در اسپینوزا گسترش یافته و به اشیا نیز اطلاق می‌گردد. برای اسپینوزا تنها یک جوهر وجود دارد. وی دو صفت فکر و امتداد را به آن نسبت می‌دهد. خدا هر چیزی و همه چیزهاست و نامتناهی است و نمی‌توان همه آنها را شناخت. خدا را تنها از طریق دو صفت اندیشه و بّعد می‌توان شناخت. تمام اجسام، موجودات، افکار، احساسات همه صفات و تجلیات خداست. در این پژوهش سعی بر آن است که با مقایسه دو فیلسوف عقل‌گرا ـ رنه دکارت و باروخ اسپینوزا ـ به درکی از معنای اراده و جایگاه آن در اندیشه این دو فیلسوف نائل شویم و در خلال این مقایسه به بررسی تفاوت‌ها و تشابهات اندیشه‌های آن‌ها خواهیم پرداخت.

عرفان در شعر به هیچ وجه پدیده ای عجیب نیست. اما بیان عرفان شاعرانه واقعی در "دوران مدرن به تدریج نادر است اگر ناهنجار نباشد" (سفلر 20). بخشی از آن ، نادر بودن وقوع آن در شعر معاصر به شکسته شدن ارزشهای اخلاقی و دینی در حضور پیشرو عقل گرایی و ظهور خلق و خوی علمی است (هاگبرگ 2014). دو شاعر برگزیده در اینجا ، نوادری هستند که الوهیت را در تقریباً در هر ذره ی زندگی مشاهده می کنند. در این مقاله تلاش شده است تا دو شخصیت فرهنگی از دو فرهنگ متفاوت یعنی جرارد منلی هاپکینز و مولانا توسط ایده ی همه خدا انگاری اسپینوزا به عنوان پلی به یکدیگر متصل شوند. هر دو شاعر پرآوازه دارای آثار متعدد و فراوان هستند و به همین دلیل تنها اشعار هاپکینز و مثنوی معنوی مولانا در بازه ی این پژوهش قرار میگیرند. از طرفی پل ارتباطی این دو ایده وحدت وجود اسپینوزاست که از نوع خداباورانه ی آن است. لازم به ذکر است که تنها ایده ی همه خدا انگاری اسپینوزا در این مقاله مورد مطالعه قرار گرفته است و دگر آراء و نظریات او از حیطه ی این پژوهش خارج هستند. در این مقاله سعی شده است که با توجه به تفاوت ها زمانی، فکری و فرهنگی این دو شاعر، نگاه وحدت گونه ی آنان مورد بررسی قرار گیرد. به این معنا که دو روح بزرگ و پالوده فرا و ورای تمامی تفاوت ها، در دیدگاه و سلوک خویش نسبت به خداوند متحد هستند. همچنین، نکته ی قابل ذکر دیگر آن که اشعار این دو شاعر به معنای کلمه غامض و پیچیده هستند و در جای درخورد در این مقاله به بسط آنان پرداخته شده است. در پایان، روح فکری و جهان بینی دو شاعر بزرگ توسط ایده ی همه خذاانگاری اسپینوزا به وحدت می رسند

«وحدت وجود» معادل اصطلاح انگلیسی "Panentheism" که در جهان اسلام برای نخستین بار به طور ضمنی و نه با صراحت، در آرای عارف شهیر و برجسته، محی‌الدین ابن‌عربی (1165م) مطرح گردید و در تفکر فیلسوفان غربی نیز، بیش از همه در مورد اسپینوزا (1632 م) به کار می‌رود، از همان ابتدایِ شکل‌گیریِ تفکر فلسفی، یعنی از زمان تالس (نیمه دوم قرن ششم ق.م)، در مقام نخستین فیلسوف مغرب زمین، مطرح بوده است؛ زیرا برای فلاسفه ایونی و الئائی به عنوان پیشگامان تفکر فلسفی، همواره شناختِ «وحدتی در ورای کثرت» مورد امعان نظر واقع شده است و در تاریخ فلسفه غرب، قهرمان بحث از «وحدت وجود» را پارمنیدس (540 ق.م) می‌دانند.از آنجایی که «وحدت وجود» هم در عرفان اسلامی و هم در آرای فلاسفه و ادیان غربی و شرقی با تعاریف متفاوتی ارائه گردیده است؛ لذا هدف از پژوهش حاضر، به طور اخص، نخست بررسی این نظریه در فلسفه‌ی اسپینوزا و متن گورو گرنت صاحب؛ سپس، استنتاج لوازم اخلاقی منتج از آن؛ و در نهایت وجوه تعامل و تقابل این نظریه در فلسفه اسپینوزا در مقام یک فیلسوف عقل‌گرایِ عصر روشنگری؛ و یک متن مقدس دینیِ مورد پذیرش در بخش‌هایی از کشورهای هندوستان، انگلستان، کانادا، آمریکا و آفریقا است.

قرائت ماده‌گرایانه از اسپینوزا هم‌زمان بود با چاپ مجموعه‌ی آثار او. این قرائت اولین بار به سال 1702 توسط پی‌یر بیل صورت گرفت و برای حدود دو قرن تفسیر غالب و محل رجوع بسیاری از فیلسوفان بزرگ مانند هیوم و اندیشمندان شناخته شده چون ولتر بود. هر چند اساس این تفسیر مبتنی بر نشان‌دادن الحاد اسپینوزا بود اما منبعی برای تفسیرهای ماتریالیستی بعد از خود فراهم آورد، مکانیست‌های فرانسوی و سپس ماتریالیست‌های دیالکتیکی و بسیار کسان دیگر مانند فوئرباخ، یاکوبی و ... خواه جهت تفسیر ماده‌گرایانه‌ی غنی‌تر از دستگاه فلسفی اسپینوزا خواه برای تقویت دستگاه فکری و ماده‌گرایانه‌ی خود از این قرائت بهره برده بودند و قرائت‌های جدیدی ارائه کردند. درون‌مایه‌ی رساله‌ی حاضر، پژوهشی است درباره‌ی تفسیر (یا امکان تفسیر) ماده‌گرایانه‌ی فلسفه‌ی اسپینوزا. هر چند در ابتدا چنین به نظر می‌آید که حجم زیاد تفسیرهای ماده‌گرایانه از نظام فلسفیِ اسپینوزا انجام چنین پژوهشی را که در خصوص امکان این خوانش است، منتفی خواهد کرد، وجود مولفه‌های غیر ماده‌گرایانه، همچنین بررسیِ سازگاریِ یا عدم سازگاریِ قرائت‌های مذکور با نظام فلسفیِ اسپینوزا بار دیگر ضرورت چنین پژوهشی را آشکار می‌کند. برای این کار، پس از ارائه‌ی مقدمه و طرح کلیات و معرفی خوانش ماده‌گرایان مختلف از دستگاه اسپینوزا، به بررسیِ مولفه‌هایی می‌پردازیم که بنابر ادعا‌ی خوانش‌های مختلف ماده‌گرایانه‌ هستند تا نشان دهیم که چرا جز در یک مورد، یعنی رابطه‌ی بدن با ذهن، مولفه‌های مذکور یا اساساً ماده‌گرایانه نیستند، یا با نظام فلسفی اسپینوزا سازگاری ندارند.

رساله حاضر نخستین اثر فلسفی باروخ بندیکت اسپینوزا فیلسوف بزرگ هلندی است که از روی ترجمه Edwin curley مترجم آثار اسپینواز با عنوان: "SHORT TREATIS ON GOD, MAN AND HIS WLL - BEING, به فارسی ترجمه شده است . راقم این سطور برای ترجمه این اثر نخست به کتابهایی که درباره فلسفه اسپینوزا نوشته شده است مراجعه کرده و پس از مطالعه دقیق آنها دست به کار ترجمه برده است ، منتها مرجع عمده برای گزینش اصطلاحات فارسی به جای کلمات انگلیسی و لاتینی، کتاب اخلاق اسپینوزا بوده است که استاد گرانقدر آقای دکتر محسن جهانگیری آن را به فارسی ترجمه کرده و حواشی بسیار دقیق و سودمندی به آن نوشته‌اند که در فهم مطالب رساله مختصر از آنها بهره‌های فراوان گرفته شد و جدا موثر افتاد. البته همان طور که ایشان نیز در این خصوص توجه داده‌اند، اصطلاحاتی که در اینجا برگزیده شده آخرین کلمه و قول فصل نیست بلکه اگر اساتید فن و صاحبان ذوق را اصطلاحاتی بهتر و رساتر و به فهم نزدیکتر باشد آنها را هم می‌توان به کار برد که به قول حکمای ما: "لا مشاحه فی الاصطلاح". در این ترجمه امانت نسبت به اصل، بیشتر از زیبایی لفظ و عبارت مورد توجه بوده است و سعی شده است معنی فدای لفظ نگردد و به همین جهت این یک ترجمه آزاد نیست بلکه ترجمه عین متن است . معهذا در حد توان تلاش بر این بوده است که عبارات آن قابل فهم و واضح باشد.