جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معمولا اعتقاد بر این است که ادموند هوسرل (1859-1938) که به عنوان بنیانگذار پدیدارشناسی و معلم هایدگر شناخته می شود، نتوانست خود را از چارچوب متافیزیک کلاسیک سوبژکتیویته رها کند. ظاهرا او هرگز این دیدگاه را که جهان و دیگری را یک سوژه استعلایی محض تشکیل می‌دهد، رها نکرد و در نتیجه تفکر او دکارتی، ایده‌آلیستی و یکنواختی باقی می‌ماند. ادامه انتشار دست نوشته های هوسرل، تجدید نظر در چنین تفسیری را ضروری کرده است. پدیدارشناسی هوسرل با تکیه بر آثار منتشر شده و مطالب پس از مرگ هوسرل، نتایج جدیدترین تحقیقات هوسرل را در بر می گیرد. این به سه بخش تقسیم می‌شود، تقریبا به دنبال توسعه زمانی اندیشه هوسرل، از تحلیل‌های اولیه‌اش از منطق و غرض ورزی، تا تحلیل‌های فراسوژه‌ای فلسفی او از تقلیل و ساختار، تا تحلیل‌های متأخر او از بین الاذهانی و جهان حیات. در نتیجه می تواند به عنوان مقدمه ای مختصر و به روز برای تفکر او باشد.

اين کتاب تلاشي است نظري و تاريخي براي فهم و تبيين ديدگاه‌هاي معرفت‌شناسانه سه تن از بزرگ‌ترين چهره‌هاي اخير در تاريخ فلسفه غرب: هوسرل، هايدگر و مرلو پونتي. نويسنده کتاب مي‌کوشد با کنار هم قرار دادن آراي اين سه متفکر و توجه به شباهت‌ها و تفاوت‌هاي آراي آنان و همچنين قرار دادن اين آرا و آموزه‌ها در پس‌زمينه معرفت‌شناسي استعلايي كانت، آراي معرفت‌شناسانه هيوم، بارکلي، لاک و دکارت و همچنين تلقي ارسطو و افلاطون از معرفت، گزارشي تازه از معرفت‌شناسي در سنت پديدارشناسي عرضه کند. او علاوه بر بررسي ارتباط آراي معرفت‌شناسانه اين فيلسوفان با مباحث معرفت‌شناسي معاصر از آراي متافيزيکي آنان نيز غافل نيست و مي‌کوشد نشان دهد چگونه هستي‌شناسي اين فيلسوفان در نقاطي مهم با معرفت‌شناسي آنان پيوند خورده است.

این پژوهش مسئلۀ چالش برانگیز هویت اگوی استعلایی را در پدیدارشناسی هوسرل بررسی کرده است. موقعیت کانونی این نظریه از یک سوی، ابهامها و انتقادهای اساسی از جانب فیلسوفان وابسته به سنت پدیدارشناسی از سوی دیگر، ضرورت پژوهش در این باره را آشکار مینماید. هوسرل براساس تصویری که به طور کلی از سرشت زندگی اگوئیک و توانایی انشقاق آن ارائه میدهد به مسئلۀ ارتباط اگوی محض و تجربی که به عنوان نقطۀ مرکزی انتقادها تلقی شده است، میپردازد. وی برپایۀ تز تولید اگوی استعلایی از طریق فعالیت اگوی خاص تجربی، این نظریه را بیان کرده است که اگوی تجربی این قابلیت اساسی را دارد که خود را به طرق مختلف از هم باز شناسد و به تولید انبوهی از اگوهای جدید مبادرت ورزد که هر یک از آنها جریان آگاهی منحصر به فرد خود را دارد. از این رو هوسرل ضمن ابراز اندیشۀ همبودی اگوی استعلایی و تجربی، بر دو گونه نگریستن نسبت به اگو تأکید ورزیده است. اگو را هم می توان بسان ابژه ای در جهان نگریست و یا از منظر رابطۀ تجربه – جهان به منظور کشف ساختارهای ذاتی تجربه. براین اساس اگوی استعلایی به عنوان تنها پس‌ماند پدیدارشناختی تقلیل استعلایی، به ما امکان دسترسی به منطقه‌ی هستیِ جدیدی را که مطلق است، میدهد.

اين کتاب تلاشي است نظري و تاريخي براي فهم و تبيين ديدگاه‌هاي معرفت‌شناسانه سه تن از بزرگ‌ترين چهره‌هاي اخير در تاريخ فلسفه غرب: هوسرل، هايدگر و مرلو پونتي. نويسنده کتاب مي‌کوشد با کنار هم قرار دادن آراي اين سه متفکر و توجه به شباهت‌ها و تفاوت‌هاي آراي آنان و همچنين قرار دادن اين آرا و آموزه‌ها در پس‌زمينه معرفت‌شناسي استعلايي كانت، آراي معرفت‌شناسانه هيوم، بارکلي، لاک و دکارت و همچنين تلقي ارسطو و افلاطون از معرفت، گزارشي تازه از معرفت‌شناسي در سنت پديدارشناسي عرضه کند. او علاوه بر بررسي ارتباط آراي معرفت‌شناسانه اين فيلسوفان با مباحث معرفت‌شناسي معاصر از آراي متافيزيکي آنان نيز غافل نيست و مي‌کوشد نشان دهد چگونه هستي‌شناسي اين فيلسوفان در نقاطي مهم با معرفت‌شناسي آنان پيوند خورده است.

هوسرل در بند ۴۰ تا ۵۲ رساله‌ی ایده‌های۱ با اتّکا بر مبانی ایده‌ی پدیده‌شناسی استعلایی، طرح‌واره‌ای از فلسفه‌ی فیزیک خود ارائه می‌کند. رکن اصلی نظریه‌ی او، بحث از چیستی و هستی هویات مشاهده‌ناپذیر و نظری در فیزیکِ ریاضیاتی است. او رأی خود را ضمن رد و نقض دو نظریه‌ی کیفیات اولیه ـ ثانویه و رئالیسم انتقادی بسط می‌دهد و تلاش می‌کند الگویی جایگزین پیشنهاد دهد. در این مقاله، ابتدا با استناد بر متن ایده‌های۱ به بازخوانی وجه آشکار و صریح نظریه‌ی هوسرل درباره‌ی هویات مشاهده‌ناپذیر می‌پردازیم، سپس با پیشنهاد چارچوبی معرفت‌شناختی مبتنی بر پدیده‌شناسی استعلایی، تلاش خواهیم کرد وجوه مبهم و مناقشه‌برانگیز نظریه‌ی هوسرل را تکمیل و بازسازی کنیم. در این راستا، استدلال خواهیم کرد که هویات نظری در فیزیک، شأنی «کلّی» دارند و به‌ همین جهت ضرورت دارد بحث از ماهیت آن‌ها با بهره‌گیری از آموزه‌ی «شهود مقوله‌ای» انجام شود. در ادامه، ضمن توجه به دو نحوه تحقق کلّی‌ها در نظر هوسرل (افلاطونی و کانتی)، با تأکید بر نقش یک دادگی خیالی اولیه در تکوین کلی‌ها، هویات نظری را کلّی در معنای کانتی قلمداد خواهیم کرد و مزایا و محدودیت‌های این تفسیر را مورد ارزیابی قرار خواهیم داد.

رویکرد پدیدارشناسانۀ هوسرل با انتقاد از وضع کنونی علم و معرفت از آن تعبیر به بحران می‌کند. هدف هوسرل این بود تا با ارائۀ برنامه‌ای فلسفی راهی برای برون‌شد از این بحران پیشنهاد کند. اما تلاش برای بازگرداندن فلسفه به جایگاه وحدت‌بخش قدیم و نجات این علم بحران‌زده و بخشیدن چهره‌ای انسانی و معنوی به آن، مستلزم در نظر گرفتن ملاحظاتی دربارۀ عینیت و عقلانیت علم است که غفلت از آن ما را در مسیری قرار می‌دهد که براساس آموزه‌های عقلانیت نقاد هم نادرست است و هم نامطلوب. توضیح داده می‌شود که این آموزه‌ها متضمن بازنگری در خصوص ذات‌گرایی و موجه‌گرایی و توجه به اهمیت و جایگاه صدق در رویکرد پدیدارشناسانۀ هوسرل است

هوسرل در پژوهش ششم از پژوهش‌های منطقی، دربارۀ «شهود مقولی» بحث کند. در شهود مقولی با اضافه‌ای فوق بر ادراکات حسی مواجه‌ایم که در مرحلۀ انتقال ادراک حسی به گزاره‌ای، محمولی بدان افزوده می‌شود. مسئلۀ مقالۀ حاضر، تبیین جایگاه شهود مقولی و نسبت آن با ادراک از نظرگاه هوسرل در پژوهش‌های منطقی اوست. ضرورت و اهمیت این مسئله آن اندازه است که می‌توان آن را شالوده و سنگ‌بنای پدیدارشناسی و هر نظریۀ شناخت آینده دانست و حتی هایدگر آن را یکی از چهار موضوع اصلی پدیدارشناسی هوسرل برمی‌شمرد. روند بحث با توضیح تفاوت «ادراک»، «شهود»، «ابژه» و «پُرشدگی» آغاز می‌شود. سپس با استفاده از روش تحلیلی- توصیفی رابطۀ شهود مقولی با عناصر مقولی تفکر، تقابل افعال بسیط و مقولی، مراحل افعال در شهود مقولی تألیفی، نقش مهم احساس در شهود مقولی و در کنار شهود مقولی تألیفیْ، شهود ایدتیک بررسی خواهد شد. یکی از دستاوردهای این نوشتار، شرح مراحل سه‌گانۀ شهودهای مقولی تألیفی است: ادراک بسیط ابتدایی از کل، ادراکات تقسیم‌کننده به اجزای کوچک‌تر، و التفات تألیفی مقولی بالفعل. نوآوری این نوشتار در این است که از نظر هوسرل ما همان‌طور که از ابژه‌های حسی شهود داریم، شهود عقلی و شهود مقولی نیز داریم.