جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سیّد ‌حیدر آملی از عرفای نامدار قرن هشتم هجری است که درباره‌ی توحید مطالب تازه‌ای بیان کرده است. وی، با تسلّط و جامعیّت، به جمع عقل، نقل و شهود یا برهان، قرآن و عرفان پرداخت و با احاطه بر آرا و اقوال کلامی، فلسفی و عرفانی و نیز تسلّط بر نصوص دینی́ مکتبی نو در تشیّع روزگار خود به‌وجود آورد. او مفاهیم توحیدی را در آثار خود در پرتو عرفان شیعی بیان کرده است. وی توحید را به دو قسمِ «توحید الوهی» و «توحید وجودی» تقسیم می‌کند و توحیدِ «ذاتی»، «صفاتی» و «افعالی» را مراتبی از توحید وجودی می‌شمارد و به بیان هر کدام از آنها می‌پردازد. او در بیان توحید́ از مبانی وجودشناختی، معرفت‌شناختی و روش‌شناختی خاصّی بهره گرفته است. از میان مبانی وجودشناختی وی در بحث از توحید می‌توان به «مطلق بودن وجود»، «بدیهی‌التّصور بودن وجود مطلق»، «وحدت‌ وجود»، «قاعدۀ ‌الواحد»، «وجود منبسط» و «تقسیم موجود به واجب و ممکن» اشاره کرد. وی درباره‌ی مبانی معرفت‌شناختی، نخست به بحث از «امکان» و «ضرورتِ» معرفت توحیدی پرداخته و سپس به منابع معتبر کسب آن، مانندِ «عقل»، «کشف و شهود»، «وحی»، «الهام» و «شریعت» اشاره می‌کند. مبانی معرفت‌شناختیِ ‌سیّد حیدر آملی در بحث از توحید عبارتند از: «اتّحاد شریعت، طریقت و حقیقت»، «ذومراتب بودن اهل حقیقت، طریقت و شریعت»، «نبوی بودن خاستگاه توحید الوهی و علوی بودن خاستگاه توحید وجودی»، «تساوق و عینیّت تشیّع اثنی‌عشری و تصوّف حقیقی»، «وابستگی عقل به شرع و شرع به عقل»، «حجّیّت ظواهر» و «تأویل‌پذیری قرآن». درباره‌ی مبانی روش‌شناختیِ سیّد حیدر آملی در بحث از توحید می‌توان گفت که او از میان روش‌های متعدد و مختلفِ رایج در علوم که «روش تجربی»، «روش تاریخی»، «روش نقلی»، «روش کشفی‌وشهودی»، «روش تفسیری ( هرمنوتیک)» و «روش عقلی» را شامل می‌شوند، از سه روش‌ نقلی، شهودی و عقلی در بیان مباحث توحیدی بهره می‌گیرد.

پژوهش حاضر در پی دغدغه‌ی امکان یا عدم امکان شناخت ذات الهی شکل گرفته است؛ نگارنده پرسش «امکان یا عدم امکان شناخت ذات الهی چه ابعادی دارد؟» را بر سه متفکر، فخر رازی، به عنوان نماینده‌ی تفکری غیرخطی در حیطه‌ی فلسفه و کلام اسلامی، سید حیدر آملی، به عنوان نماینده‌ی تفکر عرفان اسلامی و شیعی، و آلوین پلانتینگا، به عنوان فیلسوف دین با گرایش‌های مسیحی، عرضه کرده است؛ یافته‌های پژوهش در بخش سید حیدر آملی و فخر رازی عبارتند از: شناخت ذات الهی از راه‌های صورت‌مند و نیازمند به احاطه‌ی فاعل شناسا محال است، شناخت از رهگذر صفات از اعتبار کافی برخوردار نیست. البته فخر را می‌توان با رویکرد فلسفی و کلامی مخالف شناخت ذات و در تغییر رویکرد با گرایشات عرفانی موافق شناخت ذات الهی معرفی کرد. عبارت «شناخت کنه ذات محال است.» درحقیقت فروکاست شناخت حقیقی به شناخت صورت‌مند و مفهوم‌محور است، اما این شناخت دیگر شناخت ذات نیست، اما همین تلاش عقلانی رهگذری برای فهم محدودیت عقل و یافتن نظام شناختی فنایی است؛ فنا را می‌توان به‌عنوان یک نظام شناختی معرفی کرد که با فنای در ذات الهی می‌توان ذات را شناخت؛ در این روش درواقع فاعل شناسا خودیت را ازدست‌داده و ناظر شناخت ذات الهی از خویش است، این روش چون هیچ‌گونه محدودیتی ندارد و شهودی و حتی مافوق آن است، یقین آور بوده و از اعتبار کافی برخوردار است. اهم تفاوت‌های میان دو متفکر مسلمان این است که فخر شناخت ذات را ممکن می‌داند اما سید حیدر آملی آن را یک ضرورت عقلی به‌شمار می‌آورد، همچنین در نظر فخر شناخت عقلانی راهی متباین با شناخت فنایی است، اما سید حیدر آملی شناخت عقلانی را مقدمه گام نهادن در شناخت از طریق فنا معرفی می‌کند. پلانتینگا از رهگذر اثبات ضرورت احاطه‌ی الهی به عالَم و سامان‌دهی ویژگی‌هایی مانند بساطت، قدرت مطلق بودن، ذات الهی را تعریف کرده و با استدلال‌هایی نظیر امتناع سردرگمی انسان در شناخت ذات الهی که مساوق ماهیت او است، شناخت ذات الهی را ضروری می‌داند. پلانتینگا از منظر تساوق ذات و ماهیت به فخر شباهت دارد و در ضرورت شناخت ذات مشابه سید حیدر آملی می‌اندیشد. زاویه ورود پلانتینگا به بحث ذات الهی که احاطه‌ی الهی است، به این معنی که پلانتینگا با استفاده از حد وسط احاطه و سلطنت الهی سایر صفات الهی را توجیه کرده و در واقع این حد وسط، وجه تمایز او با متفکرین مسلمان را سامان می‌دهد.

امامت یکی از اصول تشیع است. مسأله علم امام یکی از مسائل مورد اختلاف فرقه‌های اسلامی به شمار می‌رود. از جمله مباحث مطرح‌شده در این زمینه، منابع علم امام وگستره علم امام است. در این نوشتار به بررسی این مسائل از دیدگاه سید حیدر آملی و علامه مجلسی پرداخته شده است. در پایان پژوهش این نتیجه به دست آمده است که این دو شخصیت در بیش‌تر موارد با یک‌دیگر اتفاق نظر دارند؛ اما در برخی موارد مانند منابع علم امام با یکدیگر اختلاف دارند؛ سیدحیدر آملی الهام و کشف و شهود را به عنوان یکی از چند منبع علم امام معرفی می‌کند ولی علامه مجلسی الهام، کشف و شهود را از منابع علم برای امام ذکر نمی‌کند. هر دو در بحث گستره علم امام به مطلق بودن گستره علم امام باور دارند. همچنین از نگاه هر دو اندیشمند، علم امام با عصمت مرتبط است و علم لازمه عصمت به شمار می‌رود. باور مشترک دیگر میان سیدحیدر و علامه مجلسی آن است که علم امام تأثیری بر افعال اختیاری ایشان ندارد و موجب تکلیف برای او نمی‌شود. هم‌چنین هر دو بر این باورند که علم امام می‌تواند افزایش یابد.

امامت و جانشینی پیامبر9‌ از دیرباز محل منازعه کلامی بین شیعه و سنی بوده است. در این میان، سکوت امیرالمؤمنین7‌در مواجهه با ابوبکر و پرهیز ایشان از قیام مسلحانه از دلیل‌هایی است که اهل سنت به نفع خود به کار می‌گیرند. حکیم ترمذی در قرن سوم هجری قمری با تکیه‌ بر همین دلیل، ‌ ردیه‌ای بر دیدگاه شیعه نگاشته است. او سکوت امیرالمؤمنین7 در برابر ابوبکر را نشانه رضایت ایشان می‌داند و قیام نکردن ایشان در عین برخورداری از قدرت و شجاعت را دلیل مشروع دانستن خلافت ابوبکر می‌داند. پس از او سید حیدر آملی در قرن هشتم هجری قمری، دلیل حکیم ترمذی را در رساله‌ای به‌نقد ‌کشیده است. او با رویکرد کلامی، به معناشناسی شجاعت و قدرت می‌پردازد و اثبات می‌کند که سکوت امیرالمؤمنین7 از روی رضایت نبوده است. نگارنده در این مقاله، مدعای حکیم ترمذی را نقد و بررسی کرده و پاسخ سید حیدر آملی درباره معناشناسی شجاعت، تهور، جُبن، قدرت و عجز را تقریر نموده؛ و به نقد استدلال حکیم ترمذی در رساله «الرد علی الرافضة» ‌پرداخته و در نتیجه روشن ساخته است که سکوت امام منافاتی با اصل قدرت و اصل شجاعت امام ندارد.

کشف رابطۀ میان ذات با اسما و صفات الهی، همواره یکی از دغدغه­های بزرگ دین‌پژوهان بوده است. پژوهش حاضر در پی این دغدغه و بر اساس پرسش اصلی«رابطۀ ذات و صفات الهی در نظام فکری سید حیدر آملی چگونه تبیین می­شود؟» شکل گرفته است. جستار حاضر با این خط مشی که ابتدا مطالب مرتبط با موضوع، جمع­آوری و کدگذاری شده­ و سپس با چینش منطقی در جهت رسیدن به نتیجه سامان یافته­اند. در نهایت نتایج حاصله پس از تحلیل گزارش شده­اند. این نتایج عبارتند از: سید حیدر آملی اسما و صفات الهی مجرای ظهور مرتبی ذات الهی معرفی می­کند، البته با توجه به تفکیک­ناپذیری اسما و صفات به نظر می­رسد این دو در یک مرتبه، قرار می­گیرند؛ در نظام فکری سید حیدر آملی، اسما عین ذات معرفی شده است، اما دلایل او برای عینیت مخدوش به نظر رسیده است و در نهایت عمل­کرد او در اثبات این مدعا موفق ارزیابی نشده است؛ با بازسازی استدلال بر غیریت از میان سخنان سید حیدر آملی، در مواضعی او متمایل به نظریۀ غیریت ارزیابی شده است؛ راه برون­رفت از این تضاد درونی یافتن وجه جمعی میان عینیت و غیرت خواهد بود؛ به نظر می­رسد وجه جمع عینیت و غیریت، نظریۀ «اسما و صفات، تجلی ذات» است، چرا که با یک اعتبار تجلی غیر از ذات و تنزل ذات از مقام اطلاق است و از سوی دیگر تجلی از متجلی (تجلی کننده) جدایی ندارد. این نظریه در آثار سید حیدر وجود ندارد، اما نظام اندیشه­ای او با این نظریه سازگارتر به نظر می­رسد.

منشأ ظهور و آفرینش مراتب همه موجودات اعم از مجرد و مادی حبّ ذاتی حق به ظهورکمالات مکنون است و این مسئله با توجه به براهین حکمی مبتنی‌بر شهود در حکمت متعالیه و عرفان نظری و همچنین با استناد به آیات و روایات، قابل اثبات می‌باشد. حق‌تعالی همان گنج نهان و وجود لابشرط مقسمی است که حب به ذات اقدسش سبب ظهور اسما و صفات و کمالات او شده است. لذا اولین موجود تعین یافته و آخرین موجود تنزل یافته در انتهای سلسله تنزلات، انسان کامل بوده که بر آگاهی خود از خاصیت آیینگی آگاه است و هرگاه گنج نهان اراده نماید تا معروف قرار گیرد هیچ موجودی جز انسان کامل به ظهور تام عارف نخواهد شد. ‌برخی براین باورند که بدون توجه به مرتبه انسان، درک مراتب هستی و شناخت ‌قابلیت‌های آن امکان‌پذیر نیست. ازاین‌جهت، آفرینش انسان علت و مقصد نهایی پیدایش و ظهور کثرت اسمائی و یا غایت عبودیت است و بدون شناخت و معرفت، عبودیت امکان‌پذیر نیست. در این نوشتار دیدگاه سید حیدر آملی و صدرالدین شیرازی که نگاه هر دو منطبق بر هستی‌شناسی واحدی است، علت و چگونگی آشکار شدن گنج نهان و همچنین معرفت به آن، تبیین و بررسی شده است.

عارفان، راه‌ها و مراتب سلوک و قرب به حق‌تعالی را در قالب سه دسته کلی سامان داده‌اند: سلوک زاهدانه‌ - عابدانه، سلوک عاشقانه - عالمانه و سلوک عارفانه - عاشقانه. پیروان مکتب ابن‌عربی از منظری دیگر، سیر و سلوک را به دو گونه تقسیم کرده‌اند: الف. سیر غیرمستقیم از طریق سلسلة مراتب؛ ب. سیر مستقیم از طریق وجه خاصّ. سید حیدر آملی، به ‌عنوان یکی از پیروان و شارحان مکتب عرفانی ابن‌عربی که رویکردی شیعی در باورهایش دارد، بر آن است که از میان طرق مذکور، «سلوک مبتنی بر جذبات الاهیه» که به عبارتی همان سیر و سلوک محبوبی است، راحت‌ترین و نزدیک‌ترین مسیر به سوی حق است. او در تصویر مقامات و منازل عرفانی از ادبیات عرفانی مکتب ابن‌عربی مدد جسته است. به باور او، این سیر و سلوک و مراتبش از دیدگاه او با مراتب کشف صوری و معنوی ارتباط دارد. این سیر سرانجام به مقام «او ادنی» و کشف معنوی در مقام «اخفی» که خارج از وصف است منتهی می‌شود. بررسی طریق سلوکی سید حیدر آملی علاوه بر آنکه می‌تواند تقریر دقیق‌تری از سلوک ابن‌عربی را پیش ‌روی ما قرار دهد، یکی از طرق سلوکی مؤید به نصوص و باورهای شیعی را به ما معرفی خواهد کرد. در این مقاله، داده‌ها بر اساس شیوه کتاب‌خانه‌ای جمع‌آوری شده و در مسیر تحلیل اطلاعات و داده‌ها از روش توصیفی‌تحلیلی بهره برده‌ایم.

مصونیت انبیا از ارتکاب قبایح و گناهان یکی از لوازم بعثت آنها و هدایت انسان به سمت کمال است. شناخت دقیق این آموزه، نقش بسیار شگرفی در سعادت و شقاوت انسان خواهد داشت؛ لذا تلاش‌های فراوانی در میان اندیشمندان دینی، برای شناخت حدود و ثغور و اقامه دلیل برای آن صورت گرفته است. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی آرای ایجی، ابن‌ابی‌الحدید و سید حیدر آملی را به‌ عنوان نماینده‌ای از سه فرقه کلامی مسلمانان می‌کاود و نشان می‌دهد که دامنه عصمت انبیا در نظر آنان با توجه به مبانی هر کدام، متفاوت تعریف شده است؛ این اختلاف مبنایی سبب اقامه ادله‌ای بعضاً متفاوت نیز شده است، اما هر سه اندیشمند در اعطایی‌بودن عصمت از جانب خدا اتفاق نظر دارند، گرچه نقدهایی به این باور آنها وارد شده است.

عرفان نظری یکی از علوم نوخاسته در حوزه تمدن اسلامی است. یکی از ارکان نظام جهان شناسی و انسان شناسی عرفان نظری، مساله ولایت و انسان کامل است که با گذر از اندیشه عارفان نامدار شیعی با تقریری عمیق تر و دقیق تر در مساله ولایت باطنی، انسان کامل و مصادیق آن روبرو گردید. سید حیدر آملی با شهامت و شجاعت و به نحو مستدل، خلط های مصداقی و خطاهای نظری عارفان را در این حوزه به آنها گوشزد نموده و با تاسی به آموزه های شیعی، تبیینی نو در این زمینه پدید آورد. سئوال این نوشته این است که آیا می توان آنچه را سید در مقابل جریان رایج عرفانی ابراز کرده براهین متناسب با مباحث عرفان نظری به حساب آورد؟ در این مقاله با روشی توصیفی-تحلیلی عملکرد او را در استنباط، تبیین، استدلال و دفاع از این آموزه شیعی مورد بررسی قرار داده و نشان داده ایم که چگونه او با اتصال معارف عرفانی به سرچشمه حقیقی خود در مساله ولایت به تحول و تکامل عرفان در این حوزه کمک نموده ، خلائی را که در این زمینه در اندیشه عارفان وجود داشت تکمیل کرده و به اقامه استدلالهایی متناسب با فضای عرفان نظری پرداخته است.

مسئله امامت به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مسائل کلامی در میان فرق اسلامی است که در مکتب عرفای شیعی، با مسئله عرفانی فیض و انسان کامل سخت درهم‌تنیده است. این درهم‌تنیدگی را می‌توان در آثار عارف شیعی، سید حیدر آملی، به‌وضوح مشاهده نمود. دسترسی جناب سید حیدر به روایات اهل‌بیت و منابع شیعی و دریافت ژرف از باور به امامت، همچنین تسلط وی بر مبانی عرفانی موجب شد میان نگاه عرفان و شیعه در بحث انسان کامل، پیوند برپا کرده، امام و انسان کامل را دو برداشت از یک حقیقت واحد معرفی کند و از این رهگذر به بیان یکسانی تصوف و تشیع بپردازد. از سوی دیگر امام خمینی به‌عنوان فیلسوف پیرو مکتب صدرالمتألهین و عارف متأثر از مکتب ابن عربی در آثار خود به بررسی هستی شناسانه انسان کامل پرداخته است. تأثر امام، از حکمت متعالیه و اجتهاد ایشان در عرفان نظری به‌نوبه خود قابلیت بررسی و پژوهش اختصاصی اندیشه‌های ایشان درزمینه امامت را فراهم می‌آورد. اهل معرفت در رویکرد خویش به مسئله امامت، ضرورت وجود امام و ولی را به‌عنوان انسان کامل و نقش او در سلوک به‌سوی حق، موردبحث قرار می‌دهند. در این شیوه از رویکرد، ابعاد ژرف‌تری از حقیقت امامت موردعنایت قرار می‌گیرد و آنچه با چنین روی‌آوردی به دست می‌آید، از نگرش اصیل شیعی بیرون نیست. از دید سید حیدر آملی و امام خمینی، امام، آیینه تمام نمای حق و مظهر تام اسماء و صفات الهی و جامع مراتب حقی و خلقی است. او واسطه فیض الهی و رابط میان حق و خلق می‌باشد. او جان هستی است که با وجودش هستی ممکنات حیات می‌یابد و با نبودش نابود می‌گردد و جهان، آنی بدون فیض وجودی امام باقی نخواهد بود.