جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سید حیدر آملی از جمله مفسران و عالمان شیعی مذهب است که در اکثر آثار علمی خود، بویژه تفسیرش را بر پایه روش عرفانی، باطنی و تاویلی از منظر شیعی به نگارش در آورده است. در مبانی معرفت شناسی سید حیدر، علم و عالم به دو قسم ظاهری و باطنی تقسیم می‌شوند که حقیقتِ معرفت نزد عالمان علوم لدنی و باطنی است. سید حیدر ضمن اینکه برای این دو علم تفاوت هایی قائل می شود، شرافت را از آنِ علوم باطنی می داند و با استفاده از آیات و روایات و مبانی عرفانی، راه و رسم تحصیل علوم باطنی را برای اهلش بیان می‌کند. هر چند که اهتمام سید حیدر به علوم و معارف باطنی در آثار او کاملا عیان و آشکار است، اما او بر خلاف مدعیان صوفیه، نسبت به علوم رسمی و ظواهر شریعت بی تفاوت نبوده بلکه بدان معتقد و پایبند نیز می باشد. سید حیدر آملی نگاهی جمعی و جامع به علوم ظاهری و باطنی دارد به گونه ای که از منظر او یک عالم دینی باید شریعت، طریقت و حقیقت را با هم به صورت جمعی داشته باشد؛ این موضوع سید حیدر را به عنوان یک عالم و عارف شیعی مذهب با بسیاری از مدعیان عرفان که دست به تاویلات ناصواب و بی ضابطه از ظواهر آیات قرآن و شریعت می زنند، متمایز می سازد.

معاد و قیامت از موضوعات اساسی ومهم مورد توجه عرفای اسلامی است؛ در ادوار مختلف، عارفان محقق هریک به نحوی درباب حقیقت، انواع، مراتب، وچیستی آن سخن­گفته­اند. بر این اساس این پژوهش که به روش اسنادی صورت گرفته­است به بررسی تطبیقی مراتب قیامت از منظر سی­حیدر آملی و میرسیدعلی همدانی دو عارف بزرگ شیعی- قرن هشتم ه. ق- پرداخته­است و به این نتیجه رسیده­است که سیدحیدر برمبنای معرفت‌شناسی تثلیثی و مبانی هستی­شناسی و انسان­شناختی عرفانی، از دو منظر مراتب قیامت را مورد توجه، تحلیل وبررسی قرارداده و دو گونه تقسیم­کرده و برای هر قسم، دوازده مرتبه ترسیم نموده­است. میرسیدعلی نیز در ابتدا بر مبنای معرفت­شناسی مربعی اسرار نقطه و عدد چهار، چهارمرتبه قیامت را ترسیم وتبیین می­کند سپس بر مبنای معرفت­شناسی تثلیثی واطوار باطنی انسان سه قسم قیامت راتقسیم، تحلیل و بررسی ­می­نماید. سیدحیدر آملی به عنوان یک نظریه پرداز بزرگ عرفان شیعی در تحلیل مراتب قیامت، رویکرد نظری ایشان بر رویکرد عملی و سلوکی، غلبه مشهود دارد ولی رویکرد میرسیدعلی همدانی با توجه به پیر و مرشد بودن، بیشتر جنبه سلوکی، تربیتی و کاربردی دارد.

مسئله تجسم اعمال یکی از مباحث مهم پیرامون معاد است که در آموزه‌های دینی مورد اشاره و تاکید قرار گرفته است و اندیشمندان بسیاری اعم از متکلمان، فیلسوفان و عرفا درباره آن سخن رانده‌اند. در این میان، عرفان و حکمت صدرایی به وجود رابطه عینی و تکوینی، میان اعمال انسان با ثواب و عقاب باور دارند. پژوهش حاضر با مبنا قراردادن دیدگاه سید حیدر آملی به‌عنوان نماینده عرفان و حکیم سبزواری به‌عنوان نماینده حکمت متعالیه، به شیوه توصیفی - تحلیلی، درصدد کشف شباهت‏ها، تفاوت‏ها و میزان تأثیرپذیری حکمت متعالیه از عرفان است. در پایان این نتیجه به‌دست‌آمده است که چیستی و چگونگی تجسم اعمال، از منظر هر دو اندیشمند بیانگر یک حقیقت است و دیدگاه حکمت متعالیه، قسیم دیدگاه عرفانی نیست. آنچه مسلم است، عرفان در تقریر این قاعده بر عینیّت و حضور اعمال انسان در مراتب وجودی، به‌صورت بالفعل اشاره دارد و حکمت صدرایی با تقریری برهانی و نوآوری‌های عقلانی، بر علیّت و ظهور ملکات نفس در مراتب مختلف وجودی تأکید می‏کند.

ما در این رساله قصد داریم که درباره موضوع انسان کامل از منظر دو عارف بزرگ یعنی صدرالدین قونوی و سید حیدر آملی بحث و فحص نماییم و ابعاد آن را جستجو نماییم تا یکی از دو مسئله مهم عرفان نظری یعنی انسان کامل روشن گردد اولاً و در وهله دوم حقیقت انسان که عبارت است از کون جامع بودن مشخص گردد و لوازم و لحوق آن بررسی گردد و انسان کامل از غیر کامل شناخته شود و در مقام سوم از این مطالب که به مثابه شرح تأویلی آیات و روایات درباره حقیقت انسان کامل و مصداق آن یعنی امام و نبی خاتم است، بهره‌مند گردیم و این مطالب ما را رهنمون به روایات و ادعیه مأثوره از اهل بیت عصمت و طهارت نماید و اتهام غلو و زیاده‌گویی در شأن بر طرف گردد و بیان نورانی نزّلونا عن الرّبوبیّه و قولوا فینا ما شئتم روشن گردد و این امر روشن گردد که انسان کامل، کون جامع است و مظهر تام مرتبه عمائیت است و مصداق به حکم عینیت مقسم و قسم و سریان مقسم در اقسام، اگر که مصداقی غیر تام از سلاک و کملّین داشته‌باشد، قسمی که در ظهور مجلی تام مقسم است، در آن اقسام ظاهر است و آن اقسام از مشکات او نور می‌گیرند. نتیجه‌ای که محتمل است از این رساله گرفته شود این است که در بیان روش‌سنجی این دو عارف عالیقدر، رجحان روشی صدرالدین قونوی به تأیید برسد که روش او، روشی عرفانی است و در مباحث مربوط به نوآوری مباحث سیدحیدر آملی رجحان یابد که در آن به مباحثی نظیر انطباق شریعت و طریقت و حقیقت و انطباق نظریه انسان کامل با امام و نبی پرداخته می‌شود و در مبحث محتوایی نیز مطالب صدرالدین قونوی بر مطالب سیدحیدر آملی رجحان دارد اگرچه که آملی دارای نوآوری‌هایی چند است.

یکی از مهم‌ترین موضوعات در عرفان اسلامی بحث مراتب نظام اسمایی است، به تعبیر علامه سید حیدر آملی (س) برای هر یک ازحقایق وجودی عالم، اسمی از اسما وجود دارد که ویژه آن است، و آن، رب آن حقیقت است. آن حقیقت، عابد، عارف و تحت تدبیر اسم و ربِ ویژه خودشان است. در همین راستا، حضرت امام خمینی(س) معتقدند، این اسم به مانند سایر اسماء الهی در عالم ظهور دارد؛ ولی مظاهر این اسم که همان جهت ارتباط مستقیم اشیاءِ به حق است، همانند خود این اسم برگزیده حق هستند. علامه سید حیدر آملی (س) در عرفان به نظام اسمایی از منظر مراتب تعیّنات وجود به توحید الوهی و توحید وجودی معتقدند؛ اما حضرت امام خمینی (س) در عرفان به نظام اسمایی از منظر مراتب تعیّنات وجود به حسب دو قوس، به قوس نزولی و قوس صعودی معتقدند. عرفان شیعی در زمان علامه سید حیدر آملی (س) جهش چشم‌گیری می‌یابد و حضرت امام خمینی (س) به عنوان مهم‌ترین شخصیت عرفانی در قرن معاصر، احیاگر و تعالی بخش عرفان اسلامی ناب محمدی(ص) است. ویژگی مکتب عرفانی علامه سید حیدر آملی (س)، حماسی بودن عرفان ناب شیعی ایشان است؛ اما در عرفان حماسی، امام خمینی(قدس سره) معتقد است مقام شهادت، خود اوج بندگی و سیر و سلوک در عالم معنویت است. در این رساله موضوعاتِ مطرح شده، پس از بحث و تحقیقات لازم از زوایای مختلف نقد و بررسی، نتایج حاصله در فصل پنجم قسمت مربوط ارایه شده است.

کتاب العلوم العالیه متعلّق به عارف نامور شیعی سید حیدر آملی است که جزو آثار فخیم این عارف است. او در این رساله مانند بقیه کتابهای خویش، در تالش است میان شیعیان و اهل تصوف، آشتی برقرار کرده و مطالب درست عرفان نظری را در انطباق و نه در تضاد با معارف واالی شیعه، معرفی نماید. تقسیمهایی که از توحید ارائه کرده است مانند تقسیم به »الوهی و وجودی« و همچنین سهگانه: »وحی و الهام و کشف« و سهگانههای دیگری که مترتب بر آن است؛ اساس مطالب سید را در این رساله، تشکیل میدهد. در این رساله، توحید که اساس معارف االهی و جانمایه اصلی مباحث عرفان نظری است، به گونهای طرح و عرضه شده است که بتواند نظر اهل معرفت را جلب کند و از چالشها و جدالهایی که در پارهای از موارد مطرح می شود، بر کنار بماند. او پس از ذکر مقدمه، کتاب خویش را در ده بخش جداگانه، قرار داده و برای هر بخش از آن، کلمه » نوع « را برگزیده است. رساله پیشرو دارای دو بخش، و بخش نخست شامل مقدّمهای تحلیلی است که پس از بررسی اجمالی آرا و افکار سید به مقایسه اندیشههایوی با اندیشههای عرفانی امام خمینی)ره( در مسائلی همچون »کشف و الهام و وحی، توحید و نبوت و والیت« پرداخته است. سبک و سیاق آثار امام خمینی)ره( در عرفان و اخالق عرفانی به گونهای تنظیم یافته که عمدتا با محتوا و سبک آثار سید حیدر، قابل مقایسه نیست؛ ولی می توان با جستجو در آثار آن دو به تفاوتها و اشتراکهایی در همان زمینه های یاد شده، توجه کرد که در مجموع نقاط اشتراک بیش از تفاوتها میباشد. در بخشدوّم با توجه به اینکه این اثر تاکنون چاپ و مورد بررسی قرار نگرفته است بر پایه آیین تحقیق و تصحیح متون عمل شده است. به این معنا که نخست متن حروفنگاری و سپس به تصحیح و تحقیق متن با استخراج مصادر، آیات و روایات و ویرایش متن و نگارش پانوشت و بیان منابع نقلقولها پرداخته شده است.

چهارده قرن پیش، پیامبر اسلام (ص)، دین اسلام را به جامعه‌ی بشری عرضه کردند. بعدها، این دین مورد تأمل دین‌شناسان قرار گرفت و برخی از آنان دست‌کم آن را به سه لایه تقسیم کردند و سه لایه بودن آن را گاه به خودِ دین نسبت دادند و گاه به دین‌ورزانی که متدین به آن دین بودند. موضوع مورد پژوهش، به رویکرد دو تن از این شخصیت‌ها پرداخته است که هر یک در فضای تاریخی و فکری متفاوت زیسته‌اند. یک شخصیت، سید حیدر آملی است که برای دین، مراتب سه‌گانه‌ی «شریعت»، «طریقت»، و «حقیقت» را برمی‌شمرد و به ترتیب، آن‌ها را برای مبتدیان، متوسطان، و منتهیان در نظر می‌گیرد. شخصیت دیگر، عبدالکریم سروش است که گونه‌هایی از دین‌ورزی را عرضه می‌کند که با گونه‌های دین‌ورزی ارائه شده توسط سید حیدر، تمایزها و تشابهاتی دارد. سه‌ گونه دین‌ورزی مورد توجه سروش عبارت‌اند از: «مصلحت‌اندیش»، «معرفت‌اندیش» و «تجربت‌اندیش». این دو اندیشمند دینی، هر دو معتقدند که دین واحد الهی، ذو ‌مراتب است و به ‌مقتضای تنوع شخصیت و ظرفیت ادراکی اذهان بشری و نگرش آن‌ها به دین، گونه‌های دین‌ورزی رقم می‌خورد. اما آنچه در مقایسه‌ی میان آرای این دو متأله می‌توان بدان استناد کرد، یکی فضای‌ فکری، و دیگری اختلاف در رویکرد آن‌هاست. سروش و سید حیدر، در بسیاری از خصوصیات دینی، فکری و فرهنگی، خط‌مشی واحدی دارند. یعنی اعتقاد به خدا و توحید، پیامبران الهی، اسلام و اصول و فروع آن، قرآن و مذهب شیعه‌ی اثناعشری، باعث تشابه آرای آنان در گونه‌های دین‌ورزی شده است؛ اما آنچه اندیشه‌های سروش را از سید حیدر، در بحث دین‌ورزی متمایز می‌کند، تفاوت رویکرد و مبانی آن‌هاست. سروش رویکرد اجتماعی مبتنی بر دنیای مدرن را محور ارزیابی محتویات دین و اصناف دین‌ورزی قرار می‌‎دهد، درحالی‌که سید حیدر به مقتضای رویکرد سنت عرفانی به محتویات دین و مراتب آن می‌پردازد و گونه‌های دین‌ورزی را بر اساس آن‌ها تبیین می‌کند.

سیّد ‌حیدر آملی از عرفای نامدار قرن هشتم هجری است که درباره‌ی توحید مطالب تازه‌ای بیان کرده است. وی، با تسلّط و جامعیّت، به جمع عقل، نقل و شهود یا برهان، قرآن و عرفان پرداخت و با احاطه بر آرا و اقوال کلامی، فلسفی و عرفانی و نیز تسلّط بر نصوص دینی́ مکتبی نو در تشیّع روزگار خود به‌وجود آورد. او مفاهیم توحیدی را در آثار خود در پرتو عرفان شیعی بیان کرده است. وی توحید را به دو قسمِ «توحید الوهی» و «توحید وجودی» تقسیم می‌کند و توحیدِ «ذاتی»، «صفاتی» و «افعالی» را مراتبی از توحید وجودی می‌شمارد و به بیان هر کدام از آنها می‌پردازد. او در بیان توحید́ از مبانی وجودشناختی، معرفت‌شناختی و روش‌شناختی خاصّی بهره گرفته است. از میان مبانی وجودشناختی وی در بحث از توحید می‌توان به «مطلق بودن وجود»، «بدیهی‌التّصور بودن وجود مطلق»، «وحدت‌ وجود»، «قاعدۀ ‌الواحد»، «وجود منبسط» و «تقسیم موجود به واجب و ممکن» اشاره کرد. وی درباره‌ی مبانی معرفت‌شناختی، نخست به بحث از «امکان» و «ضرورتِ» معرفت توحیدی پرداخته و سپس به منابع معتبر کسب آن، مانندِ «عقل»، «کشف و شهود»، «وحی»، «الهام» و «شریعت» اشاره می‌کند. مبانی معرفت‌شناختیِ ‌سیّد حیدر آملی در بحث از توحید عبارتند از: «اتّحاد شریعت، طریقت و حقیقت»، «ذومراتب بودن اهل حقیقت، طریقت و شریعت»، «نبوی بودن خاستگاه توحید الوهی و علوی بودن خاستگاه توحید وجودی»، «تساوق و عینیّت تشیّع اثنی‌عشری و تصوّف حقیقی»، «وابستگی عقل به شرع و شرع به عقل»، «حجّیّت ظواهر» و «تأویل‌پذیری قرآن». درباره‌ی مبانی روش‌شناختیِ سیّد حیدر آملی در بحث از توحید می‌توان گفت که او از میان روش‌های متعدد و مختلفِ رایج در علوم که «روش تجربی»، «روش تاریخی»، «روش نقلی»، «روش کشفی‌وشهودی»، «روش تفسیری ( هرمنوتیک)» و «روش عقلی» را شامل می‌شوند، از سه روش‌ نقلی، شهودی و عقلی در بیان مباحث توحیدی بهره می‌گیرد.

امامت یکی از اصول تشیع است. مسأله علم امام یکی از مسائل مورد اختلاف فرقه‌های اسلامی به شمار می‌رود. از جمله مباحث مطرح‌شده در این زمینه، منابع علم امام وگستره علم امام است. در این نوشتار به بررسی این مسائل از دیدگاه سید حیدر آملی و علامه مجلسی پرداخته شده است. در پایان پژوهش این نتیجه به دست آمده است که این دو شخصیت در بیش‌تر موارد با یک‌دیگر اتفاق نظر دارند؛ اما در برخی موارد مانند منابع علم امام با یکدیگر اختلاف دارند؛ سیدحیدر آملی الهام و کشف و شهود را به عنوان یکی از چند منبع علم امام معرفی می‌کند ولی علامه مجلسی الهام، کشف و شهود را از منابع علم برای امام ذکر نمی‌کند. هر دو در بحث گستره علم امام به مطلق بودن گستره علم امام باور دارند. همچنین از نگاه هر دو اندیشمند، علم امام با عصمت مرتبط است و علم لازمه عصمت به شمار می‌رود. باور مشترک دیگر میان سیدحیدر و علامه مجلسی آن است که علم امام تأثیری بر افعال اختیاری ایشان ندارد و موجب تکلیف برای او نمی‌شود. هم‌چنین هر دو بر این باورند که علم امام می‌تواند افزایش یابد.

پژوهش حاضر در پی دغدغه‌ی امکان یا عدم امکان شناخت ذات الهی شکل گرفته است؛ نگارنده پرسش «امکان یا عدم امکان شناخت ذات الهی چه ابعادی دارد؟» را بر سه متفکر، فخر رازی، به عنوان نماینده‌ی تفکری غیرخطی در حیطه‌ی فلسفه و کلام اسلامی، سید حیدر آملی، به عنوان نماینده‌ی تفکر عرفان اسلامی و شیعی، و آلوین پلانتینگا، به عنوان فیلسوف دین با گرایش‌های مسیحی، عرضه کرده است؛ یافته‌های پژوهش در بخش سید حیدر آملی و فخر رازی عبارتند از: شناخت ذات الهی از راه‌های صورت‌مند و نیازمند به احاطه‌ی فاعل شناسا محال است، شناخت از رهگذر صفات از اعتبار کافی برخوردار نیست. البته فخر را می‌توان با رویکرد فلسفی و کلامی مخالف شناخت ذات و در تغییر رویکرد با گرایشات عرفانی موافق شناخت ذات الهی معرفی کرد. عبارت «شناخت کنه ذات محال است.» درحقیقت فروکاست شناخت حقیقی به شناخت صورت‌مند و مفهوم‌محور است، اما این شناخت دیگر شناخت ذات نیست، اما همین تلاش عقلانی رهگذری برای فهم محدودیت عقل و یافتن نظام شناختی فنایی است؛ فنا را می‌توان به‌عنوان یک نظام شناختی معرفی کرد که با فنای در ذات الهی می‌توان ذات را شناخت؛ در این روش درواقع فاعل شناسا خودیت را ازدست‌داده و ناظر شناخت ذات الهی از خویش است، این روش چون هیچ‌گونه محدودیتی ندارد و شهودی و حتی مافوق آن است، یقین آور بوده و از اعتبار کافی برخوردار است. اهم تفاوت‌های میان دو متفکر مسلمان این است که فخر شناخت ذات را ممکن می‌داند اما سید حیدر آملی آن را یک ضرورت عقلی به‌شمار می‌آورد، همچنین در نظر فخر شناخت عقلانی راهی متباین با شناخت فنایی است، اما سید حیدر آملی شناخت عقلانی را مقدمه گام نهادن در شناخت از طریق فنا معرفی می‌کند. پلانتینگا از رهگذر اثبات ضرورت احاطه‌ی الهی به عالَم و سامان‌دهی ویژگی‌هایی مانند بساطت، قدرت مطلق بودن، ذات الهی را تعریف کرده و با استدلال‌هایی نظیر امتناع سردرگمی انسان در شناخت ذات الهی که مساوق ماهیت او است، شناخت ذات الهی را ضروری می‌داند. پلانتینگا از منظر تساوق ذات و ماهیت به فخر شباهت دارد و در ضرورت شناخت ذات مشابه سید حیدر آملی می‌اندیشد. زاویه ورود پلانتینگا به بحث ذات الهی که احاطه‌ی الهی است، به این معنی که پلانتینگا با استفاده از حد وسط احاطه و سلطنت الهی سایر صفات الهی را توجیه کرده و در واقع این حد وسط، وجه تمایز او با متفکرین مسلمان را سامان می‌دهد.