جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباحث بسیار مهم و ارزشمند کلامی و فلسفی، بحث فطرت است. انسان این اعجوبه ی خلقت، بر فطرت آفریده شده و سرشتی روحانی و معنوی دارد. ارتباط این دو مقوله ی عظیم آفرینش، رابطه ی معناداری است که ما را به تأمّل و تعمّق فراوانی وا می دارد.در این پژوهش، بر تبیین ویژگی ها، متعلّقات و مصادیق امور فطری و بررسی مجموعه ی معارف دین و سرانجام تأثیر عمیق آن در تعالی انسان پافشاری شده است.عمده ی بحث های این رساله مبتنی بر نظریه های حکمت متعالیه است که دارای آراء برتر تئوریک در خصوص فطرت و نیز ارتباط آن با تعالی روحی انسان می باشد. به ویژه در سراسر این پژوهش، استناد ما- بیشتر- به نظرات دو اندیشمند وارسته ی معاصر(شهید مطهری و آیت الله جوادی آملی)در تبیین موضوعات مورد بحث می باشد، از آن جهت که آثار آنان در موضوع این تحقیق، در دسترس تر و آرای ایشان به روزتر و قابل فهم تر برای دانش پژوهان بوده است.هدف اصلی این رساله، پس از بررسی مباحث مربوط به اثبات مبدأ و معاد در موضوع فطرت، با استناد به آیات قرآن وروایات اسلامی، نقش آن در تعالی انسان، از دیدگاه اندیشمندان یاد شده می باشد.برای انجام آن، تحقیق جامعی در معنای لغوی و اصطلاحی فطرت صورت گرفته و از منظر قرآن و روایات به نتایج قابل قبولی دست یافته است. در قسمتی از مقاله به تفاوت ها و شباهت های معنای واژه فطرت با وا ژه هایی چون غریزه، طبع، صبغه و حنیف پرداخته و ویژگی های امور فطری و نقش فطرت را در تربیت و هدایت انسان روشن ساخته است.این تحقیق بر اساس روش کتابخانه ای و مراجعه به منابع و گردآوری اطلاعات و فیش برداری، همراه تجزیه و تحلیل اطلاعات گردآوری شده انجام شده و آنگاه با روش توصیفی تدوین و نگارش یافته است

از مهمترین مفاهیم اصلی در قرآن کریم هدایت انسانهاست. در آیات زیادی از قرآن کریم مسئله هدایت موجودات بخصوص هدایت انسان مطرح می شود. پیرامون مسئله هدایت مباحث مختلفی مطرح است، بدیهی است نوع هدایت هر موجودی متناسب با ساختار وجودی اوست، برهمین اساس در قرآن کریم نوع هدایتی که برای انسان بیان میشود متناسب است با ساختار وجودی انسان که بطور کلی در قرآن کریم مطرح شده است. از جمله مسائل مهم پیرامون هدایت انسان این است که باتوجه به ضرورت هدایت انسان، و ملاحظه وجود عواملی چون اختیار، نسیان، خطا در وجود او، مهمترین عامل به عنوان راهنما در امر هدایت انسان کیست؟ آیا هدایت انسان محصور و محدود به خود آدمی است یا وجود یک مبداء خارجی به نام دین در امر هدایت انسان ضروری می باشد؟ مراجعه و تأمل در آیات قرآن کریم آشکار می سازد که بنا به دلایلی هدایت انسان نمی تواند محدود به خود آدمی گردد و دین نیز منبع و عامل معرفتی و عملی در امر هدایت انسان هاست به نحوی که هدایت انسان بدون آن تقریبا محال به نظر می رسد چرا که قران کریم در این رابطه می فرماید: انّ علینا للهدی. در این پژوهش نویسنده تلاش می نماید با تکیه بر آثار علامه جوادی آملی و منابعی که در مورد اندیشه های ایشان به تحریر در آمده است با روش توصیفی تحلیلی این دیدگاه را که هدایت انسان محدود به آدمی نیست بلکه در هدایت انسان دین نقش اصلی به عهده دارد را تبیین و دفاع نماید. در این رابطه تلاش بر این است که عمده ترین دیدگاه رقیب –یعنی سکولار- که در جهان غرب ظاهر گشت نیز مورد نقد و بررسی قرار گیرد.

از آنجا که ارتباط مطلوب روحانیت با نسل جوان می‌تواند در تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و حتی دینی کشور سرنوشت ساز باشد. این پژوهش تلاش دارد تا با کمک گرفتن از الگوهای ارتباطی موجود درباره نسل جوان و همچنین با الهام از اندیشه های ناب دینی حضرت آیت الله جوادی آملی به ارائه الگوی مطلوب ارتباط روحانیت با نسل جوان بپردازد. برای دستیابی به چنین الگویی از روش تحلیلی(تحلیل به مولفه های معنایی) استفاده شده است؛ به این معنا که ابتدا مولفه های معنایی روحانیت و نسل جوان در اندیشه آیت الله جوادی، استخراج و سپس با قرار دادن آنها در کنار یکدیگر الگوی ارتباطی آنها ارائه شد. برپایه انسان شناسی ایشان، در ارتباطات انسانی سه الگوی ارتباطی شناسایی شد: الگوی ارتباطی متدانی، متعارف و متعالی. در راستای الگوی ارتباط متعالی، ارتباط روحانیت و نسل جوان که هدف این پژوهش است، مورد واکاوی قرار گرفت. ایشان در این الگو، علاوه بر توجه به ساخت شخصیت روحانی بر پایه الگوی ارتباط متعالی و عضویت گروهی آنها، ویژگی های دوران جوانی را نیز مورد توجه قرار می دهند و بر این باورند که روحانیت با مراعات دو عنصر محوری یعنی عقلانیت(حرف خوب زدن) که ناظر به محتوای پیام است و صداقت(خوب حرف زدن) که ناظر بر نحوه ارائه پیام است، می تواند با نسل جوان ارتباط مطلوب برقرار کند. در این الگو، با توجه به رسالت های روحانیت و ویژگی های نسل جوان، عقلانیت اقتضا می‌کند روحانی در ارتباط با نسل جوان، به مولفه های زیر توجه کند: سعی کند محتوای ارتباطش شناساندن هویت جوان، ترغیب به عقل مداری، شناساندن آموزه های دینی، ترغیب به علم آموزی و مطالعه، توجه به آسیب های مدرن، توجه به شبهات ذهنی، ترغیب به مراقبت از نفس و ارائه الگوهای سازنده باشد. همچنین با توجه به معنای صداقت، شایسته است روحانی، مواردی که به ارائه پیام مربوط می‌شود؛ مراعات نماید که از جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد: فصاحت بیان، ادب در گفتار، عطوفت و مهربانی در ارائه دین، بلاغت در کلام، برخورد محبت‌آمیز.

انسان شناسی ضروری‌ترین شناخت برای آدمی محسوب می‌شود، زیرا با شناخت انسان هست که آدمی هم به شناخت خدا راه پیدا می‌کند و هم به شناخت هستی می‌رسد، البته این شناخت هم به اندازه ظرفیت وجودی هر انسان و به مقدار علم و عمل او حاصل می‌شود. در این پایان نامه سعی بر آن شده است که انسان شناسی از دیدگاه استاد شهید مطهری و استاد جوادی آملی بررسی شده و برخی از دیدگاه‌های مهم و قابل بحث در آن با هم تطبیق داده شود. سیر بحث چنین اقتضا می‌کرد که بحث از معرفت نفس و فطرت که از جان و نهاد خود آدمی سرچشمه می‌گیرد شروع شده و هنگامی که انسان خود را شناخت، به دنبال راهنما و راهبری خواهد بود که راه مستقیم را به او نشان دهد و او را در رسیدن به مقصد نهایی و کمال انسانی یاری کند و الگوی کامل انسانیت برای او باشد. بعد از بحث انسان کامل، بحث کمال انسان و اختیار و چگونگی رسیدن به کمال با تکیه بر اهمّیت علم و معرفت و با تکیه بر توشه عمل و اخلاص مطرح گشته است.

از مهم‌ترین مباحث علوم قرآنی محکم و متشابه است که پیشینه‌ی آن به صدر اسلام برمی‌گردد. در این باره، بحث ها و تحقیق‌های زیادی انجام شده است و آرای گوناگونی در تفاسیر، یا به طور مستقل دیده می‌شود. خداوند متعال در آیه‌ی هفتم از سوره‌ی آل عمران به صراحت گفته است که قرآن کریم در کنار آیات محکم، مشتمل بر آیاتی ویژه، موسوم به متشابهات ‌است. از همین آیه استفاده می‌شود که آیات متشابه به گونه‌ای است که فتنه‌انگیزان می‌توانند با بهره‌گیری نادرست از تأویل آنها، عده‌ای را گمراه سازند. به طور کلی بیشترین آیات متشابه را می‌توان در آیاتی که مربوط به خداوند است، یافت که این ویژگی هم در آیات اوصاف الهی مانند رویت خداوند و هم در آیات افعال الهی مانند آیاتی که به ظاهر دلالت بر جبر و اختیار دارند، ظهور پیدا می‌کند. به عقیده‌ی برخی مفسران، همه‌ی فرقه‌های گمراه در میان مسلمین، با تمسک به این آیات، بر عقاید باطل خود لباس حق پوشانده‌اند. دانشمندان مسلمان و به ویژه تفسیر پژوهان از دیر‌زمان پرسش‌هایی را درباره‌ی محکم و متشابه مطرح کرده و پاسخ آنها را از راه‌های مختلف پی‌گرفته‌اند. پژوهش حاضر به بررسی جامع این موضوع در آثار جوادی آملی پرداخته است. ایشان با درک صحیح از محکمات و متشابهات قرآن مجید، بهترین شیوه تفسیری قرآن را، تفسیر قرآن به قرآن می‌دانند و معتقدند که ارجاع آیات متشابه به آیات محکم و بهره‌گیری از این آیات برای فهم صحیح از آیات متشابه، یکی از مصادیق تفسیر قرآن به قرآن است و در سایر موارد نیز، استفاده از آیاتِ دارای مفاهیم روشن برای رفع ابهام از بعضی دیگر از آیات و یا تبیین حدود آن آیات، بسیار راهگشا و موثر است.

در تاریخ اندیشه بشر،مباحث هستی شناسانه از مهمترین مسائل عقلی بوده که مورد توجه بسیاری از بزرگان قرارگرفته است در این میان بحث عالم مثال از بدیع ترین مباحث مورد توجه اندیشمندان به ویژه متفکران مسلمان بوده است . دربین آنها علامه طباطبایی (ره)و شاگردانش از طلایه داران این امراند.علامه طباطبایی برهان خود را برای اثبات عالم مثال براساس صورت های حسی وخیالی که در نفس پدید می آیند، شکل می دهد.و ویژگی هایی مانند حیات، علم وقدرت و آثاری مانند شکل وبعد و وضع را برآن مترتب می داند اما آثاری مانند قوه واستعداد و حرکت را از آنها سلب می کند.از ویژگی های دیگر عالم مثال این است که معلول عالم عقل و علت عالم ماده است یعنی بر اساس نظام علی و معلولی ترتیب یافته است وبرهمین اساس هم هماهنگی بین آنها وجود دارد. شهید مطهری با اشاره به دیدگاه حکمای اشراق وعرفا، برای عالم مثال ویژگی هایی جسمانی (نه صرفا مادی) قائل بوده وآثاری مانندحرکت ، قوه، زمان ومکان را از آن سلب می کند. علامه حسن زاده آملی عالم مثال وبرزخ را یکی دانسته و رابطه تنگاتنگ و هماهنگ بین عواملسه گانه را مطرح می سازد.علامه جوادی آملی معتقد است که عالم مثال مهمترین توضیح برای مشکل مباشرت مستقیم فاعلیت عقل نسبت به عالم طبیعت است واثبات عالم مثال را یکی از معارف عرفان می داند.علامه مصباح یزدی لزوما رابطه بین موجود های ضعیف وقوی را از نوع تشکیک خاصی نمی دانند بلکه ممکن است تشکیک از نوع عام باشد. ایشان نیز بین عوالم سه گانه رابطه ی علی ومعلولی قائل اند واز نظر ایشان عالم مثال ابتدا براساس نظریه عرفا مطرح شده است.

در این پژوهش که با عنوان «انتظار بشر از دین» از منظر اندیشمندان مسلمان خصوصاً استاد جوادی آملی و دکتر سروش می باشد، این مسأله مطرح است که انسان ها چه نیازی به دین دارند و دین چه انتظاری از انسان. هر چند در این مسأله، دیدگاه ها و رویکردهای گوناگونی وجود دارد، ولی در این پژوهش این بحث را از دیدگاه نظریه پردازان معاصر در حوزة دین شناسی، خصوصاً استاد جوادی آملی و دکتر عبدالکریم سروش بررسی و تحلیل نموده ایم. در ابتدا به تبیین موضوع پرداخته شده و اینکه آیا این دو پرسش «انتظار بشر از دین» و «انتظار دین از بشر» قابل جمعند؛ سپس به تحلیل و بررسی این که آیا پرسش فوق، یک رویکرد درون دینی دارد یا برون دینی، پرداخته شده است و پس از تبیین آنها، به بیان فواید و کارکردهای دین از منظر این دو متفکر و همچنین این که رابطة دین با اخلاق و دین با دنیا و آخرت چگونه است و چه تفاوتهایی در این زمینه در آراء آنها وجود دارد. سرانجام در بررسی مسأله به ریشه یابی اختلافات و علت تفاوتها دیدگاهها پرداخته شده و از آن جا که اساس تفکر استاد جوادی آملی بر مبنای خدا محوری و دکتر سروش بر مبنای انسان محوری می باشد، تفاوت فاحشی در پاسخ این دو به پرسش «انتظار بشر از دین» دیده می شود و در پایان در یک مقایسه و ارزیابی نتیجة مورد نظر ارائه شده است.

در این پژوهش مسائل زیر مورد توجه است: نظر این دو از عقل به عنوان یکی از اصلی‌ترین امکانات شناختی بشر چیست؟ و رویکرد غالبشان از عقل در معرفت دینی چیست؟ در تعارض‌ بین عقل و نقل، چه راه‌حلی را پیشنهاد می‌کنند؟ نتایج اینکه عقل از نظر این دو در کنار نقل مهم‌ترین امکانات معرفت دینی است. اگر چه جوادی‌آملی معنای عامی برای عقل در نظر می‌گیرد. هر دو محدودیت‌هایی برای توانایی‌های عقل در کشف معارف دینی در جزییات قایل‌اند. با توجه به نظر مفید در فقه و اجتهاد، رویکرد غالب وی به عقل رویکرد ابزاری است، اما جوادی‌آملی صریحاً از عقل در کنار نقل به عنوان منبع معرفت دینی یاد می-کند. در بحث تعارض هر دو تعارض را ظاهری، ولی میان عقل و نقل می‌دانند. در رفع تعارض نیز گاه ترجیح را به دلیل عقلی و گاه به نقلی داده؛ بنابراین آن‌ها عقل‌گرا یا نقل‌گرای محض نیستند؛ اگرچه جوادی‌آملی عقل‌گراتر از مفید می‌توان نامید.

بررسی گستره هدایت الهی و رابطه آن با پلورالیزم دینی موضوع این پژوهش می‌باشد؛ پلورالیست‌ها نام هادی خداوند را مستلزم پذیرش پلورالیزم دینی حقیقت‌شناختی دانسته‌اند، و به تبع آن پلورالیزم دینی نجات‌شناختی را مدعی شده‌اند. هدف از اجرای این پایان نامه بررسی صحت و سقم استلزام فوق بر مبنای اندیشه‌های آیت الله جوادی آملی می‌باشد. در مرحله اول به تبیین هدایت الهی از لحاظ مفهوم‌شناسی، حقیقت هدایت، ارکان هدایت و انواع هدایت پرداخته شده است که در نهایت منجر به تعیین گستره هدایت الهی از لحاظ کمی و کیفی گردیده است. سپس برای ورود به مبحث پلورالیزم دینی، رویکردهای متنوع در مواجهه با تکثر ادیان، معرفی شده است. انحصارگرایی، شمول‌گرایی و پلورالیزم دینی از جمله این رویکردها می‌باشند، که پلورالیزم دینی خود دارای شاخه‌های مختلفی است که تمامی آنها به طور مطلق مردود نبوده و تنها پلورالیزم دینی حقیقت‌شناختی، طبق مبانی دین و فلسفه اسلامی مورد نقد و غیر قابل پذیرش می‌باشد. در این تحقیق با تفکیک حقانیت از نجات به بررسی پلورالیزم نجات پرداخته شده، که بنابر نظر استاد جوادی آملی تحت شرایطی به صحت آن رأی داده شده است.نقطه عطف پژوهش حاضر، بررسی رابطه هدایت الهی با پلورالیزم دینی می‌باشد که در فصل آخر نمود پیدا کرده است. در این فصل ابتدا به تبیین ادعای پلورالیست‌ها بر مبنای هدایت عام الهی پرداخته شده است و مقدماتی که از گفته‌های ایشان استخراج می‌شود بر اساس آنچه در سه فصل اول پایان نامه در چارچوب نظام فکری استاد جوادی آملی آمده مورد نقد واقع گردیده است که از جمله آن بی‌مسمّی خواندن نام هادی خداوند، نقض حکمت الهی، ضعف کید شیطان، کمیت معیار حقانیت و شریعت غیر از حقانیت می‌باشد.