جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ارائه تعریف از انسان و به موازات آن، انسان شناسی همواره از بدو تکوین بشر تا زمان حال،از مسائل بنیادین و اساسی فلسفی بوده است. بر همین اساس جمهور فلاسفه غربی و به ویژه اسلامی به تقریر و تبیین مسئله تعریف انسان پرداخته و هر کدام دیدگاه ها و مبانی مختص به خودشان را در رابطه با مبحث مذکور بیان داشته اند. یکی از این نکته نظرات در تعریف آدمی، دیدگاهی است با عنوان حیّ قائم از شیخ سهروردی که از علم النفس اشراقی بر پایه قاعده اشراقی وی مأخوذ شده است. سهروردی با وجود اینکه در تعریف خود،انسان را همچون حکمت مشائیان مرکب از بدن و نفس ناطقه می داند ولی برخلاف مکتب مزبور، انسان را تجلی نور خدا یاد کرده و کمال مطلوب برای انسان را نائل شدن و تقرب به نورالانوار می داند؛ لذا در تعریف خود تعبیر به حی قائم بودن انسان می کند. در تفکر سهروردی واجب الوجود بذات خویش واهب الحیاه است، از این رو شایسته نیست که چیز دیگری را کمال ببخشد در صورتی که آن کمال در او نباشد. پس حیّ قائم دلالت بر وجود حیّ قیّوم می کند چون که قوام همه موجودات از وجود خداوند است. علاوه بر این حی در فلسفه سهروردی به معنای مدرکِ بالذات و در نتیجه به معنای نور است؛ و اولین نوری که انسان درک می‌کند شهودِ من خویشتن است؛ که وجوداتِ بالاتر از این «من» طبقِ قاعده‌ی امکان اشرف، به طریقِ اولی نورالانوار هستند؛ تا این‌که سلسله‌ی انوار به نورالانوار یعنی حق تعالی ختم شود. پس نور بودن خصلتِ هم نفسِ انسانی و هم حق تعالی است؛ اما با این فرق که حق تعالی حی قیوم می‌باشد؛ و در اصلِ وجودِ خودش همه چیز به او وابسته است و او به چیزی وابسته نیست؛ برخلاف انسان که قوام وجودش به حی قیوم می باشد. به تبع تعریف اشراقی از انسان در میان فلاسفه معاصر، جوادی آملی دیدگاهی بدیع و متأله گرایانه از انسان ارائه داشته که تا حدود زیادی اشتراکاتی با حیّ قائم شیخ اشراق را می توان در آن جست و جو کرد، به زعم وی انسان موجودی زنده است که قید تأله و خداگرایی وی، او را از سایر موجودات مجزا کرده و دارای فطرت الهی است که تبدیلی در این شاخصه رخ نمی دهد از همین رو به حیّ متأله یاد می شود. همچنین تنها مشخصه مائت و میرا بودن انسان است که وی را از سایر مجردات از جمله عالم عقول و فرشتگان متمایز کرده است. دو دیدگاه متأخر در پژوهش حاضر صرفا از آن جهت شایان توجه می باشد که هر دو از یک ریشه و منشأ به موازات هم رشد و نمو یافته اند به همین سبب باید ابتدا منشاء و مبنای این نوع تعاریف از انسان بررسی گردد تا میزان همخوانی و همسویی تعریف انسان به حیّ قائم و متأله با تعریف منطقی از انسان که مشائیان طرح داشته اند با رویکردی جامع نگرانه و به روش توصیفی، تحلیلی-منطقی مشخص گردد. همچنین سهروردی در فقراتی از حکمت اشراق اهل حکمت راستین را به متاله و متوغل در شهود و استدلال تعریف کرده است؛ که می‌تواند نسبتی با لفظِ «متاله» مطرح در دیدگاه جوادی آملی داشته باشد. موضوع یاد شده در طول پایان‌نامه مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت.

وجود رابط در بین علمای گذشته در دو صورت به کار می رفت: یکی در وجود رابط در قضایا ، و دیگری در مورد وجود فی نفسه لغیره. صدرا در نظریه پردازی های فلسفی خود به نوع دیگری از وجود رابط دست یافت و با تکیه بر برخی اصول فلسفی خویش موجودات امکانی را عین ربط و تعلق به واجب الوجود دانسته و هرگونه استقلال را از آنها سلب نموده و نام وجود رابط را برای آنها وضع کرد. در میان فلاسفه ی اسلامی بعضی از بزرگان، در برخی از مقدمات و مبانی آن خدشه کردند و سایر علمای حکمت متعالیه را بر آن داشتند تا در صدد بیان تقریر و ادله ی مناسب برای روشن تر شدن مساله و حل اشکالات آن بر آیند. در میان این بزرگان دیدگاه آقا علی مدرس و علامه طباطبایی و استاد جوادی آملی هم از جهت قائل آن و هم از جهت بیان حائز اهمیت بیشتری است. بنابراین در این رساله ی دکتری ما بر آن شدیم که دیدگاه این سه بزرگوار حول بیانات ملاصدرا را تقریر و تبیین و تطبیق کامل کرده و آنها را مورد تحلیل و مقایسه ی فلسفی قرار داده و تلاش کنیم به یک وجه مشترک جامع و صحیح درمورد وجود رابط برسیم.

سازوکار و چگونگی بررسی و تبیین دلالت‌های متن و فهم حدیث از جمله مباحثی است که جهت‌دهی مطالعات دانشمندان علوم قرآن و حدیث معاصر را طی سال‌های اخیر عهده‌دار بوده است. دستیابی به فرایند و سازوکار چگونگی فهم متن حدیث و تبیین دلالت‌های آن در مطالعات حدیث‌پژوهی آیت‌الله جوادی آملی، هدف اصلی نگاشت پیش رو است(هدف). اکنون این پرسش طرح می‌شود که روش فقه‌الحدیثی آیت‌الله جوادی آملی در مطالعات حدیث پژوهی ایشان چیست(سؤال)؟ نوع تحقیق بنیادین و توسعه‌ای است و از روش توصیف و تحلیل برای کشف و تبیین ابعاد و بخش‌های مختلف مسئلۀ پژوهش بهره می‌برد(روش). یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که روش آیت‌الله جوادی آملی در فهم حدیث و تبیین دلالت‌های آن از یک مدل فرایندی، نظام‌مند و وابسته به مفاهیم قرآنی بهره‌ می‌برد که وابستگی مستقیم مراد استعمالی و مراد جدی حدیث و تطبیق هردو بر اصول و مفاهیم محکم قرآنی، برای کشف معنای صحیح حدیث، ترسیم‌کنندۀ پایه‌های اصلی ساختار آن است(یافته‌های پژوهش).

علم اعتقاد به امامت را به عنوان یکی از مطالب ضروری و مهم ارکان اعتقادی است و بحث صفات امام نشان دهنده نوع نگاه شیعه به مقوله امامت است آنچه اهمیت دارد، کیفیت و حقیقت علم امام است که از دوره‌های نخستین مورد توجه متکلمان قرار گرفته است و هر کدام بر اساس مشرب فکری خویش، رویکردی در پیش گرفته و مکاتب فکری بر اساس مبانی فکری و نوع رویکرد عقل‌گرایانه یا نقدگرایانه به استقبال این بخش از صفات امام رفته‌اند. نتایج در رساله با تتبع در آثار متعدد علامه جوادی برای پاسخ به شبهات؛ به بحث علم امام در سه محور، «قلمرو و ویژگی و منابع»، پرداخته و به سؤالات، پاسخ داده است. بررسی نحوه وجود علم امام از دیدگاه علامه علاوه مسائلی چون شأنی یا فعلی و معصومانه یا خطاپذیر، حضوری یا حصولی، موهبتی یا اکتسابی بودن از جمله مسائل موجود در بحث حقیقت علم امام است. مسئله دیگرتحقیق این است که امام دانش خود را چگونه به دست می‌آورد و سرچشمه‌های علم او کدامند؟ و آیا منابع علم امام دارای سهم‌بندی نیز هستند؟ در این بحث به انواع منابع مکتوب یا منابع غیرمکتوب پرداخته می‌شود تا معلوم گردد از دیدگاه علامه جواد منابع علم چیست؟ و کدام منبع بیشترین سهم را در دانش ایشان داشته است؟ در نهایت پس از پاسخگویی به تمام مسائل فوق دیدگاه خاص علامه جوادی در بحث و حقیقت علم امام حاصل می‌گردد. از قبیل اینکه قلمرو امام شامل چه مواردی می‌شود؟ آیا دانش امام تنها اختصاص به دین دارد و آیا قلمرویی که موضوع علم امام است علاوه بر موضوعات احکام و تشریع، دانش علم امام به موضوعات غیب و علم به حروف و زبان‌ها و موضوعات خارجی نیز تعلق می‌گیرد؟ به این سؤالات باروش توصیفی ـ تحلیلی و پاسخ به شبهات و مستندات نقلی (آیات و روایات) و ادله عقلی و کمک گرفتن از متکلمین برای فهم دقیق‌تر از قلمرو، ویژگی‌ها و منابع باغور در تمام آثار علامه جوادی بتوان پایان نامه‌ای جامع و کامل ارایه داد. واژگان کلیدی: حقیقت علم امام، علم امام از دیدگاه علامه جوادی آملی، قلمرو، ویژگی علم امام، منابع علم امام.

از میان متفکرین‌معاصر، شهیدصدر و آیت الله جوادی آملی مباحث دقیقی را در حوزه دلالت‌های الهیاتی عقل مطرح کرده‌اند. لذا مقایسه و تطبیق نظریه‌های این دو متفکر از اهمّیت ویژه‌ای برخوردار است که در این تحقیق، این مهم را برعهده گرفته‌ایم. با توجه به این‌که روش شهیدصدر در عمده مباحث، دلیل علمی «استقرایی» می‌باشد، ایشان وجود خدا و صفات‌ او، نبوت، امامت و معاد را طبق همین روش اثبات می‌کنند. ایشان دلیل علمی را چنین تعریف می‌کنند: هر دلیلی که بر حس و تجربه تکیه دارد و از روش استقرایی مبتنی بر حساب احتمالات پیروی می‌کند. البته ایشان در استدلال به وجود آفریدگار حکیم، استدلال فلسفی نیز مطرح می‌کنند. در طرف دیگر، آیت الله جوادی آملی با توجه به اینکه قائل‌اند علم حصولی به خداوند به وسیله برهان عقلی و علم بدیهی حصولی امکان‌پذیر است، ایشان وجودخدا و صفات او، نبوت، امامت و معاد را با دلیل عقلی اثبات می‌کنند. البته در بحث نبوت، امامت و معاد، دلیل نقلی معتبر را نیز طریق اثبات می‌دانند. وجوه شباهت و اختلاف دومنظر را می‌توان به این‌صورت بیان کرد: در بحث اثبات خدا هردو متفکر از دلیل فلسفی و عقلی استفاده کرده‌اند ولی شهید صدر دلیل استقرائی را نیز مفید‌یقین می‌داند. درمورد صفات و عدل الهی شهید صدر دلیل استقرائی را بیان می‌کنند اما آیت الله جوادی آملی فقط از راه برهان و استدلال اثبات می‌کنند. دربحث نبوت و امامت، شهید صدر از طریق شیوه استقرائی اثبات می‌کنند و آیت الله جوادی آملی قائل می‌شوند که از راه دلیل عقلی و نقلی اثبات می‌شوند. در مبحث معاد، شهید صدر طریق استقرایی برهان عدالت را مطرح می‌کنند اما آیت الله جوادی‌ آملی برهان عقلی و نقلی را طریق اثبات می‌دانند اما درجزئیات معاد، فقط دلیل نقلی را معتبر می‌دانند.

مسأله ولایت یکی از مسائل اساسی و حائز اهمیت است که همه عرصه‌های دین را از هدایت ظاهری و پنهان، دینی و اجتماعی گرفته تا امامت و خلافت و... را شامل می‌شود. در اعتقاد شیعه و تصوف اسلامی، ولایت مانند روح در کالبد دین است که در آن جان می‌دهد. زیرا استواری و تداوم دین و حیات دینی پیروان آن در گرو حضور نگهبانی از مرزهای آن است و این معنا اقتضا می‌کند که چنین شخصی به همه این حدود و احکام دانا و آگاه باشد. این مهم تنها می‌تواند برای کسی باشد که به بالاترین درجات تقرب به حق رسیده باشد و دارای مقام ولایت مطلقه باشد تا بتواند علم دینی و معرفت به مبدأ هستی پیدا کند. از نظر شیعیان چنین شخصی شخص امام معصوم (علیه السلام) و از نظر اهل سنت پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) است و طبق فرموده صوفیان وصی کامل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) است. کمتر کسیپیدا می‌شود که اهمیت موضوع ولایت را در دیدگاه شیعه، هرچند مختصر، درک نکنند، اما حتی به عقیده برخی، تشیع و ولایت مترادف هستند، به گونه ای که معنای یکی، دیگری را مطرح می کند. شاید اگر اینطور بیان کنیم که ولایت در عرفان، خصوصا در مکتب ابن عربی دارای اهمیت مشابه بوده است، بیهوده نگفته‌ایم

تفسیر علمی، نزد اکثر صاحب نظران بزرگ فریقین به خصوص استاد جوادی آملی، یک گرایش و روش تفسیری مستقل شناخته نشده، بلکه به عنوان یک روش برای تبیین آیات علمی، در راستای اهداف هدایتی و تربیتی قرآن کریم محسوب می‌شود. بنابراین هدف این پژوهش کشف و استخراج دیدگاه استاد جوادی آملی، نسبت به آیات علمی هستی شناسانه قرآن، مبانی و اصول، روش شناسی، آثار و فواید، نسبت این روش با اعجاز علمی قرآن، چالش‌های پیش رو و مصادیق تفسیر علمی مقبول نزد آن استاد است. در این پژوهش با رجوع به آثار و اندیشه‌های علمی استاد در قالب روش کتابخانه‌ای به توصیف و تحلیل برخی داده‌ها، یافته‌ها نشان داده است، استاد جوادی آملی به عنوان یکی از مفسران موافقی که قائل به تفصیل در روش مشهور تفسیر علمی، معتقد است، مفسر زبر دست از تحمیل یافته‌های غیر قطعی و فرضیه‌های خام و اثبات نشده علوم تجربی بر آیات قرآن کریم خودداری کند. این پژوهش نشان داد از نظر استاد، یک تفسیر علمی روشمند و مفسر آن، نیاز به مبانی، اصول ، ملاک‌ها، ضوابط ویژه تفسیر علمی است. روش استاد در تفسیر آیات قرآن، اجتهادی جامع است یعنی در بردارنده تلفیقی از سه روش قرآن باقرآن، قرآن با حدیث و قرآن با عقل برهانی و نیز نشان داده استاد به استناد دلایلی مانندِ جامعیت و جهان شمولی، جاودانگی و تصریح ائمه معصوم(ع) به اعجاز علمی، قرآن را حامل اسرار علمی در حد اعجاز می‌داند. از نگاه استاد علم زدگی، تفسیر جاهلی، مرعوبیت برخی مفسران در برابر فرضیه‌های اثبات نشده و احتمالات علمی، نشاندن طبیعت به جای خلقت و حذف علت فاعلی و غایی از نظام خلقت، ابزارگزینی نامناسب جهت تبیین آیات هستی شناسانه و مانند آن از جمله چالشهای بزرگ پیش روی تفسیر درست آیات قرآن است.

رؤیت الاهی از مسائل اختلافی میان متکلمان فرق کلامی است که در آیات و روایات متعدد به آن تصریح شده است و متکلمان و متفکران مسلمان نیز در توضیح و توجیه این مسئله، مواضع متعدد گرفته‌اند؛ برخی به رؤیت با چشم سر قائل شده و برخی دیگر آن را نفی کرده‌ و رؤیتی غیر از رؤیت با چشم ظاهری را پذیرفته‌اند. در این میان، علامه طباطبایی و شاگرد برجسته ایشان آیت الله جوادی آملی، به عنوان شارحان حکمت متعالیه صدرایی، در آثار خود به این مسئله ورود کرده‌اند. مسئله اصلی در این تحقیق، بررسی امکان رؤیت الاهی از منظر آیت الله جوادی آملی در سه حوزه رؤیت حسی، رؤیت عقلی و رؤیت شهودی، با روش گردآوری کتابخانه‌ای و روش پردازش توصیفی-تحلیلی است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد: آیت الله جوادی آملی علاوه بر نفی رؤیت حسی خداوند، رؤیت عقلی را نیز نفی می‌کنند زیرا هویت مطلقه که همان خداوند باری تعالی است، برتر از آن است که در ظرف دیده و ذهن محدود شود. از دیگر سو، یک امر برای ادراک حسی و عقلی، باید محدود باشد، زیرا در ادراک حسی و عقلی، همواره از دو امر مدرِک و مدرَک سخن به میان می‌آید: بی‌شک، اگر شیئی حدّ نداشته باشد، فرض مقابل برای او محال است یعنی چیزی در برابر خدای والا به عنوان مدرِک قرار ندارد تا او را با دیده یا عقل و ذهن ادراک کند. از سوی دیگر، از منظر آیت الله جوادی آملی، رؤیت خدای سبحان با شهود قلبی به معنای مشاهده او با نور ایمان است؛ یعنی انسان، همه موجودات را آیه و آیینه خدای متعالی بداند و به این مطلب باور یابد که همه عالم، محضر خداست و هر چه هست، نسبت به باری تعالی، فقر محض و وابستگی صرف است و تمام هویت ما سوا الله همین وابستگی و فقر است نه چیز دیگری.