جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توجیه یکی از مسائل مهم در معرفت انسانی وسومین رکن تعریف معرفت در فلسفه غرب شمرده می شود. چنانکه در فلسفه اسلامی هم از اهمیت بالایی برخوردار است. زیرا بدون آن، دانش در هاله ای از شک ونسبیت است.پژوهش حاضر با توجه به اهمیت توجیه معرفتی وکمبود تولیدات علمی مرتبط با آن در میان آثار نگاشته شده به زبان عربی تهیه شده است وبه دنبال دستیابی به چند هدف مهم است. هدف اصلی این پژوهش، تبیین قابلیتهای فلسفی دو مکتب اسلامی وغربی وهمچنین توضیح توانمندی ها وظرفیتهای معرفتی آن در توجیه باورهای عمومی ودینی است. اهداف دیگری نیز در این پژوهش مد نظر است. از جمله: بررسی مبانی نظریات واعتقادات دینی ومسائل مربوط به آن، وبررسی دیدگاه‌های عمومی ودینی معرفت شناسی پیرامون توجیه معرفتی از دیدگاه جوادی آملی ومقایسه آن با آرای معرفتی پلانتینگا. ارائه قرائت های مختلف از آن وشناخت معیار مسائل اساسی، دامنه وتعداد آنها، وشناخت سازوکار صعود معرفتی در مسائل غیر اساسی عمومی ودینی. همچنین در این پژوهش با دقت به دنبال یک توصیف کامل وتحلیل جامع، دقیق وتطبیقی از تقریر جوادی آملی درباره مبناگرایی قوی، وتقریر پلانتینگا از مبناگرایی معتدل در توجیه علم گزاره ای بوده وآنها را با هم مقایسه می‌کنیم.بر پایه آنچه گفته شد، پژوهش حاضر به دنبال این است که از طریق یک معیار یقینی ثابت، معقول بودن معرفت را در مورد توجیه مسائل، اثبات کند ونسخه های اصلی واصلاح شده از نظریه مهم را درباره توجیه معرفتی مقایسه می‌کند. این پژوهش برای دستیابی به اهداف بیان شده، از رویکرد توصیفی، تفسیری، تحلیلی واستنباطی تطبیقی استفاده کرد. پژوهش حاضر با رویکردی که دارد، به سؤال اصلی تحقیق پاسخ داده است: اینکه مبنای دو تقریر پلانتینگا وجوادی آملی برای تحقق معیار مبنا‌گرایی در توجیه معرفتی باورهای عمومی ودینی چیست؟ پاسخ این است که پلانتینگا معیار توجیهی خود را بر اساس دیدگاه معرفتی اصلاح‌طلبانه‌اش در مبنا گرایی معتدل بنا کرده است، در حالی که آملی ارکان نظریه‌اش را در مبناگرایی شدید ترسیم کرده است. دست یافته، این است که مسائل اساسی در نظر آملی، بدیهیات هستند که به اولیات برمی‌گردند وبه علم حضوری ختم شده واز خطا مصون هستند. اما پلانتینگا دامنه مسائل اساسی را گسترش داده وآن‌ها را قابل خطا می‌داند وعلت توجیه آن‌ها را تجربیات وموقعیت‌ها دانسته است.روش او در این مسائل، خارجی، نسبی وفردی است که در مقابل روش داخلی، مطلق وعینی آملی قرار دارد . منشأ این اختلاف نظر، نحوه بازگشت مسائل نظری به بدیهی وخصوصیات ومصادیق آن‌هاست. همچنین در این پژوهش مشخص شد که صدق از نظر آملی به معنای انطباق قضیه با نفس امر وواقع است، اما توجیه با ذات معرفت بیگانه نیست. این بر خلاف دیدگاه پلانتینگا است که توجیه را به عنوان جایگزینی برای صدق انتخاب کرده وسپس قول به تضمین را پذیرفته است. علت تفاوت دیدگاه آنها این است که آملی در مسأله صدق، به منطق دو ارزشی متکی است، بر خلاف پلانتینگا که منطق چند ارزشی را می‌پذیرد. از نظر آملی، معضل صدق بدیهیات اولیه ومشکل توجیه دو راه حل دارد: ذاتی واولی بودن محمول برای موضوع وبازگشت به علوم حضوری. چرا که یقین در نظر آملی ممکن است، بر خلاف پلانتینگا که از بیاناتش نسبیت معرفت لازم می‌آید. اصل واقعیت در اپیستمولوژی آملی ضروری است، اما موضع پلانتینگا مبهم است. او برخلاف آملی اعتقاد دارد که اپیستمولوژی دینی از اپیستمولوژی عمومی جدا شده است.

صیرورت انسان به سوی خداوند متعال از موضوعات مهم و کاربردی مطرح شده در قرآن کریم است که در آیات متعدد به آن اشاره شده و عالمان علوم اسلامی در آثار خود در رابطه با آن سخن به میان آورده اند. در این بین آیت‌الله جوادی آملی(دام ظله) مطالب مهمی در آثار خود، بخصوص آثار قرآنی، پیرامون آن مطرح کرده است. آیت الله جوادی آملی(دام ظله) با الهام گرفتن از قرآن کریم، کاروان هستی و از جمله انسان را در حال صیرورت به سوی خداوند متعال می داند. از نظر ایشان صیرورت به معنای تحول و شدن و از نوعی به نوع دیگر و از مرحله‌ای به مرحله دیگر تکامل یافتن است. این واژه به لحاظ معنایی با الفاظی همچون رجوع، سیر، قلب و... که در قرآن کریم آمده است، مرتبط می‌باشد. صیرورت انسان به سوی خداوند متعال، از طرفی امری همگانی بوده و شامل همه انسانهای خوب و بد می‌شود و مقصد همه آنها در این صیرورت، خداوند متعال است که در نهایت انسان‌های خوب به ملاقات صفات جمال الهی بار می‌یابند و انسان‌های بد به ملاقات صفات جلال الهی می‌رسند، و از طرف دیگر این صیرورت امری مستمر بوده و در همه مراحل حیات انسان جریان دارد. صیرورت انسان متصف به خوب و بد می‌شود. عواملی مانند تقوای الهی، توحید عملی، بهره‌مندی از قرآن کریم، فکر و نظر، عنایت و صحابت الهی و... سبب صیرورت خوب و عواملی همچون کفر و نفاق، طغیان و گناه، ظلم، فرار از جنگ و... صیرورت بد را درپی دارند. صیرورت انسان به سوی خداوند متعال دارای کاربست‌های مهم اعتقادی می‌باشد. از رهگذر صیرورت می‌توان اثبات نمود که خالق و مدبر عالم هستی تنها خداوند متعال است و کسی به صورت مستقل قدرت خلق و تدبیر را ندارد. همچنین صیرورت انسان به سوی خداوند متعال ما را به ضرورت وحی الهی رهنمون می‌شود. اثبات معاد و اثبات عینبت انسان دنیایی با انسان مبعوث در آخرت از جمله کاربست‌های مهم صیرورت است که دارای آثار ویژه ای است. صیرورت انسان به سوی خداوند متعال معرفت خوبی را نسبت به جهان در اختیار جویندگان حقیقت قرار می‌دهد، به‌گونه‌ای که از صیرورت می‌توان به تقسیم موجودات عالم از جهت قرب الهی و یا کیفیت صیرورت پی برده و همچنین دانست که همه موجودات به همراه امام خود در حرکت به سوی خداوند متعال هستند. در بعد شناخت انسان هم صیرورت دارای کاربست است و سبب شناخت ویژگی‌هایی همچون: خلقت حکیمانه انسان، صیرورت یافتن انسان به آتش یا روح و ریحان،‌ ترکیب دو بعدی انسان، ملازمت‌ انسان صاحب باطن خوب با صیرورت خوب و انسان صاحب باطن بد با صیرورت بد، کمال پذیری انسان و هم رتبگی مراتب وجودی انسان با مراحل صیرورت، در‌باره انسان می‌شود.

ایمان به معاد یکی از اصول بنیادین اعتقادی در اسلام است که تأثیر عمیقی بر سلوک فردی و اجتماعی انسان دارد. آیت‌الله جوادی آملی با تأکید بر جایگاه محوری معاد در نظام فکری و تربیتی اسلام، این باور را نه‌تنها عاملی برای جهت‌دهی به رفتارهای اخلاقی، بلکه اساسی‌ترین عنصر در تکامل معنوی و انسانی می‌داند. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی تأثیر معادباوری بر رشد اخلاقی انسان از منظر آیت‌الله جوادی آملی پرداخته و نشان می‌دهد که این اعتقاد از ابعاد مختلفی مانند تقویت وجدان اخلاقی، مسئولیت‌پذیری، ارتقاء فضایل خانوادگی، کنترل هوای نفس، ایجاد انگیزه برای انجام اعمال نیک، صبر و استقامت در برابر سختی‌ها و ترویج عدالت اجتماعی، نقش اساسی در تکامل فردی و اجتماعی ایفا می‌کند. از منظر آیت‌الله جوادی آملی، باور به معاد سبب می‌شود که فرد همواره اعمال خود را در چارچوب معیارهای اخلاقی و دینی تنظیم کرده و با آگاهی از حسابرسی الهی، از ارتکاب به رفتارهای ناپسند اجتناب نماید. در بعد اجتماعی نیز، این اعتقاد موجب کاهش آسیب‌های اخلاقی، افزایش روحیه ایثار و عدالت‌محوری، و گسترش امنیت و اعتماد در جامعه و حفظ محیط زیست می‌شود. یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که تقویت معادباوری می‌تواند به عنوان یک راهبرد کلیدی در نظام تعلیم و تربیت اسلامی، موجب تحول در نگرش‌ها و رفتارهای اخلاقی فردی و اجتماعی گردد. ازاین‌رو، بسط و تعمیق این باور از طریق آموزه‌های دینی و تربیتی، ضرورتی انکارناپذیر برای تحقق جامعه‌ای اخلاق‌مدار و معنویت‌گرا است.

این تحقیق در یک مقدمه‌ی ‌کلی و شش فصل سامان یافته است. فصل اول کلیات است، سپس دیدگاه‌های اختصاصی محقق فرغانی، علامه جوادی آملی و استاد فیاضی در هر فصل مجزا (فصل 2-4) درباب سیر تکوین انسان پیش از حیات دنیوی در نصوص اسلامی، تبیین و نقد و بررسی شده‌اند. فصل پنجم به تبیین دیدگاه برگزیده و اختصاصی نگارنده و فصل ششم نیز به پیامدهای کلامی آن اختصاص دارد. در این تحقیق، آیات و روایات مرتبط با این موضوع، با پرهیز از رویکرد صرفاً اخبارگرایانه و با پایبندی به تحلیل‌های عقلانی تحلیل معنایی شده‌اند و بااین‌حال تلاش شده تا جای ممکن، نزدیک‌ترین معنا به ظواهر آیات و روایات ارائه شود. از نگاه فرغانی، حقیقت و باطن انسان از خداوند سرچشمه می‌گیرد و انسان، پیش از عالم دنیا، در عالم عقل و مثال نیز حضور داشته، اما صرفاً در عالم مثال، انسان‌ها دارای نفوس جزئی متکثر شدند. استاد جوادی آملی با تأثیرپذیری از مبانی صدرایی و عرفانی، درباب نحوه‌ی حقیقت انسان در مرتبه‌ی لاهوت و عالم عقل دیدگاهی نسبتاً شبیه فرغانی دارند، اما حدوث نفس را جسمانی می‌دانند که بر مبنای آن، نفوس جزئی انسان‌ها، صرفاً توسط بدن‌های مادی پدید می‌آید. ایشان تمام آیات و روایاتی را که ظاهرشان دلالت بر تقدم نفس بر بدن دارند به گونه‌ای معنا یا تأویل می‌کنند که با دیدگاه حدوث جسمانی نفس سازگار باشد. استاد فیاضی با انتقاد از مبانی حکمت تعالیه و وحدت شخصی وجود، سرچشمه‌ی حقیقت انسان را به آن معنا که در عرفان و حکمت متعالیه بیان می‌شود، خداوند متعال نمی‌دانند. از تحلیل آثار ایشان برمی‌آید که ایشان قائل‌اند که ارواح انسان‌ها، پیش از تعلق به بدن‌های مادی، هم در عالم عقل و هم در عالم مثال، دارای تکثر بوده است. درنگاه برگزیده، حقیقت انسان از ذات الهی سرچشمه می‌گیرد و در عالم عقل، به وجود واحد جمعی موجود است و پیش از تعلق نفس به بدن مادی، به واسطه‌ی تعلق روح به طینت مثالی، نفوس جزئی انسان‌ها پدید می‌آید. بررسی سیر انسان در قوس نزول در نصوص اسلامی، پیامدهای کلامی متعددی درحیطه‌ی پاسخ به شبهات مربوط به جبر و تبعیض و عدل الهی و فلسفه‌ی آفرینش انسان دارد، به این صورت که تفاوت‌های انسان‌ها در دنیا و وضعیت‌هایشان، به اقتضائات خاص هر انسان و انتخاب‌های او، قبل از حیات دنیا برمی‌گردد. همچنین به واسطه‌ی نحوه‌ی خاص حضور انسان در عالم مثال پیش از حیات دنیوی، راه‌کارهایی نو درباب نحوه‌ی ارتباط نفس و بدن مادی در دنیا، به واسطه‌ی طینت مثالی می‌توان ارائه داد.

فلسفه اسلامی از آغاز پیدایش خود به بسیاری از موضوعات مرتبط با واقعیت انسان توجه داشته و اهمیتی ویژه به مسائلی داده است که با سرنوشت انسان حتی پس از مرگ او پیوند دارند. از این‌رو، از نخستین مراحل شکل‌گیری فلسفه اسلامی، بینشی فلسفی ـ سیاسی پدید آمد که می‌کوشید میان دیدگاه دینی برخاسته از وحی و ادراکات عقلی انسان ـ که در فرایند اندیشیدن درباره دغدغه‌ها و مشکلات پیرامونی خود به آنها دست می‌یابد ـ نوعی هماهنگی برقرار سازد. از همین رهگذر، این پژوهش درصدد پاسخ به پرسش اساسی درباره دیدگاه فلسفه اسلامی پیرامون مسأله حاکمیت سیاسی انسان کامل است. بر اساس اندیشه فلسفی، انسانی که به بالاترین درجه کمال قوه نظری ـ یعنی مرتبه عقل مستفاد ـ و نیز بالاترین درجه کمال قوه عملی دست یافته باشد، بنا بر خوانش فلسفی اسلامی، شایسته اداره امور مسلمانان است. در این پژوهش سه شخصیت برجسته فلسفی برگزیده شده‌اند: نخست، ابونصر فارابی که تدوین‌کننده فلسفه اسلامی و از فلاسفه مشائی به‌شمار می‌رود؛ دوم، صدرالمتألهین شیرازی، بنیان‌گذار حکمت متعالیه؛ و سوم، آیت‌الله جوادی آملی که از پیشگامان مدرسه صدرائی نوین به‌حساب می‌آید. هدف از گزینش این سه متفکر، ارائه دیدگاهی جامع از تاریخ فلسفه اسلامی در ارتباط با موضوع پژوهش است. از جمله نتایج این تحقیق آن است که: حاکمی که باید رهبری نظام سیاسی در دولت اسلامی را بر عهده گیرد، باید داناترین، تواناترین در اجرای نظام، عادل‌ترین و حکیم‌ترین فرد باشد؛ و این در خوانش اسلامی همان انسان کامل است که واجد مجموعه‌ای از صفات و خصال است و او را برای امر حکومت شایسته می‌سازد. مصداق اتمّ انسان کامل، پیامبر اکرم ( ص) است که بر اساس نگرش اسلامی، خلیفه خدا در زمین است و طبق دیدگاه فلسفی به مرتبه عقل مستفاد دست یافته و دارای ویژگی‌های عصمت، علم، عدالت و شایستگی است. هر کس که چنین صفاتی داشته باشد، او نیز برای حاکمیت سیاسی صلاحیت خواهد داشت. حاکمیت انسان کامل، امری عقلی است که هر انسان خردمند به آن حکم می‌کند؛ چرا که تقدیم فرد فروتر بر فرد برتر روا نیست. وقتی انسانی داریم که برخوردار از والاترین مراتب کمال انسانی است،از نظر عقلی ناپسند و قبیح خواهد بود که او تحت فرمان انسانی قرار گیرد که از او در کمال فروتر است. فیلسوفان مسلمان، به‌ویژه نمونه‌های برگزیده در این پژوهش، در صدد نظریه‌پردازی برای «مدینه فاضله» بوده‌اند؛ شهری که در آن جامعه به اوج سعادت و کمال انسانی خویش برسد و این امر تنها در سایه حاکمیت انسان کامل تحقق‌پذیر است، زیرا این حاکمیت شرط اساسی برای تحقق مدینه فاضله است. فلسفه سیاسی اسلامی در نبود انسان کامل به‌عنوان رهبر یا حاکم دولت اسلامی، گزینه‌های بدیلی واقع‌بینانه مطرح کرده است که آنها نیز بر بنیاد عقلانی استوارند. از مهم‌ترین و شاید بهترین این گزینه‌ها، رهبری «ولی فقیه» است، به‌ویژه نزد شیعه دوازده‌امامی؛ زیرا فقیه جامع‌الشرایط در عصر غیبت امام معصوم، نایب امام حجت (عج) محسوب می‌شود و از اختیارات گسترده‌ای برخوردار است که شریعت مقدس اسلامی به او اعطا کرده است. از نتایج مهم این است که بر اساس توحید افعالی و توحید در مالکیت، حاکمیت سیاسی انسان کامل جز به تفویض و اذن الهی نخواهد بود.

این مقاله با تمرکز بر جایگاه انسان در نظام تأویلی آیت‌الله جوادی آملی، به تبیین مفهومی و تحلیل نظری تأویلات قرآنی در باب هویت، فطرت و غایت انسانی می‌پردازد. هدف اصلی، بررسی نحوه صورت‌بندی انسان‌شناسی قرآنی در پرتو مبانی حکمت متعالیه، عرفان اسلامی و اصول تفسیر تأویلی است. مقاله با اتخاذ رویکردی تحلیلی و مفهومی، به بازسازی دستگاه فکری جوادی آملی در حوزه تأویل می‌پردازد و ضمن تحلیل مفاهیمی چون خلافت الهی، عقل قدسی، فطرت توحیدی و حرکت جوهری، انسان را نه‌ تنها به‌ مثابه مفسر قرآن، بلکه به‌عنوان محور تأویل معرفی می‌کند. ویژگی تأویل در اندیشه ایشان، بر تعامل عقل، شهود، و سلوک باطنی استوار است که در پیوندی وثیق با مبانی هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی، ساختار انسان‌شناختی تأویلات قرآنی را سامان می‌دهد. دستاورد مقاله در برجسته‌سازی نقش انسان کامل به ‌مثابه آیینه اسماء و واسطه تجلی حق، بازخوانی تأویلی از انسان به‌مثابه خلیفه الله و ارائه الگویی وحدت‌گرا از فهم باطنی قرآن است. یافته‌های این مطالعه زمینه‌ای برای توسعه نظام انسان‌شناسی تأویلی در الهیات اسلامی معاصر فراهم می‌آورد

یکی از شبهات مهمی که در جریان ترک فعل ابلیس مطرح می شود این است که ابلیس در جریان رانده شدن خویش از ساحت الهی تلاش دارد تا این فعل را به خدا نسبت داده از سویی برای انتقام از حضرت آدم علیه السلام به عزت و جلال الهی سوگند یاد می کند که نگذارد بهشت جایگاه ابدی انسان گردد. لیکن این که آیا ابلیس با اراده و اختیار خویش ترک سجده نموده و تکبر ورزید و یا اینکه این ترک فعل، براساس جبلّی و سرشت ابلیس بوده و او مجبور به ترک سجده بوده و لذا پیامد آن دوری از رحمت الهی و متلبس به خلعت غضب و لعن الهی شده شده است از منظر مفسران و اهل تصوف و عرفان مباحثی مطرح شده است. از ظواهر سخنان برخی از متصوفه مانند عین القضات همدانی با استناد به آیه" قَالَ فَبِمَا أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ "این گونه می توان استنباط نمود که او با تأویلی خلاف ظاهر از معنای آیه، به دفاع از ابلیس برخاسته، و عدم اختیار و جبر ابلیس را از آیه فهمیده است. اینها معتقدند در نهایت ابلیس مشمول رحمت الهی گشته و به بهشت بر می گردد. در مقابل بسیاری از مفسران و عرفا او را واجد اختیار دانسته لعن او را نتیجه ابا و استکباری می دانند که در مقابل خدای متعال ابراز نموده است. . یافته های تحقیق برآن است که ابلیس فاقد اختیار نبوده بلکه واجد آن بوده و با خوی استکباری که داشت تمرد نموده است.

قانون اساسی و اسناد و قوانین و مقررات زیرمجموعه آن بر اسلامی بودن امور تصریح و تاکید دارد. در قانون اسلامی در اصل دوم و چهارم به این مساله تصریح شده است. سوال این نوشته آن است که کاربست نظریه علم دینی آیت الله جوادی آملی به عنوان نظریه پشتیبان اسلامی بودن قوانین و مقررات مستلزم توجه به چه نکاتی در این نظریه است؟ همة قوانین بر اثر دانش‌های مرتبط در حوزه اقتصاد، سیاست، مدیریت، فقه... تنظیم می‌شود. بهره‌بردن از کدام دانش‌ها می‌تواند اسلامی بودن قوانین و مقررات را تضمین کند؟ در این نوشته ظرفیت‌ها و محدودیتهای نظریه علم دینی/ دانشگاه اسلامی/جامعه اسلامی استاد جوادی آملی در قلمرو عام بررسی می‌شود. در این نظریه که از سوی یک عالم طراز اول اسلامی با سابقه طولانی در تصمیم‌گیری‌های سیاسی و مدیریتی ارائه شده است، نکات مثبت فراوانی وجود دارد، مانند: توجه به همه منابع معرفتی؛ یعنی عقل‌های چهارگانه و نقل در کنار هم، حفظ هویت معرفتی هر کدام از منابع، توجه به امکان خطا در همه منابع معرفتی در دسترس بشر اعم از نقل و عقل، نشان دادن شمای کلی شیوه و روشِ در کنار هم نشستن این منابع. اما از سوی دیگر با توجه به وضعیت موجود مراکز علمی و تصمیم‌گیری، مسیر طولانی در امکان عملیاتی‌شدن این نظریه وجود دارد. از مشکلات مسیر به این امور می‌توان اشاره کرد: تثبیت معرفت‌بخشی عقل ناب و عقل تجریدی در محافل علمی و قرینه و منبع بودن آن برای معرفت علمی رایج دانشگاهی، حقانیت اسلام به معنای عام و منبع بودن آن برای کشف قواعد هستی‌شناسانه، حقوقی- اخلاقی، تثبیت منبع بودن یافته‌های عقلی برای مباحث فقهی. علارغم این مشکلات این نظریه قابل سرمایه‌گذاری جدی در این وادی است.

یکی از مباحث مهم در مورد عقل، حجیت و نقش آن در فهم و کشف حکم الهی می باشد. تردیدی نیست که شناخت درست از دین، در سایه سار بهره درست از منابع آن دین می باشد. در این مهم چنانچه دین مجموعه ای از اعتقادات، احکام و اخلاقیات بوده باشد راه دست یابی به این امور از منابعی است که توسط دین مشخص می گردد. فقها برای شریعت اسلامی به طور کلّی، چهار منبع مشخّص کرده اند که عبارتند از: قرآن؛ سنّت، اجماع و عقل. در این میان در مورد حجیت عقل در جهت فهم و یا کشف حکم الهی دیدگاههای متعددی مطرح شده، عده ای قائل به عدم فهم و برخی هم ضمن پذیرش حجیت عقل قائل به کشف حکم الهی از سوی عقل می باشند. دراین مهم، از ظواهر برخی سخنان علامه جوادی آملی بر می آید که ایشان قائل به نفی حکم عقل بوده مع الوصف در برخی دیگر از آثار ایشان بر می آید که ایشان عقل را منبعی مستقل در کنار کتاب و سنت دانسته، معتقدند آنچه را که کتاب و سنت بیان نکرد عقل بیان داشته و فتوای آن عین فتوای شرع می باشد. لذا از آنجاییکه فهم این نکته در جهت شناخت جایگاه عقل در کشف حکم الهی به عنوان یک منبع مستقل، مهم به نظر می رسد این تحقیق با روش تحلیلی به بررسی این مواضع پرداخته، یافته های تحقیق بر آن است که عقل از سویی با نگاه به نقل می تواند موفق به درک و کشف حکم الهی گشته و از سویی در کنار نقل خود با تشخیص برخی مصالح و مفاسد می تواند به کشف حکم الهی بپردازد و در حقیقت حکم الهی از دو ابزار نقل و عقل بیان گشته عقل نیز منبعی برای حکم الهی شمرده می شود.

بی‌تردید «حقوق اجتماعی انسان» بسیار مورد پژوهش قرار گرفته است. اما هر پژوهش برمبنای خود به نتایجی رسیده است. در این مقاله درصددیم تا به ارزیابی رویکرد تفسیر انسان به انسان جوادی‌آملی در مسئله «چگونگی تحلیل حقوق اجتماعی انسان» بپردازیم. این پژوهش با استفاده از روش تحلیلی ـ توصیفی انجام شده است. پرسش پیشرو این است که ضرورت شناخت هویت انسان و جایگاه او در هستی برای دستیابی به حقوق اجتماعی انسان چیست؟ از آنجا که تاثیر این تحقیقات بر نحوه تحلیل حقوق اجتماعی انسان، تاثیر مستقیم دارد، پژوهش در این رابطه ضروری می‌نماید. به نظر می‌رسد، پیش نیازی تحلیل چگونگی ارتباط انسان با جامعه، شناخت دقیق از مبانی هستی شناسی انسان و جامعه است. نظر به این رویکرد، شناخت انسان منحصراً به سه مبدأ تصوری: «شناخت هویت، جایگاه و ارتباط انسان با نظام هستی» صورت می‌پذیرد. سپس، برپایه این مبادی تصوری می‌توان به تحلیلی از جامعه دست یافت. نقطه ثقل نگاه این اندیشمند، تجربه و روح اصیل انسانی است که این دیدگاه، با تأکید بر موقعیت انسان در هستی، کرامت ذاتی او و لزوم ابتنای تبیین حقوق اجتماعی بر فطرت، زمینه را برای تحقق جامعه‌ای عادلانه، با نظر به الگوگیری از انسان کامل به عنوان خلیفه الهی، فراهم می‌سازد. تأمل در مقالات نگاشته شده، حکایت از آن دارد که در راستای تحلیل حقوق اجتماعی انسان بر پایه آرای جوادی‌آملی پژوهش‌های متعددی انجام شده است اما کمتر به رویکرد تفسیر انسان به انسان این اندیشمند توجه گردیده است. در این مقاله ثابت شده که این مبنا، یکی از بنیادهای قابل توجه در تبیین حقوق اجتماعی انسان می‌باشد که در این اندیشه بسیار بر آن تاکید شده است.