جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«امکان فقری» از نوآوری‌های صدرالمتالهین شیرازی در باب مفهوم «امکان» است و حقیقت آن را به­گونه‌ای متفاوت شناسانده است. از میان حکیمان صدرائی، آیت الله جوادی آملی معتقد است نظریه امکان فقری، در تنافی و تضاد با «امکان ذاتی» قرار داشته بلکه اساسا بساط «ماهیت» را برمی‌چیند و مجالی برای امکان ذاتی باقی نمی‌گذارد. در مقابل برخی از محققان، با ارجاع به علامه طباطبایی، معتقدند امکان فقری، امتداد و تعمیق امکان ذاتی است و این دو با هم سر ناسازگاری ندارند. بر این اساس، هدف از این پژوهش پاسخ به این پرسش اصلی است که آیا پایبندی به نظریه امکان فقری نافی صدق انگاره امکان ذاتی است؟ اگر چنین است این تنافی و ناسازگاری چگونه تبیین می‌شود؟ این پژوهش از نوع مطالعه بنیادین است که به روش کتابخانه‌ای و تحلیل محتوا و با جست‌وجوی داده‌های مرتبط با هدف و سؤال اصلی تحقیق، ابتدا امکان ماهوی را تقریر و سپس تبیینی از امکان فقریِ ملاصدرا ارائه می‌کند. در ادامه با استناد به تعابیر آیت الله جوادی آملی، به توضیح و تشریح نظریه ایشان پرداخته و استدلال مخالفان ایشان مورد بررسی و نقد قرار می‌گیرد. این پژوهش در پایان، با تایید و تاکید بر درستی نظریه آیت الله جوادی آملی و اشاره به برخی از لوازم این دیدگاه، نتیجه می‌گیرد که سازگاری میان امکان فقری و امکان ذاتی منتفی است؛ چرا که با تثبیت امکان فقری، ماهیات هویت و تذوّت خود را از دست می‌دهند و به تعبیر آیت الله جوادی آملی، ماهیت از فرهنگ­نامه فلسفی مرخص شده، به موزه معرفت باستانی می‌رود.

تفسیر قرآن از دانش‌های شکل‌یافته بر محور قرآن کریم، و دارای «روش تحقیق» خاص است که رعایت دقیق آن، مایه روشمندی تفسیر قرآن است. روشمندی تفسیر، شاخصه ها و عناصری پنج-گانه دارد: 1. تفسیر بر پایه مبانی پیش‌پذیرفته؛ 2. بهره‌گیری از منابع معتبر تفسیر و لزوم پرهیز از منبع‌نماها؛ 3. بهره‌گیری از منهج اجتهادی جامع و لزوم پرهیز از منهج‌نماها؛ 4. به‌کارگیری قواعد تفسیر قرآن؛ 5. بهره‌گیری از ابزارهای تفسیر. شناخت و به کارگیری این عناصر، تفسیر قرآن را ضابطه‌مند می‌کند و از خطا و انحراف در فهم قرآن می‌کاهد؛ همچنین به کاهش در اختلاف دیدگاه های مفسران در برداشت از قرآن می‌انجامد. منابع معتبر تفسیر قرآن عبارت‌اند از: آیات قرآن، سنت معصومان، عقل تجریدی و عقل تجربی. منابع نامعتبر نیز عبارت‌اند از اموری که ممکن است منبع تفسیر پنداشته شوند، در حالی که آن‌ها منبع واقعی تفسیر نیستند و مفسر را از فهم قرآن دور می‌کنند. عقل تجریدی، اگر با شرایط ویژهٴ برهان بیندیشد، رهنمودهایش مطلقاً، و از جمله در تفسیر قرآن، تا آنجا که فتوای قطعی می‌دهد، حجت اند و هرگز با قطع نظر از آن ها نمی‌توان قرآن را تفسیر کرد. نمونه ای از نقش عقل منبعی در تفسیر قرآن، نقش آن در تبیین «برهان تمانع» است که از برخی آیات قرآن استفاده می شود. تفسیر روشمند عقلی را از یک سو با تفسیر برپایه کشف و شهود اهل معرفت و از سوی دیگر با تفسیر به رأی فرق دارد.

قرآن کریم به عنوان کتاب آسمانی اسلام، از ابتدا تا به امروز، مورد توجه و بررسی‌های عمیق علمی و فلسفی قرار گرفته است. آیت‌الله جوادی آملی به عنوان یکی از چهره‌های برجسته علمی و فلسفی در مکتب اهل بیت (ع)، تأکید دارد که قرآن نه تنها برای یک قوم یا ملت خاص، بلکه به عنوان راهنمایی برای کل بشریت نازل شده است. پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی-استنادی، به تبیین دلایل عقلی و مبانی عقلانی جهانشمولی و جهانی بودن قرآن از منظر ایشان می‌پردازد و تلاش دارد به این پرسش پاسخ دهد که آیت الله جوادی آملی چه دلایل عقلی را برای اثبات جهانی بودن قرآن کریم ارائه می دهد؟ نتایج مطالعه نشان می‌دهد که قرآن کریم، فراتر از مرزهای زمانی و مکانی، راهنمای جاودانه بشریت است. تطابق قرآن با فطرت انسانی و نیازهای جهانی بشریت، حقیقت واحده و شمولیت پیام قرآن، جامعیت و فراگیری مضامین قرآن، عمومیت خطابات قرآنی، جامعیت معرفتی، تناسب با عقل بشری، هدایت دائمی، عدم محدودیت زمانی و مکانی و دلایل محتوایی قرآن از دلایل عقلی جهانی بودن قرآن از دیدگاه ایشان به حساب می آید.

تصمیم‌گیری به عنوان یکی از ارکان اصلی دانش سازمان و مدیریت، همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. با وجود گستردگی ادبیات و نظریه‌های مرتبط با این موضوع، بررسی مفهوم تصمیم‌گیری از منظر منابع دینی، به‌ویژه قرآن کریم، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این پژوهش با هدف بررسی مفهوم تصمیم‌گیری عقلایی از منظر قرآن کریم و با تکیه بر آرای تفسیری علامه جوادی آملی انجام شده است. اهمیت این پژوهش در آن است که با رویکردی نوین، به تبیین مفهوم تصمیم‌گیری عقلایی در چارچوب تفاسیر قرآن کریم می‌پردازد. آیت‌الله جوادی به دلیل جامعیت علمی و توجه به مسائل نوظهور در حوزه مدیریت، دیدگاه‌های ارزشمندی ارائه کرده‌اند که می‌تواند به غنای ادبیات تصمیم‌گیری در حوزه مدیریت کمک کند. این تحقیق با کاربست روش تفسیر موضوعی و تحلیلی-توصیفی انجام گرفته و زمینه‌ای برای استفاده از منابع دینی در تبیین مفاهیم مدیریتی فراهم کرده است. در این روش، با بررسی آیات قرآن کریم و تفاسیر مرتبط با تصمیم‌گیری، به‌ویژه آرای تفسیری علامه جوادی آملی، مفهوم و فرآیند تصمیم‌گیری عقلایی تحلیل و توصیف شده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که در نظام فکری ایشان، مبانی و فرآیند مشخصی برای تصمیم‌گیری عقلایی وجود دارد؛ قرآن کریم و خصوصا تفسیر تسنیم، می‌تواند به عنوان منبعی ارزشمند برای تبیین مفهوم تصمیم‌گیری عقلایی در حوزه مدیریت مورد استفاده قرار گیرد.

شناخت انسان و جایگاه او در نظام هستی همواره یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های اندیشمندان به‌شمار می‌آید. اومانیسم، با تکیه بر اصل خودبسندگی انسان، او را به عنوان منبع و معیار اصلی ارزش و معنا معرفی می‌کند؛ به همین دلیل مدعی‌اند که می‌توانند به بهترین نحو ممکن ارزش و کرامت انسانی، عدالت، معنا، اخلاق و حقوق بشر را تأمین کنند. در مقابل، نظریه بدیع «تفسیر انسان به انسان» آیت‌الله جوادی‌آملی و تعریف قرآنی «حی متأله»، که برآمده از آن است، در پی ایجاد چارچوبی جامع و استوار در حوزه انسان‌شناسی است. هدف پژوهش، دستیابی به پاسخ این پرسش است: ارزش و کرامت واقعی انسان در کدام تبیین –انسان‌شناسی اومانیستی یا انسان‌شناسی مبتنی بر تعریف «حی متأله»– به نحوی اصیل و پایدار تأمین می‌شود؟ روش تحقیق این پژوهش توصیفی-تحلیلی است. نتایج پذیرش تعریف انسان به عنوان «حی متأله» در نقد اومانیسم در هفت محور خلاصه می‌شود: امکان بازتعریف کرامت انسانی؛ نقد مفاهیمی چون آزادی، فردگرایی، اخلاق و غایت‌گرایی اومانیستی؛ بحران معنا و در نهایت عدم جامعیت تعریف انسان در تفکر اومانیستی. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که از منظر آیت‌الله جوادی‌آملی، اومانیسم در تعریف انسان جانب افراط و تفریط را طی نموده است. از یک سو با ترجیح خواسته‌های طبیعی انسان بر خواسته‌های متعالی، او را تا مرز حیوان پایین آورده و از سوی دیگر با معیار قراردادن انسان، او را به جای خدا معرفی کرده است. انسان، برخلاف ادعای اومانیسم، جانشین خداست و نه جایگزین او؛ بدین جهت کرامت او نیز به سبب مقام خلافت الهی است. رویکرد قرآنی آیت‌الله جوادی آملی در تعریف انسان، افق جدیدی برای تبیین «چگونگی وصول انسان به کرامت حقیقی» می‌گشاید و درعین‌حال، با نقد جدی «خودبسندگی انسان»، زمینه‌ساز غنای نظری و عملی در مطالعات انسان‌شناسی خواهد بود.

تردیدی نیست که عقل و وحی به عنوان دو عنصر محوری در هستی شناسی و معرفت شناسی دین شمرده می شوند.این امر همواره از سوی بسیاری از بزرگان دین محل مداقه و بررسی قرار گرفته است.انسان مسلمان نیاز به وحی برای فهم و کشف حکم الهی دارد تا بتواند نیازهای خود را بر طرف نماید در عین حال با مسائل جدیدی مواجه می شود که ای بسا با مراجعه به ظواهر نقل نتواند پاسخ های خود را در یابد لذا با توجه به حجیت عقل در کنار وحی، تلاش برای فهم حکم الهی دارد.از طواهر برخی سخنان استاد علامه جوادی آملی فهمیده می شود که عقل در هستی شناسی دین نقشی نداشته و حکم مستقلی نیز ندارد بلکه حکم آن در حقیقت کشف حکم نقل است لیکن از برخی دیگر از ظواهر سخنانشان هم بر می آید که با توجه به اهمیت حکم عقل ، عقل را منبعی مستقل برای فهم حکم الهی دانسته و فتوای آن را عین فتوای وحی می دانند.لذا این پژوهش بر آن بود تا با مراجعه به آثار استاد جوادی آملی این مهم را بررسی نماید.یافته های تحقیق بر آن است که از دو منظر ابزاری بودن و منبع مستقل بودن می توان نقش عقل را در کنار وحی برای فهم حکم الهی ملاحظه نمود.

اتحاد و حلول، نوعی تبیین نادرست از نحوه ارتباط انسان با خداست که پیشینه آن به مباحث کلامی مسیحیت و برخی از صوفیه برمی­گردد. این مطلب به طور حتم باطل است و قرآن به طور صریح بطلان آن را اعلام کرده است. متکلمین مسلمان نیز در کتب کلامی خود در ذیل صفات سلبیه، به این موضوع پرداخته و براهین مختلفی آورده­اند. اتحاد به معنای یکی شدن دو شیء است و متکلمین آن را در مورد خدا و مخلوق باطل می­دانند و کسی در این زمینه مناقشه­ای ندارد. متکلمین از قدیم در ابطال حلول، استدلال معروفی دارند که فخر رازی بر آن اشکال وارد کرده و نپذیرفته و به جای آن استدلال دیگری آورده است. در مقابل، خواجه نصیرالدین طوسی بر استدلال فخر رازی اشکال وارد کرده و خود استدلال دیگری می­آورد. در زمان معاصر و به برکت مکتب فلسفی ملاصدرا، مبناهای کلامی تا حدی متحول شده و استدلال­های کلامی، رنگی از فلسفه به خود گرفته­اند. آیه­الله جوادی آملی در این زمینه حلول را یک بار با استدلال صرف کلامی و بار دیگر با استدلال فلسفی- عرفانی نفی کرده است.

مسئله ی حشر به عنوان یکی از مراحل معاد مسأله­ی مهمی است. چرا که مانند بحث معاد با زندگی ابدی انسان در سرای آخرت گره خورده است. از طرفی روایات بسیاری داریم که به این امر اشاره دارند که انسانها بعد از مرگ با محبوب­های خود محشور می‏شوند و اینجاست که محبوب­های زندگی مادی دارای اهمیت می‏شوند تا حدی که زندگی ابدی او را نیز تحت تأثیر قرار می­دهند. بعد از پذیرش این احادیث به عنوان اخباری از جانب معصومین لازم می­آید که ابتدا این مسأله از طریق قرآن و عقل اثبات شود و سپس به چرایی آن پرداخته شود. این نوشته با روشی تحلیلی و کتابخانه­ایی و با کنار هم قرار دادن آیات قرآن کریم درباره حشر و محبوب و تحلیل آنها نگاشته شده. ابتدا انواع محبوب ها را معرفی ومحبوب حقیقی را مشخص نموده و نتیجه گرفته است که هر کسی با محبوب خویش محشور می­شود چرا که محبوب هر فرد، معبود او قرار می‏گیرد. بعد از این نتیجه­گیری اشاره به بحث تولی و تبری و اطاعت و ولایت شده است که معلول مستقیم عبادت و محبت اند.

مسئله چیستی و فلسفه امامت، یکی از مباحث کلیدی جهان اسلام است که از صدر اسلام تا کنون، موافقان و مخالفان بسیاری داشته و چه بسا طرفین، یکدیگر را تکفیر کرده و در پی آن انسان­های متعددی کشته شده­اند. بنابراین، به دلیل اهمیت مسئله امامت و تأثیر آن در بعد نظری و عملی مسلمانان، ضروری­ است از سوی اندیشمندان فرق اسلامی، در ابعاد مختلف این مسئله، تأمل جدی صورت گیرد. در این پژوهش، دیدگاه ابن تیمیه در باب مسئله امامت بررسی شده و با اعتقاد شیعه مقایسه شده است. این پژوهش، بر دیدگاه آیت­الله جوادی آملی نیز تکیه داشته و مسائلی مانند تعاریف شیعه و سنی از امامت، شرایط و ویژگی­های امام، تعیین امام و فضائل ائمه اطهار (ع) بررسی شده است.

امامت یکی از مسائل مهم در علم کلام است؛ چراکه بعد از پیامبر9 به علت بحث خاتمیت، به عنوان اولین مسئله اختلافی در بین مسلمین مطرح گردید. بنابراین سابقه بحث به زمان بعد از رحلت پیامبر9 برمی­گردد، هرچند که شیعه معتقد است که بحث امامت با شروع دعوت علنی، توسط شخص پیامبر9 مطرح شد. اختلاف مسلمین در این مسئله بر سر چند سؤال اساسی است که آیا امامت وجوب سمعی دارد یا وجوب عقلی؟ اگر وجوب عقلی دارد، آیا بر خدا واجب است و یا بر مردم؟ این امام چه ویژگی هایی باید داشته باشد؟ در این نوشتار سعی بر آن است که با روش توصیفی_ تحلیلی به این سؤالات از منظر فخررازی به عنوان نماینده اشاعره، خواجه نصیرالدین طوسی به عنوان نماینده امامیه و آیة الله جوادی آملی به عنوان عالم همه جانبه شیعی معاصر پاسخ داده شود. فخررازی به علت نپذیرفتن حسن و قبح عقلی، ضرورت امامت را سمعی می­داند و از پیش فرض های او این است که امامت ابوبکر صحیح بوده و آن را مسلم و بی نیاز از اثبات فرض می­کند. بنابراین به دنبال این پیش فرض، عصمت را برای امام لازم نمی­داند؛ چراکه ابوبکر معصوم نبوده است. اما خواجه و آیه الله جوادی آملی به این اشکالات فخر رازی به طور کامل پاسخ می­دهند که در این مقاله به آن اشاره می­شود.