جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انتظار فرج موعود از فراگیرترین آموزه‌های دینی است که دامنة آن‌ بخش گسترده‌ای از ابعاد زندگی انسان معاصر را دربر گرفته است. بی‌تردید انتظار فرج، نقش بسزایی در ارتقای کیفیت زندگی انسان معاصر دارد، اما متأسفانه بسیاری از مردم، به دلیل ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی حاکم، فرصت‌های لازم برای بهره‌برداری از این انتظار را نمی‌یابند و تحت فشارهای مختلف قرار دارند. ازاین‌رو تحقیق حاضر درصدد پاسخ‌گویی به این سؤال است که نقش انتظار فرج در زندگی انسان معاصر با تأکید بر دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی چیست؟ داده‌های این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی و با ابزار کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که آسایش و آسودگی زندگی، گشایش در مشکلات، عزیز شدن نزد اهل‌بیت، تخلق به اخلاق اسلامی و ارتقای علمی، تجلی عبودیت، سرزندگی و امید و شوق‌آفرینی، صبوری در برابر مشکلات و استحکام خانواده، ترویج حیا و عفت در جامعه، مصلح اجتماعی و اصلاحگری جامعه، تواضع و فروتنی و اجتناب از تکبر، ترویج فرهنگ شجاعت و شهادت، ازجملة آثار انتظار فرج موعود در زندگی انسان معاصر است.

در متون دینی، معارف عقلی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. تبیین دقیق نقش عقل در هدایت انسانها و رابطه آن با وحی، مورد بررسی های فراوانی قرار گرفته است. این پژوهش تاملاتی است انتقادی دربرخی ازمطالب کتاب منزلت عقل درهندسه معرفت دینی حضرت آیت الله جوادی آملی دامت برکاته. معظم له دراین کتاب درصددتبیین جایگاه عقل وعلم دردین ومعرفت دینی است. این کتاب هرچند واجد نکاتی است ارزشمند ومفید، اما به نظر می رسد پاره ای ازنکات آن جای تأمل جدی دارد. دراین مقاله به پاره ای از این نکات و تأملات ذیل پرداخته شده است. نکاتی که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است به شرح زیر است: نسبت علم و دین ، راهکار حل تعارض عقل و نقل ، مصباح بودن عقل و علم برای شریعت ، آگاهی از علوم شرط استنباط فقهی، پرده نشینی حقیقت وحیانی دین ، تشبیه کشف معصوم به اصل امتناع تناقض، اسلامی شدن علوم رهاورد نظریه کتاب،راهکار اسلامی کردن علوم، مصباح بودن عقل و نقل ، پرسش استیضاحی از خدا.

خلود در عذاب یکی از مسائل مربوط به معاد و کیفر الهی است که هر یک از اندیشمندان به‌اقتضای مبانی فکری خود، در پی تبیین آن برآمده‌اند. عده‌یی به این قائل شده‌اند که خلود در دوزخ، مساوی خلود در عذاب نیست و مخلدین در دوزخ، پس از اینکه مدتی عذاب میبینند، عذاب با طبع آنها سازگار شده و به عذب تبدیل میشود؛ در مقابل، بعضی معتقدند عذاب بهیچ عنوان برای مخلدین در دوزخ گوارا نخواهد شد. مسئلة این نوشتار بررسی دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی و مصباح یزدی در اینباره و تبیین شبهات پیرامون آن با توجه به نظر این‌دو اندیشمند است که بروش توصیفی‌ـ‌تحلیلی نگاشته شده است. یافته‌ها نشان میدهند که از نظر این اندیشمندان، خلود در عذاب امری قطعی است و کفار، منافقین و مشرکین معاند، تا ابد در عذاب خواهند بود؛ همچنین این مسئله با رحمت، عدل و حکمت الهی ناسازگار نیست.

باتوجه به رویکردهاى متفاوت اندیشمندان مسلمان درباره علم اخلاق، رویکرد حکمای قرن اخیر حوزه علمیه قم به مسائل این علم عمدتاً عقلی و فلسفی بوده است. هرچند آراء‌شان با شواهد نقلی همراه بوده و با ذوق عرفانی نیز تلطیف یافته است، ولی به‌سختی می‌توان آن را اخلاق تلفیقی به‌شمار آورد. ازسوی‌دیگر در فلسفه اخلاق به‌معنای فرااخلاق که به تحلیل مفاهیم و قضایای اخلاقی از چهار جهت «معناشناختی»، «هستی‎شناختی»، «معرفت‎شناختی» و «منطقی» می‌پردازد، نگاه حکمای مذکور به‌جهت اهمیت دانش معرفت‌شناسی در عصر حاضر و نیز بحران شکاکیت و نسبیت در معرفت اخلاقی، عمدتاً معرفت‌شناختی است. حاصل تحقیق که به‌روش توصیفی ـ تحلیلی به‌دست آمد، آن است که همه آنها گزاره‌های اخلاقی را ذاتی و عقلی می‌دانند، نه شرعی. درباره یقینی‌بودن گزاره‌های اخلاقی، هرچند عباراتی از علامه طباطبایی دلالت بر مشهوری و عقلایی‌بودن این گزاره‌ها دارد، ولی درنهایت باید او را همچون شاگردانش و دیگر حکمای معاصر، به یقینی‌بودن قضایای اخلاقی قائل دانست. درباره بداهت یا عدم بداهت گزاره‌های اخلاقی، اختلاف نظر جدی‌تر است و دو طرف ادله‌ای بر مدعای خود اقامه کرده‌اند. اهمیت این بحث در واقع‌گرایی اخلاقی و برخی لوازم آن مانند مطلق‌گرایی اخلاقی و نیز در مسئله مبناگروی در اخلاق، نمایان می‌شود.

«امکان فقری» از نوآوری‌های صدرالمتالهین شیرازی در باب مفهوم «امکان» است و حقیقت آن را به­گونه‌ای متفاوت شناسانده است. از میان حکیمان صدرائی، آیت الله جوادی آملی معتقد است نظریه امکان فقری، در تنافی و تضاد با «امکان ذاتی» قرار داشته بلکه اساسا بساط «ماهیت» را برمی‌چیند و مجالی برای امکان ذاتی باقی نمی‌گذارد. در مقابل برخی از محققان، با ارجاع به علامه طباطبایی، معتقدند امکان فقری، امتداد و تعمیق امکان ذاتی است و این دو با هم سر ناسازگاری ندارند. بر این اساس، هدف از این پژوهش پاسخ به این پرسش اصلی است که آیا پایبندی به نظریه امکان فقری نافی صدق انگاره امکان ذاتی است؟ اگر چنین است این تنافی و ناسازگاری چگونه تبیین می‌شود؟ این پژوهش از نوع مطالعه بنیادین است که به روش کتابخانه‌ای و تحلیل محتوا و با جست‌وجوی داده‌های مرتبط با هدف و سؤال اصلی تحقیق، ابتدا امکان ماهوی را تقریر و سپس تبیینی از امکان فقریِ ملاصدرا ارائه می‌کند. در ادامه با استناد به تعابیر آیت الله جوادی آملی، به توضیح و تشریح نظریه ایشان پرداخته و استدلال مخالفان ایشان مورد بررسی و نقد قرار می‌گیرد. این پژوهش در پایان، با تایید و تاکید بر درستی نظریه آیت الله جوادی آملی و اشاره به برخی از لوازم این دیدگاه، نتیجه می‌گیرد که سازگاری میان امکان فقری و امکان ذاتی منتفی است؛ چرا که با تثبیت امکان فقری، ماهیات هویت و تذوّت خود را از دست می‌دهند و به تعبیر آیت الله جوادی آملی، ماهیت از فرهنگ­نامه فلسفی مرخص شده، به موزه معرفت باستانی می‌رود.

تفسیر قرآن از دانش‌های شکل‌یافته بر محور قرآن کریم، و دارای «روش تحقیق» خاص است که رعایت دقیق آن، مایه روشمندی تفسیر قرآن است. روشمندی تفسیر، شاخصه ها و عناصری پنج-گانه دارد: 1. تفسیر بر پایه مبانی پیش‌پذیرفته؛ 2. بهره‌گیری از منابع معتبر تفسیر و لزوم پرهیز از منبع‌نماها؛ 3. بهره‌گیری از منهج اجتهادی جامع و لزوم پرهیز از منهج‌نماها؛ 4. به‌کارگیری قواعد تفسیر قرآن؛ 5. بهره‌گیری از ابزارهای تفسیر. شناخت و به کارگیری این عناصر، تفسیر قرآن را ضابطه‌مند می‌کند و از خطا و انحراف در فهم قرآن می‌کاهد؛ همچنین به کاهش در اختلاف دیدگاه های مفسران در برداشت از قرآن می‌انجامد. منابع معتبر تفسیر قرآن عبارت‌اند از: آیات قرآن، سنت معصومان، عقل تجریدی و عقل تجربی. منابع نامعتبر نیز عبارت‌اند از اموری که ممکن است منبع تفسیر پنداشته شوند، در حالی که آن‌ها منبع واقعی تفسیر نیستند و مفسر را از فهم قرآن دور می‌کنند. عقل تجریدی، اگر با شرایط ویژهٴ برهان بیندیشد، رهنمودهایش مطلقاً، و از جمله در تفسیر قرآن، تا آنجا که فتوای قطعی می‌دهد، حجت اند و هرگز با قطع نظر از آن ها نمی‌توان قرآن را تفسیر کرد. نمونه ای از نقش عقل منبعی در تفسیر قرآن، نقش آن در تبیین «برهان تمانع» است که از برخی آیات قرآن استفاده می شود. تفسیر روشمند عقلی را از یک سو با تفسیر برپایه کشف و شهود اهل معرفت و از سوی دیگر با تفسیر به رأی فرق دارد.

تردیدی نیست که عقل و وحی به عنوان دو عنصر محوری در هستی شناسی و معرفت شناسی دین شمرده می شوند.این امر همواره از سوی بسیاری از بزرگان دین محل مداقه و بررسی قرار گرفته است.انسان مسلمان نیاز به وحی برای فهم و کشف حکم الهی دارد تا بتواند نیازهای خود را بر طرف نماید در عین حال با مسائل جدیدی مواجه می شود که ای بسا با مراجعه به ظواهر نقل نتواند پاسخ های خود را در یابد لذا با توجه به حجیت عقل در کنار وحی، تلاش برای فهم حکم الهی دارد.از طواهر برخی سخنان استاد علامه جوادی آملی فهمیده می شود که عقل در هستی شناسی دین نقشی نداشته و حکم مستقلی نیز ندارد بلکه حکم آن در حقیقت کشف حکم نقل است لیکن از برخی دیگر از ظواهر سخنانشان هم بر می آید که با توجه به اهمیت حکم عقل ، عقل را منبعی مستقل برای فهم حکم الهی دانسته و فتوای آن را عین فتوای وحی می دانند.لذا این پژوهش بر آن بود تا با مراجعه به آثار استاد جوادی آملی این مهم را بررسی نماید.یافته های تحقیق بر آن است که از دو منظر ابزاری بودن و منبع مستقل بودن می توان نقش عقل را در کنار وحی برای فهم حکم الهی ملاحظه نمود.

شناخت انسان و جایگاه او در نظام هستی همواره یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های اندیشمندان به‌شمار می‌آید. اومانیسم، با تکیه بر اصل خودبسندگی انسان، او را به عنوان منبع و معیار اصلی ارزش و معنا معرفی می‌کند؛ به همین دلیل مدعی‌اند که می‌توانند به بهترین نحو ممکن ارزش و کرامت انسانی، عدالت، معنا، اخلاق و حقوق بشر را تأمین کنند. در مقابل، نظریه بدیع «تفسیر انسان به انسان» آیت‌الله جوادی‌آملی و تعریف قرآنی «حی متأله»، که برآمده از آن است، در پی ایجاد چارچوبی جامع و استوار در حوزه انسان‌شناسی است. هدف پژوهش، دستیابی به پاسخ این پرسش است: ارزش و کرامت واقعی انسان در کدام تبیین –انسان‌شناسی اومانیستی یا انسان‌شناسی مبتنی بر تعریف «حی متأله»– به نحوی اصیل و پایدار تأمین می‌شود؟ روش تحقیق این پژوهش توصیفی-تحلیلی است. نتایج پذیرش تعریف انسان به عنوان «حی متأله» در نقد اومانیسم در هفت محور خلاصه می‌شود: امکان بازتعریف کرامت انسانی؛ نقد مفاهیمی چون آزادی، فردگرایی، اخلاق و غایت‌گرایی اومانیستی؛ بحران معنا و در نهایت عدم جامعیت تعریف انسان در تفکر اومانیستی. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که از منظر آیت‌الله جوادی‌آملی، اومانیسم در تعریف انسان جانب افراط و تفریط را طی نموده است. از یک سو با ترجیح خواسته‌های طبیعی انسان بر خواسته‌های متعالی، او را تا مرز حیوان پایین آورده و از سوی دیگر با معیار قراردادن انسان، او را به جای خدا معرفی کرده است. انسان، برخلاف ادعای اومانیسم، جانشین خداست و نه جایگزین او؛ بدین جهت کرامت او نیز به سبب مقام خلافت الهی است. رویکرد قرآنی آیت‌الله جوادی آملی در تعریف انسان، افق جدیدی برای تبیین «چگونگی وصول انسان به کرامت حقیقی» می‌گشاید و درعین‌حال، با نقد جدی «خودبسندگی انسان»، زمینه‌ساز غنای نظری و عملی در مطالعات انسان‌شناسی خواهد بود.

قرآن کریم به عنوان کتاب آسمانی اسلام، از ابتدا تا به امروز، مورد توجه و بررسی‌های عمیق علمی و فلسفی قرار گرفته است. آیت‌الله جوادی آملی به عنوان یکی از چهره‌های برجسته علمی و فلسفی در مکتب اهل بیت (ع)، تأکید دارد که قرآن نه تنها برای یک قوم یا ملت خاص، بلکه به عنوان راهنمایی برای کل بشریت نازل شده است. پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی-استنادی، به تبیین دلایل عقلی و مبانی عقلانی جهانشمولی و جهانی بودن قرآن از منظر ایشان می‌پردازد و تلاش دارد به این پرسش پاسخ دهد که آیت الله جوادی آملی چه دلایل عقلی را برای اثبات جهانی بودن قرآن کریم ارائه می دهد؟ نتایج مطالعه نشان می‌دهد که قرآن کریم، فراتر از مرزهای زمانی و مکانی، راهنمای جاودانه بشریت است. تطابق قرآن با فطرت انسانی و نیازهای جهانی بشریت، حقیقت واحده و شمولیت پیام قرآن، جامعیت و فراگیری مضامین قرآن، عمومیت خطابات قرآنی، جامعیت معرفتی، تناسب با عقل بشری، هدایت دائمی، عدم محدودیت زمانی و مکانی و دلایل محتوایی قرآن از دلایل عقلی جهانی بودن قرآن از دیدگاه ایشان به حساب می آید.

تصمیم‌گیری به عنوان یکی از ارکان اصلی دانش سازمان و مدیریت، همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. با وجود گستردگی ادبیات و نظریه‌های مرتبط با این موضوع، بررسی مفهوم تصمیم‌گیری از منظر منابع دینی، به‌ویژه قرآن کریم، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این پژوهش با هدف بررسی مفهوم تصمیم‌گیری عقلایی از منظر قرآن کریم و با تکیه بر آرای تفسیری علامه جوادی آملی انجام شده است. اهمیت این پژوهش در آن است که با رویکردی نوین، به تبیین مفهوم تصمیم‌گیری عقلایی در چارچوب تفاسیر قرآن کریم می‌پردازد. آیت‌الله جوادی به دلیل جامعیت علمی و توجه به مسائل نوظهور در حوزه مدیریت، دیدگاه‌های ارزشمندی ارائه کرده‌اند که می‌تواند به غنای ادبیات تصمیم‌گیری در حوزه مدیریت کمک کند. این تحقیق با کاربست روش تفسیر موضوعی و تحلیلی-توصیفی انجام گرفته و زمینه‌ای برای استفاده از منابع دینی در تبیین مفاهیم مدیریتی فراهم کرده است. در این روش، با بررسی آیات قرآن کریم و تفاسیر مرتبط با تصمیم‌گیری، به‌ویژه آرای تفسیری علامه جوادی آملی، مفهوم و فرآیند تصمیم‌گیری عقلایی تحلیل و توصیف شده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که در نظام فکری ایشان، مبانی و فرآیند مشخصی برای تصمیم‌گیری عقلایی وجود دارد؛ قرآن کریم و خصوصا تفسیر تسنیم، می‌تواند به عنوان منبعی ارزشمند برای تبیین مفهوم تصمیم‌گیری عقلایی در حوزه مدیریت مورد استفاده قرار گیرد.