جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

- شرح پیشنهاده پایان نامه الف) بیان مسأله، هدف و ضرورت تحقیق: قرآن کریم در زمانی نازل شده است که اعرابِ معاصرِ آن زمان از لحاظ عقیدتی و فرهنگی در جاهلیت به سر می‌بردند. جاهلیّت آن زمان دارای مؤلفه‌های اخلاقی، عقیدتی، فرهنگی و اجتماعی بود. منظور از جاهلیّت، اصطلاحی قرآنی و حدیثی درباره‌ی نوعی از ویژگی‌های رفتاری، اخلاقی و اعتقادی در دوره‌ای از تاریخ پیش از اسلام در شبه جزیره عربستان می‌باشد (میر سلیم، 1389، ج9، ص507). جاهلیّت چهار بار در سوره‌های مدنی قرآن در تعابیر «ظَنُّ الجاهِلیَّه»(آل‌عمران آیه 154، «حُکمُ الجاهِلیَّه» (مائده آیه 50)، « تَبَرُّجُ الجاهِلیَّه» (احزاب آیه 33) و «حَمیَّه الجاهِلیَّه» (فتح آیه 26) به کار رفته (روحانی، 1376، ج دو، ص 617) و در هر چهار مورد با ملامت و مذمت همراه شده است . با توجه به اینکه منظومه‌ی فکریِ اندیشمند، فقیه و مفسّر قرآن کریم، آیت الله جوادی آملی، در صیانت بخشی جامعه در حوزه فرهنگ، دین و نظایر آن بسیار اثرگذار است؛ از این‌رو، در این پژوهش از دیدگاه ایشان به مقوله جاهلیّت پرداخته شده است. در این دیدگاه، جاهلیّت؛ ندانستن اصول تمدّن ناب یا عمل نکردن به آن، بر فرض دانستن است؛ یعنی جهالت و ضلالت، دو عاملِ قطعیِ انحطاطِ جامعه‌ی جاهلی و محرومیّت جامعه‌ی بشری از برکاتِ علومِ وحیانی است و این حرمان یا در اثر افراطِ جاهلیّتِ جدید است که عقل را بی‌نیاز از وحی می‌پندارد و یا در اثر تفریطِ جاهلیّتِ قدیم است که عقل را لایق وحی خدا می‌دانست و منصب پیامبری را وقف فرشتگان می‌شمرد(جوادی آملی، 1387، ج4، ص63). مهم‌ترین هدف حکومت اسلامی در بخش فرهنگی به معنای جامع، جهالت‌زدایی و ضلالت‌روبی است؛ تا با برطرف شدن جهل و نادانی؛ علم، کتاب و حکمت جایگزین گردد و با برطرف شدن ضلالت و گمراهی اخلاقی و انحرافِ عملی، تزکیه و تهذیب روح جانشین شود (جوادی آملی، 1388، ص 318). در این پژوهش از آثار آیت الله جوادی آملی، سخنان و پیام‌های ایشان استفاده می‌شود. تمرکز اصلی بر تفسیر تسنیم است؛ با توجه به این که طبق نظر آیت الله جوادی آملی، سوره مبارکه‌ی جاثیه، شرح حال جاهلیّت قدیم و جاهلیّت مدرن است، این پژوهش به سوره‌ی جاثیه توجه ویژه دارد. این پایان‌نامه بر آن است که اندیشه جاهلیّت را در ابعاد و مصادیق مختلف از منظر استاد جوادی آملی بررسی نماید و درصدد پاسخ به این سوال است که جاهلیّت در اندیشه‌ی قرآنی آیت الله جوادی آملی چگونه ترسیم شده است؟

بررسی تطبیقی دیدگاه‌های فخر رازی و جوادی آملی درباره حقیقت انسان تعریف مسئله و سوالات اصلی تحقیق مسئله «حقیقت انسان» از بنیادی‌ترین مباحث در فلسفه اسلامی و کلام است که به پرسش‌هایی مانند چیستی انسان، جایگاه او در نظام آفرینش، رابطه‌اش با خدا و سرنوشت نهایی‌اش می‌پردازد. این تحقیق به بررسی تطبیقی دیدگاه‌های فخر رازی (متکلم و مفسر اشعری) و آیت‌الله جوادی آملی (فیلسوف و عارف حکمت متعالیه) درباره ماهیت انسان می‌پردازد. دیدگاه فخر رازی - نفس و تجرد: رازی در آثار خود گاهی نفس را جسم مادی، گاه جسم لطیف (اثیری) و در نهایت مجرد معرفی می‌کند. با این حال، در تفسیر کبیر (مفاتیح الغیب) به تجرد نفس تصریح دارد و آن را غیرمادی و واحد می‌داند. - تقسیم‌بندی نفوس: او نفوس ناطقه را به دو دسته نیک‌سرشت (که بدون تلاش به کمال می‌رسند) و بدسرشت (که به‌رغم تلاش به کمال نمی‌رسند) تقسیم می‌کند. - خلافت الهی: رازی در تفسیر آیه خلافت (بقره:30)، انسان را مظهر صفات الهی می‌داند که با عقل و اراده، شایستگی این مقام را یافته است. دیدگاه جوادی آملی - حقیقت مجرد انسان: جوادی آملی با تأکید بر مبانی حکمت متعالیه و عرفان اسلامی، نفس انسان را مجرد و دارای مراتب وجودی می‌داند که به سوی کمال و قرب الهی حرکت می‌کند. - انسان کامل: از نگاه او، انسان کامل اولین مخلوق الهی و مظهر اسماء خداوند است که به مقام خلافت و قرب divine نائل می‌شود. پیامبران و امامان مصداق‌های اعلای انسان کامل هستند. - خلافت الهی: او با استناد به آیات قرآن، خلافت انسان را ناشی از علم، اختیار و قابلیت تکامل وجودی او می‌داند. تفاوت‌های کلیدی دو دیدگاه 1. مبانی فلسفی: - رازی بر کلام اشعری و استدلال‌های عقلی تکیه دارد، در حالی که جوادی آملی از حکمت صدرایی و عرفان بهره می‌برد. 2. نفس و تجرد: - رازی در تعریف نفس دچار تردید است (بین مادی، اثیری و مجرد)، اما جوادی آملی به‌صرافت بر تجرد نفس تأکید دارد. 3. کمال انسان: - رازی به جبرگرایی نسبی در سعادت و شقاوت انسان معتقد است، اما جوادی آملی بر اختیار و سیر تکاملی انسان تأکید می‌کند. 4. انسان کامل: - جوادی آملی انسان کامل را مظهر تام اسماء الهی می‌داند، در حالی که رازی بیشتر بر عقلانیت و اراده انسان تمرکز دارد جمع‌بندی این تحقیق نشان می‌دهد که اختلاف مبانی کلامی-فلسفی فخر رازی و جوادی آملی، منجر به تفاوت در تبیین حقیقت انسان، تجرد نفس، و مسیر کمال شده است. بررسی تطبیقی این دو دیدگاه، می‌تواند به درک عمیق‌تری از مسئله انسان در اندیشه اسلامی کمک کند. کلمات کلیدی: حقیقت انسان، فخر رازی، جوادی آملی، نفس مجرد، انسان کامل، خلافت الهی.

توجیه یکی از مسائل مهم در معرفت انسانی وسومین رکن تعریف معرفت در فلسفه غرب شمرده می شود. چنانکه در فلسفه اسلامی هم از اهمیت بالایی برخوردار است. زیرا بدون آن، دانش در هاله ای از شک ونسبیت است.پژوهش حاضر با توجه به اهمیت توجیه معرفتی وکمبود تولیدات علمی مرتبط با آن در میان آثار نگاشته شده به زبان عربی تهیه شده است وبه دنبال دستیابی به چند هدف مهم است. هدف اصلی این پژوهش، تبیین قابلیتهای فلسفی دو مکتب اسلامی وغربی وهمچنین توضیح توانمندی ها وظرفیتهای معرفتی آن در توجیه باورهای عمومی ودینی است. اهداف دیگری نیز در این پژوهش مد نظر است. از جمله: بررسی مبانی نظریات واعتقادات دینی ومسائل مربوط به آن، وبررسی دیدگاه‌های عمومی ودینی معرفت شناسی پیرامون توجیه معرفتی از دیدگاه جوادی آملی ومقایسه آن با آرای معرفتی پلانتینگا. ارائه قرائت های مختلف از آن وشناخت معیار مسائل اساسی، دامنه وتعداد آنها، وشناخت سازوکار صعود معرفتی در مسائل غیر اساسی عمومی ودینی. همچنین در این پژوهش با دقت به دنبال یک توصیف کامل وتحلیل جامع، دقیق وتطبیقی از تقریر جوادی آملی درباره مبناگرایی قوی، وتقریر پلانتینگا از مبناگرایی معتدل در توجیه علم گزاره ای بوده وآنها را با هم مقایسه می‌کنیم.بر پایه آنچه گفته شد، پژوهش حاضر به دنبال این است که از طریق یک معیار یقینی ثابت، معقول بودن معرفت را در مورد توجیه مسائل، اثبات کند ونسخه های اصلی واصلاح شده از نظریه مهم را درباره توجیه معرفتی مقایسه می‌کند. این پژوهش برای دستیابی به اهداف بیان شده، از رویکرد توصیفی، تفسیری، تحلیلی واستنباطی تطبیقی استفاده کرد. پژوهش حاضر با رویکردی که دارد، به سؤال اصلی تحقیق پاسخ داده است: اینکه مبنای دو تقریر پلانتینگا وجوادی آملی برای تحقق معیار مبنا‌گرایی در توجیه معرفتی باورهای عمومی ودینی چیست؟ پاسخ این است که پلانتینگا معیار توجیهی خود را بر اساس دیدگاه معرفتی اصلاح‌طلبانه‌اش در مبنا گرایی معتدل بنا کرده است، در حالی که آملی ارکان نظریه‌اش را در مبناگرایی شدید ترسیم کرده است. دست یافته، این است که مسائل اساسی در نظر آملی، بدیهیات هستند که به اولیات برمی‌گردند وبه علم حضوری ختم شده واز خطا مصون هستند. اما پلانتینگا دامنه مسائل اساسی را گسترش داده وآن‌ها را قابل خطا می‌داند وعلت توجیه آن‌ها را تجربیات وموقعیت‌ها دانسته است.روش او در این مسائل، خارجی، نسبی وفردی است که در مقابل روش داخلی، مطلق وعینی آملی قرار دارد . منشأ این اختلاف نظر، نحوه بازگشت مسائل نظری به بدیهی وخصوصیات ومصادیق آن‌هاست. همچنین در این پژوهش مشخص شد که صدق از نظر آملی به معنای انطباق قضیه با نفس امر وواقع است، اما توجیه با ذات معرفت بیگانه نیست. این بر خلاف دیدگاه پلانتینگا است که توجیه را به عنوان جایگزینی برای صدق انتخاب کرده وسپس قول به تضمین را پذیرفته است. علت تفاوت دیدگاه آنها این است که آملی در مسأله صدق، به منطق دو ارزشی متکی است، بر خلاف پلانتینگا که منطق چند ارزشی را می‌پذیرد. از نظر آملی، معضل صدق بدیهیات اولیه ومشکل توجیه دو راه حل دارد: ذاتی واولی بودن محمول برای موضوع وبازگشت به علوم حضوری. چرا که یقین در نظر آملی ممکن است، بر خلاف پلانتینگا که از بیاناتش نسبیت معرفت لازم می‌آید. اصل واقعیت در اپیستمولوژی آملی ضروری است، اما موضع پلانتینگا مبهم است. او برخلاف آملی اعتقاد دارد که اپیستمولوژی دینی از اپیستمولوژی عمومی جدا شده است.

در این رساله، مفهوم «خدا» در کتاب اثولوجیا، یکی از منابع فلسفی یونانی که به اشتباه به ارسطو نسبت داده می‌شد، با دیدگاه‌های نوصدرائیان مسلمان، به‌ویژه علامه طباطبائی و شاگردان برجسته‌اش، آقای مصباح یزدی و آقای جوادی آملی، مقایسه شده است. اثولوجیا، با استفاده از اصطلاحات متنوعی نظیر «واحد»، «اصل نخستین» و «نورالانوار»، به تبیین مفهوم خدا می‌پردازد و ویژگی‌هایی مانند: خیر، عقل و نور را به او نسبت می‌دهد. اوصافی چون احدیت، قدرت، کمال، قیام به ذات، ثبات و حکمت نیز از دیگر صفات خدای اثولوجیا برشمرده می‌شود. با این حال، اثولوجیا، برخلاف برخی دیدگاه‌های فلسفی، خدا را فراتر از انیت (وجود) نمی‌داند، بلکه او را خودِ انیت می‌داند. همین امر، امکان مقایسه آن با اندیشه‌های فیلسوفان مسلمان را فراهم می‌کند. در فلسفه اسلامی، مفهوم «واجب‌الوجود» به عنوان اصلی‌ترین مفهوم در خداشناسی مطرح می‌شود. فیلسوفانی چون فارابی و ابن‌سینا، و پس از آنان متکلمانی نظیر خواجه نصیر طوسی و علامه حلی، این اصطلاح را برای تبیین ذات الهی به کار برده‌اند. همچنین عبارت «الحق ماهیته الانیه»، که بیانگر وجود محض و تحقق محض خداوند است، از دیگر مفاهیم کلیدی در این زمینه به شمار می‌رود. در اندیشه نوصدرائیان، به‌ویژه علامه طباطبائی و شاگردانش، مباحثی چون «الحق ماهیته اِنّیه»، نفی ماهیت از واجب، خواص واجب‌الوجود، واجب‌الوجود بالذات به عنوان بالاترین مرتبه هستی، واجب‌الوجود از جمیع جهات و «بسیطه‌الحقیقه کل الاشیاء ولیس شیء منها» برای تبیین مفهوم خدا مطرح می‌شود. مهم‌ترین صفت خدا نزد نوصدرائیان، «توحید» است، که با قاعده بسیط‌الحقیقه و نفی شریک داشتن، اثبات می‌شود. از جمله نوآوری‌های این پژوهش می‌توان به مقایسه مستقل مفهوم خدا در این دو مکتب فکری، بررسی تطبیقی جریان نوافلاطونی با خداشناسی نوصدراییان، و نگاهی تازه به خداشناسی فیلسوفان نوصدرایی اشاره کرد. همچنین، این پژوهش به دنبال تعیین میزان استقلال اندیشه نوصدراییان از اندیشه‌های یونانی و تبیین تأثیر اسلام، سنت و قرآن بر جهان‌بینی اسلامی آنان است.

صیرورت انسان به سوی خداوند متعال از موضوعات مهم و کاربردی مطرح شده در قرآن کریم است که در آیات متعدد به آن اشاره شده و عالمان علوم اسلامی در آثار خود در رابطه با آن سخن به میان آورده اند. در این بین آیت‌الله جوادی آملی(دام ظله) مطالب مهمی در آثار خود، بخصوص آثار قرآنی، پیرامون آن مطرح کرده است. آیت الله جوادی آملی(دام ظله) با الهام گرفتن از قرآن کریم، کاروان هستی و از جمله انسان را در حال صیرورت به سوی خداوند متعال می داند. از نظر ایشان صیرورت به معنای تحول و شدن و از نوعی به نوع دیگر و از مرحله‌ای به مرحله دیگر تکامل یافتن است. این واژه به لحاظ معنایی با الفاظی همچون رجوع، سیر، قلب و... که در قرآن کریم آمده است، مرتبط می‌باشد. صیرورت انسان به سوی خداوند متعال، از طرفی امری همگانی بوده و شامل همه انسانهای خوب و بد می‌شود و مقصد همه آنها در این صیرورت، خداوند متعال است که در نهایت انسان‌های خوب به ملاقات صفات جمال الهی بار می‌یابند و انسان‌های بد به ملاقات صفات جلال الهی می‌رسند، و از طرف دیگر این صیرورت امری مستمر بوده و در همه مراحل حیات انسان جریان دارد. صیرورت انسان متصف به خوب و بد می‌شود. عواملی مانند تقوای الهی، توحید عملی، بهره‌مندی از قرآن کریم، فکر و نظر، عنایت و صحابت الهی و... سبب صیرورت خوب و عواملی همچون کفر و نفاق، طغیان و گناه، ظلم، فرار از جنگ و... صیرورت بد را درپی دارند. صیرورت انسان به سوی خداوند متعال دارای کاربست‌های مهم اعتقادی می‌باشد. از رهگذر صیرورت می‌توان اثبات نمود که خالق و مدبر عالم هستی تنها خداوند متعال است و کسی به صورت مستقل قدرت خلق و تدبیر را ندارد. همچنین صیرورت انسان به سوی خداوند متعال ما را به ضرورت وحی الهی رهنمون می‌شود. اثبات معاد و اثبات عینبت انسان دنیایی با انسان مبعوث در آخرت از جمله کاربست‌های مهم صیرورت است که دارای آثار ویژه ای است. صیرورت انسان به سوی خداوند متعال معرفت خوبی را نسبت به جهان در اختیار جویندگان حقیقت قرار می‌دهد، به‌گونه‌ای که از صیرورت می‌توان به تقسیم موجودات عالم از جهت قرب الهی و یا کیفیت صیرورت پی برده و همچنین دانست که همه موجودات به همراه امام خود در حرکت به سوی خداوند متعال هستند. در بعد شناخت انسان هم صیرورت دارای کاربست است و سبب شناخت ویژگی‌هایی همچون: خلقت حکیمانه انسان، صیرورت یافتن انسان به آتش یا روح و ریحان،‌ ترکیب دو بعدی انسان، ملازمت‌ انسان صاحب باطن خوب با صیرورت خوب و انسان صاحب باطن بد با صیرورت بد، کمال پذیری انسان و هم رتبگی مراتب وجودی انسان با مراحل صیرورت، در‌باره انسان می‌شود.

در سالهای اخیر نظریه‌ی «علم دینی» به یکی از محورهای بحث‌های علمی در محافل فکری شرق و غرب تبدیل شده است. اندیشمندان و صاحب‌نظران بسیاری در پی کشف ماهیت این نظریه و ارائه راهکارهای عملی برای تحقق آن بوده‌اند. در این میان، اندیشمندانی همچون آیت‌الله جوادی آملی، سید محمد نقیب العطاس و آلوین پلانتینگا با رویکردی کاربردی به این عرصه وارد شده و تلاش کرده‌اند تا نظریه‌های جامع‌تری در باب علم دینی ارائه دهند. با این حال، ماهیت نظریه‌های علمی همواره در گرو امکان ابطال‌پذیری آن‌هاست و نظریه‌های این سه اندیشمند نیز از این قاعده مستثنی نیست و در این عرصه نیاز به تحقیق مفصل‌تر و کامل‌تری احساس می‌شود. پژوهش حاضر با هدف پاسخ به این نیاز و با بهره‌گیری از روش تحلیلی-توصیفی حول محور سوال اصلی آن «علم دینی، مبانی، چالش‌ها و کارکرد‌ها از منظر آیت الله جوادی آملی، محمد نقیب العطاس و پلانتینگا چگونه است؟» انجام شده است. یافته‌های تحقیق حاکی از این بوده است که مقوله علم دینی از منظر جوادی آملی، نقیب العطاس و آلوین پلانتینگا، دارای مفهوم مشخص، مبانی دینیِ روشن و تأثیرپذیری قابل توجه از ارزش‌‌ها و آموزه‌های دینی است. علاوه بر این، تحقق علم دینی در نظرگاه این سه اندیشمند، با چالش‌‌ها و مشکلات عدیده‌ای، ازجمله آلایش علوم رایج با مظاهر تمدن غربی، وجود تفکر قارونی دانشمندان، تقابل عقل و نقل و در حاشیه بودن دین مواجه است که قابل رفع‌ورجوع هستند. گذشته از این، مشخص گردید که در صورت تحقق علم دینی، نتایج و کارکردهای متعددی از قبیل وحدت دین، وحدت علم، تکامل انسان، تحول در تمدن‌سازی، جامعیت منابع معرفت و دستیابی به حیات طیبه بر آن مترتب است. گرچه پلانتینگا در این راستا تحقق معرفت‌شناسی اصلاح‌شده (باور دینی) را پیشنهاد کرده است تا بار دیگر دین از حاشیه به متن آمده و مومنان و شهر خدا غالب گردد.

فلسفه اسلامی از آغاز پیدایش خود به بسیاری از موضوعات مرتبط با واقعیت انسان توجه داشته و اهمیتی ویژه به مسائلی داده است که با سرنوشت انسان حتی پس از مرگ او پیوند دارند. از این‌رو، از نخستین مراحل شکل‌گیری فلسفه اسلامی، بینشی فلسفی ـ سیاسی پدید آمد که می‌کوشید میان دیدگاه دینی برخاسته از وحی و ادراکات عقلی انسان ـ که در فرایند اندیشیدن درباره دغدغه‌ها و مشکلات پیرامونی خود به آنها دست می‌یابد ـ نوعی هماهنگی برقرار سازد. از همین رهگذر، این پژوهش درصدد پاسخ به پرسش اساسی درباره دیدگاه فلسفه اسلامی پیرامون مسأله حاکمیت سیاسی انسان کامل است. بر اساس اندیشه فلسفی، انسانی که به بالاترین درجه کمال قوه نظری ـ یعنی مرتبه عقل مستفاد ـ و نیز بالاترین درجه کمال قوه عملی دست یافته باشد، بنا بر خوانش فلسفی اسلامی، شایسته اداره امور مسلمانان است. در این پژوهش سه شخصیت برجسته فلسفی برگزیده شده‌اند: نخست، ابونصر فارابی که تدوین‌کننده فلسفه اسلامی و از فلاسفه مشائی به‌شمار می‌رود؛ دوم، صدرالمتألهین شیرازی، بنیان‌گذار حکمت متعالیه؛ و سوم، آیت‌الله جوادی آملی که از پیشگامان مدرسه صدرائی نوین به‌حساب می‌آید. هدف از گزینش این سه متفکر، ارائه دیدگاهی جامع از تاریخ فلسفه اسلامی در ارتباط با موضوع پژوهش است. از جمله نتایج این تحقیق آن است که: حاکمی که باید رهبری نظام سیاسی در دولت اسلامی را بر عهده گیرد، باید داناترین، تواناترین در اجرای نظام، عادل‌ترین و حکیم‌ترین فرد باشد؛ و این در خوانش اسلامی همان انسان کامل است که واجد مجموعه‌ای از صفات و خصال است و او را برای امر حکومت شایسته می‌سازد. مصداق اتمّ انسان کامل، پیامبر اکرم ( ص) است که بر اساس نگرش اسلامی، خلیفه خدا در زمین است و طبق دیدگاه فلسفی به مرتبه عقل مستفاد دست یافته و دارای ویژگی‌های عصمت، علم، عدالت و شایستگی است. هر کس که چنین صفاتی داشته باشد، او نیز برای حاکمیت سیاسی صلاحیت خواهد داشت. حاکمیت انسان کامل، امری عقلی است که هر انسان خردمند به آن حکم می‌کند؛ چرا که تقدیم فرد فروتر بر فرد برتر روا نیست. وقتی انسانی داریم که برخوردار از والاترین مراتب کمال انسانی است،از نظر عقلی ناپسند و قبیح خواهد بود که او تحت فرمان انسانی قرار گیرد که از او در کمال فروتر است. فیلسوفان مسلمان، به‌ویژه نمونه‌های برگزیده در این پژوهش، در صدد نظریه‌پردازی برای «مدینه فاضله» بوده‌اند؛ شهری که در آن جامعه به اوج سعادت و کمال انسانی خویش برسد و این امر تنها در سایه حاکمیت انسان کامل تحقق‌پذیر است، زیرا این حاکمیت شرط اساسی برای تحقق مدینه فاضله است. فلسفه سیاسی اسلامی در نبود انسان کامل به‌عنوان رهبر یا حاکم دولت اسلامی، گزینه‌های بدیلی واقع‌بینانه مطرح کرده است که آنها نیز بر بنیاد عقلانی استوارند. از مهم‌ترین و شاید بهترین این گزینه‌ها، رهبری «ولی فقیه» است، به‌ویژه نزد شیعه دوازده‌امامی؛ زیرا فقیه جامع‌الشرایط در عصر غیبت امام معصوم، نایب امام حجت (عج) محسوب می‌شود و از اختیارات گسترده‌ای برخوردار است که شریعت مقدس اسلامی به او اعطا کرده است. از نتایج مهم این است که بر اساس توحید افعالی و توحید در مالکیت، حاکمیت سیاسی انسان کامل جز به تفویض و اذن الهی نخواهد بود.

مسئله عالم ذر و فطرت الهی انسان از مهم‌ترین مباحث هستی‌شناختی و انسان‌شناختی در حوزه اندیشه دینی و فلسفه اسلامی است. عالم ذر به‌عنوان مرحله‌ای پیشینی در وجود انسان که در آن عهد و میثاق الهی با انسان بسته شده، و فطرت الهی به‌عنوان گرایش درونی و ذاتی انسان به سوی حق، دو مفهوم کلیدی در تبیین رابطه انسان با خداوند به‌شمار می‌آیند. این پژوهش با رویکرد تحلیلی ـ توصیفی و با محوریت آرای علامه عبدالله جوادی آملی، به بررسی نسبت این دو مفهوم بنیادین پرداخته است. بر اساس دیدگاه علامه جوادی آملی، عالم ذر صرفاً ناظر به یک مرتبه وجودی انسان در سیر تکوینی اوست که بروز آن در فطرت الهی تجلی می‌یابد. از منظر ایشان، فطرت الهی همان عهد فطری است که در عالم ذر به‌صورت اجمالی تحقق یافته و در ساحت دنیا به‌صورت تفصیلی ظاهر می‌شود. بنابراین، فطرت الهی نه تنها با عالم ذر تعارضی ندارد، بلکه استمرار و بسط همان تجربه شهودی و میثاق الهی در وجود انسان است. این ارتباط نشان می‌دهد که انسان با بهره‌ مندی از فطرت، قابلیت شناسایی و گرایش به حقیقت را در خود حفظ کرده و مسئولیت‌پذیری او در قبال هدایت الهی، ریشه در این پیوند دارد. پایان‌نامه حاضر به بررسی برخی از مهم‌ترین این اشکالات می‌پردازد و به آن‌ها پاسخ می‌دهد. همچنین، نظرات و مباحث مربوط به فطرت الهی انسان را به‌طور کلی مطرح می‌کند،و یک تاریخجه کلی از نظرات بزرگان فلاسفه و متکلمین درباره عالم ذر و فطرت الهی انسان و رابطه بین این دو مفهوم را بیان می کند.

این پژوهش به بررسی افعالی که از ناحیه خداوند متعال صادر می‌شود و به نوعی با انسان مرتبط است می‌پردازد و این افعال را از جهت عقلانیت اخلاقی مورد قضاوت و بررسی قرار می‌دهد. آیا عقل ما حکم به اخلاقی بودن رابطه خدا با انسان در ابعاد مختلف تکوین و تشریع می‌نماید؟ با بررسی افعال الهی و آنچه در ابعاد مختلف تکوین و تشریع در رابطه با انسان انجام می‌دهد به این نتیجه می‌رسیم که عقل انسانی حکم به اخلاقی بودن رابطه خدا با انسان می‌کند و این رابطه را سراسر حسن و خیر و نیکو ارزیابی می‌نماید. با توجه به مبانی الهیاتی امامیه از قبیل حسن و قبح عقلی و توان عقل نسبت به درک نیکی و بدی و لو پاره ای افعال از قبیل عدالت و ظلم، و با توجه به صفات حسنای خداوند متعال که مستجمع تمامی کمالات و مبرای از هر عیب و نقص و حد و ظلم و منبع فیض نامحدود و بی پایان است، از نظر مبنای فکری و از طریق لمی به این نتیجه می رسیم که جز خیر و نیکی از ذات مقدس حق تعالی صادر نمی‌شود و محال است حق تعالی در حق احدی ظلم کند یا کاری خلاف حکمت انجام دهد. در تعامل باری تعالی با انسان، چه در بعد تکوین و خلقت انسان از قبیل اعطای ابزار معرفت و فطرت پاک و الهی و اعطای قوه اختیار به انسان و خلقت جاودانه وی، و چه در بعد تشریع از قبیل فرستادن رسولان و جعل شرایع و تکالیف و پاداش و جزا در مقابل اعمال انسان، هرآنچه خدای متعال انجام داده است و انجام خواهد داد سراسر خیر و نیکی است و عقل ما اخلاقی بودن این رابطه را می‌فهمد و تصدیق می‌نماید. خداوند متعال با اعطای ابزار معرفت کارآمد، راه تحصیل علم و معرفت صحیح را برای انسان فراهم نموده و با اعطای فطرت پاک و الهی او را در شناخت حقایق و پیمودن راه سعادت و کمال یاری نموده است و با اعطای قوه اختیار زمینه سیر اختیاری انسان به سوی سعادت یا شقاوت را فراهم نموده و زحمت انسان را در این دنیا بی ثمر نگذاشته است بلکه با خلقت جاودانه اش، زمینه حیات اخروی و نیل به حاصل اعمال دنیوی انسان را در نشئه آخرت فراهم نموده است و در این مسیر، با ارسال رسولان و اولیای الهی حجت را بر انسان تمام نموده و مسیر سعادت را برای انسان روشن کرده است و با جعل شرایع و تکالیف، آنچه انسان در ابعاد مختلف حیاتش برای نیل به سعادت حقیقی و جاودانه بدان نیازمند است را برای انسان تبیین نموده است. در بررسی یکایک این مسائل، عقل انسان به عقلانیت اخلاقی این افعال حکم می کند و آنچه حق تعالی در حق انسان انجام داده است را تماما خیر و نیک ارزیابی می نماید. عمده مطالب این پژوهش مبتنی بر آراء و آثار حضرت آیت الله جوادی آملی می‌باشد. بررسی عقلانیت اخلاقی سنت‌های الهی، استخراج اصول اخلاقی خدا در رابطه با کائنات و انسان، و نیز مساله نظام اخلاقی حاکم بر رابطه خدا با کائنات، مسائلی هستند که می‌توانند در این راستا توسط سایر پژوهشگران پیگیری شوند.