جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

- شرح پیشنهاده پایان نامه الف) بیان مسأله، هدف و ضرورت تحقیق: قرآن کریم در زمانی نازل شده است که اعرابِ معاصرِ آن زمان از لحاظ عقیدتی و فرهنگی در جاهلیت به سر می‌بردند. جاهلیّت آن زمان دارای مؤلفه‌های اخلاقی، عقیدتی، فرهنگی و اجتماعی بود. منظور از جاهلیّت، اصطلاحی قرآنی و حدیثی درباره‌ی نوعی از ویژگی‌های رفتاری، اخلاقی و اعتقادی در دوره‌ای از تاریخ پیش از اسلام در شبه جزیره عربستان می‌باشد (میر سلیم، 1389، ج9، ص507). جاهلیّت چهار بار در سوره‌های مدنی قرآن در تعابیر «ظَنُّ الجاهِلیَّه»(آل‌عمران آیه 154، «حُکمُ الجاهِلیَّه» (مائده آیه 50)، « تَبَرُّجُ الجاهِلیَّه» (احزاب آیه 33) و «حَمیَّه الجاهِلیَّه» (فتح آیه 26) به کار رفته (روحانی، 1376، ج دو، ص 617) و در هر چهار مورد با ملامت و مذمت همراه شده است . با توجه به اینکه منظومه‌ی فکریِ اندیشمند، فقیه و مفسّر قرآن کریم، آیت الله جوادی آملی، در صیانت بخشی جامعه در حوزه فرهنگ، دین و نظایر آن بسیار اثرگذار است؛ از این‌رو، در این پژوهش از دیدگاه ایشان به مقوله جاهلیّت پرداخته شده است. در این دیدگاه، جاهلیّت؛ ندانستن اصول تمدّن ناب یا عمل نکردن به آن، بر فرض دانستن است؛ یعنی جهالت و ضلالت، دو عاملِ قطعیِ انحطاطِ جامعه‌ی جاهلی و محرومیّت جامعه‌ی بشری از برکاتِ علومِ وحیانی است و این حرمان یا در اثر افراطِ جاهلیّتِ جدید است که عقل را بی‌نیاز از وحی می‌پندارد و یا در اثر تفریطِ جاهلیّتِ قدیم است که عقل را لایق وحی خدا می‌دانست و منصب پیامبری را وقف فرشتگان می‌شمرد(جوادی آملی، 1387، ج4، ص63). مهم‌ترین هدف حکومت اسلامی در بخش فرهنگی به معنای جامع، جهالت‌زدایی و ضلالت‌روبی است؛ تا با برطرف شدن جهل و نادانی؛ علم، کتاب و حکمت جایگزین گردد و با برطرف شدن ضلالت و گمراهی اخلاقی و انحرافِ عملی، تزکیه و تهذیب روح جانشین شود (جوادی آملی، 1388، ص 318). در این پژوهش از آثار آیت الله جوادی آملی، سخنان و پیام‌های ایشان استفاده می‌شود. تمرکز اصلی بر تفسیر تسنیم است؛ با توجه به این که طبق نظر آیت الله جوادی آملی، سوره مبارکه‌ی جاثیه، شرح حال جاهلیّت قدیم و جاهلیّت مدرن است، این پژوهش به سوره‌ی جاثیه توجه ویژه دارد. این پایان‌نامه بر آن است که اندیشه جاهلیّت را در ابعاد و مصادیق مختلف از منظر استاد جوادی آملی بررسی نماید و درصدد پاسخ به این سوال است که جاهلیّت در اندیشه‌ی قرآنی آیت الله جوادی آملی چگونه ترسیم شده است؟

مثبت‌اندیشی یا حسن‌ظن توجه به جنبه‌های مثبت زندگی و تمرکز بر اعمال، گفتار و افکار مثبت دیگران و ارائه‌ی تفسیر مثبت از آنها و انتظار نتایج خوشایند است. در قرآن کریم و روایات بارها از تعبیر حسن‌ظن استفاده شده است. همچنین در حاکمیت الهی امر بر گمان نیک بر دیگران است و پیامبران هم بر تغییر افکار و دیدگاه انسان‌ها نسبت به خداوند، خویشتن و عالم تاکید داشته‌اند و همواره در صدد این امر بوده‌اند که جز در شرایط خاص، نگاه انسان باید مثبت و خوش‌بینانه باشد. محققان روانشناسی مثبت‌نگر در علوم بشری به تقویت حس خودکارآمدی تاکید دارند و با سازه‌هایی چون تاب‌آوری، پرورش معنا در زندگی، خودباوری، ایجاد روابط مثبت در خانواده، به تغییر نگرش نسبت به رویدادهای زندگی با تبیین و تفسیر مثبت هستند. انسان ساخته و پرداخته افکار خویش است و کسی که با مثبت‌اندیشی به خدا، خود، اطرافیان، جهان خلقت و حوادث آن بنگرد آثار فردی و اجتماعی بر جای می‌گذارد. در این پایان‌نامه به بررسی آثار فردی و اجتماعی مثبت‌اندیشی در آموزه‌های دینی با دیدگاه علامه جوادی آملی پرداخته شده است. مهمترین نتایج تحقیق عبارتند از: افزایش امید به زندگی، آرامش زایی، رضایت از زندگی، نشاط و شادی حقیقی، محبت‌زایی در جامعه، استحکام خانواده و بالا رفتن اعتماد و وحدت در جامعه. هدف از این نوشتار که با روش توصیفی، تحلیلی، مساله محور و کتابخانه‌ای نگارش یافته است، تلاش برای تبیین و تفسیر این آثار است. این پایان‌نامه ابتدا مفاهیم کلیدی را مورد بررسی قرار داده است، سپس به مولفه‌های مثبت‌اندیشی در علوم بشری ‌پرداخته و آثار فردی و اجتماعی مثبت‌اندیشی را مورد بررسی قرار داده است با انجام این تحقیق ‌امیداست که بهترین و کامل‌ترین تبیین این آثار ارائه شود.

بررسی آیات قرآن کریم نشان می‌دهد که میان عمل انسانی و جزای الهی همواره موازنه برقرار نیست. در مواردی همچون زیادت پاداش و یا تخفیف در مجازات، موازنه به نفع بندگان بر هم خورده است، و در مواردی مانند حبط عمل، گویی عدم موازنه به ضرر بندگان تمام شده است. این مسئله از منظر فلسفی نیز حائز اهمیت است، اینکه رابطه عمل و جزا از نوع تکوینی است یا قراردادی؟ اگر تکوینی است از چه نوع است؟ واگر قراردادی است، آیا خداوند بر اساس قراردادهای خاصی به عمل انسان جزا می دهد یا خیر؟ متکلمان و اندیشمندان مسلمان با تکیه بر مبانی و پیشفرضهای کلامی و اعتقادی مانند فضل الهی، استحقاق بندگان، احباط و تکفیر، عدل الهی و،... سعی در تبیین رابطه میان عمل انسان و جزای الهی داشته اند. این پژوهش با در نظر داشتن تمام اقسام عدم موازنه، سعی در دستیابی به نگاهی جامع به این موضوع دارد و می‌کوشد با ارائه تبیین عقلی در خور و جامعی از آن، به حل چالشهای فلسفی و کلامی مرتبط با آن اقدام کند. با توجه به اینکه خاستگاه اصلی عدم توازن میان عمل اختیاری انسان و جزای الهی، قرآن و سنت است، ابتدا باید اقسام آن را در نقل احصاء نمود و سپس با بهره مندی از مبانی عقلی(فلسفی-کلامی)درپی تبیینی عقلانی بود. به همین منظور، با توجه به شخصیت جامع علمی آیت الله جوادی آملی در علوم نقلی و عقلی در دوره معاصر، تمرکز این نوشتار بر آراء و آثار ایشان شکل میگیرد. اگرچه میتوان با استفاده از مبانی فلسفی، اخلاقی، عرفانی، تفسیری و کلامی ایشان، این موضوع را مورد واکاوی قرار داد، اما نوشتار کنونی، بر حیثیت عقلی(کلامی-فلسفی)بحث تمرکز خواهد داشت.

در آموزه‌های اسلامی، حجاب به معنای پوشش و مانع است که در قرآن به آن اشاره شده و در فقه بیشتر با واژه «ستر» شناخته می‌شود. علامه جوادی آملی حجاب را در دو بُعد ظاهری (شامل پوشش، رفتار و گفتار) و باطنی (حجاب درونی و نورانی) تعریف کرده است. از سوی دیگر، معنویت به عنوان بعد غیرمادی انسان در اسلام بر پایه وحی و ارتباط مستقیم با خداوند شکل می‌گیرد و با عمل به آموزه‌های دینی کامل می‌شود و عامل تعالی فرد و جامعه است. در این تحقیق به روش توصیفی-تحلیلی به بررسی مفهوم، مبانی و کارکردهای مشترک حجاب و معنویت با تأکید بر دیدگاه علامه جوادی آملی پرداخته سپس با تحلیل عقلانی، تجزیه و تحلیل داده‌ها، صورت گرفته و اثر متقابل این دو مقوله بر یکدیگر و رابطه هم‌افزایی میان حجاب و معنویت استنتاج شده است. یافته‌های پژوهش نشان داد هر دو مقوله، یعنی حجاب و معنویت در ساحت مبانی خود اشتراکاتی دارند که رابطه بین این دو، یک رابطه هم‌افزا و دوسویه است به نحوی که تقویت یکی موجب تقویت دیگری می‌گردد. از جمله مهم‌ترین این اشتراکات می‌توان به ریشه داشتن هر دو در فطرت الهی انسان، اتصال به منبع وحیانی و نقش ضروری آن‌ها در ساختار اجتماعی اشاره کرد. حجاب و معنویت در ساحت کارکرد نیز اشتراکاتی دارند که در سه ساحت فردی، خانواده و اجتماع قابل بررسی است. در بعد فردی، حجاب و معنویت موجب آرامش، امنیت، سعادت و پیشرفت فردی می‌شود. در سطح خانواده، این دو عامل به ثبات و تحکیم خانواده و همچنین آرامش و آسایش آن کمک می‌کند. رعایت حجاب و تقویت معنویت در سطح جامعه نیز، آرامش و آسایش اجتماعی را به همراه دارد، همچنین زمینه‌ساز پیشرفت اجتماعی و باعث حفظ هویت و استقلال فرهنگی-سیاسی جامعه می‌شود. به این ترتیب رابطه هم افزایی بین حجاب و معنویت به صورت مستقیم، در فرد، خانواده و اجتماع اثرگذار است و توجه و اهتمام به هریک سبب پیشبرد در دیگری شده و موجبات افزایش تقرب الهی، دستیابی به آرامش و پیشرفت فردی و اجتماعی را فراهم می‌آورد.

هدف از این پژوهش چیستی، دلایل و کاربست‌های تجسم اعمال از دیدگاه علامه طباطبایی و آیت‌الله جوادی آملی بوده است. روش انجام پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر شیوه اجرا، توصیفی بوده است. نتایج نشان داده است که طباطبایی با آنکه از طرفداران تجسم اعمال است، در پاسخ به چرایی عذاب، راهی دیگر جدای از تلازم و عینیت عمل با کیفر را پیموده است. طباطبایی معتقد است در اوامر و نواهی عقلایی، یعنی همان قوانین دائر بین عقلا، غرض عقلا از ترتیب آثار حسنه یا آثار سیئه بر اعمالی خاص، به کار بردن حیله‌‌ای است برای وادار کردن مردم در عمل به آن قوانین و تحذیر از مخالفت با آن قوانین. در این موارد رابطه میان عمل و جزا رابطه‌ای جعلی و قراردادی است، که خود اجتماع یا زمامداران، آن را وضع کرده‌اند، و داعی ایشان در این وضع و قرارداد، حاجت شدیدی بوده که به اجرای قوانین مذکور داشته‌اند؛ تا با وجود این نظامِ کیفر و پاداش، از اختلال نظام جلوگیری به عمل آورند، و لذا هر وقت از عمل به قوانین بی‌نیاز شوند و دیگر به آن قوانین احتیاجی نبینند در وفای به قراردادهای خود، یعنی دادن پاداش و کیفر، سهل‌انگاری می‌کنند. همچنین شدت و ضعف کیفرها به حسب اختلاف نیازمندی به قوانین و عمل به آن مختلف می‌شود، به این معنا که هر وقت نیاز به اجرای قوانین زیاد شود پاداش و کیفرها نیز به همان نسبت شدت می‌یابد و هر گاه احتیاج کمتر شود پاداش و کیفر نیز کمتر می‌شود طباطبایی چنین نتیجه می‌گیرد که در افعال خداوند نه باید چون و چرا کرد، و نه از علت خارجی آن پرسید. چون غیر از خود خداوند، علت دیگری برای افعال الاهی وجود ندارد تا وی را در فعلش مساعدت کند. همچنین نباید از اصلی کلی و عقلی جست‌وجو کرد تا مصحح و مجوز فعل خدا باشد؛ چراکه اصول عقلی منتزع از فعل اوست نه جلوتر از فعل او. اما موافقان با تجسم اعمال خود بر دو گروه عمده تقسیم می‌شوند:گروهی که معتقدند تمام کیفرها و پاداش‌ها مخلوق نفس و روح انسانی است و این نفس انسان است که در آن جهان آنها را خلق می‌کند. ایشان معتقدند کردار نیک و بد در این جهان در نفس انسان، ملکاتی خوب و بد ایجاد می‌کند و این ملکات خمیره انسان و جزء ذات او محسوب می‌شود و هر ملکه‌ای متناسب با خویش صورتی از نعمت و نقمت می‌آفریند؛ همچنانی که انسان در این جهان متناسب ملکات و روحیات خود یک سلسله افکار و معانی را در ذهن خویش ترسیم می‌کند.گروه دیگر معتقدند پاداش‌ها و کیفرها، حقایق اعمال دنیوی ماست؛ هر کردار ما، یک صورت دنیوی دارد که ما آن را مشاهده می‌کنیم و یک صورت ملکوتی و اخروی دارد که هم‌اکنون در دل آن عمل نهفته است. روز رستاخیز پس از تحولات و تطوراتی که در آن رخ می‌دهد شکل دنیوی خود را از دست می‌دهد و با واقعیت اخروی خود جلوه می‌کند. جزای اعمال هر انسانی عین اعمال خود او خواهد بود. بنابراین، پاداش‌ها و کیفرها، نعمت‌ها و نقمت‌ها، بهشت و جهنم، حقیقت و چهره باطنی اعمال، صفات و عقاید انسان است.آیت الله جوادی آملی معتقدند که انسان ها در کنار جزاء خارجی با عین عمل خود نیز جزاء داده می شوند به عبارت دیگر انسان هر عملی را که انجام داده، متن آن عمل را می‌بیند و عین آن عمل را مشاهده می‌کند، نه تنها به جزاء عمل می‌رسد، بلکه خود عمل را می‌یابد. همه آنچه که از دیدگاه علامه طباطبایی و آیت الله جوادی آملی گفته شد نه تنها در آیات و روایات به طور قطع به اثبات رسیده است بلکه در کلام فلاسفه با ادله قطعی قابل اثبات بوده و به تایید شهود بزرگان درآمده است. اثبات تجسم اعمال و عینیت عمل و جزا می تواند کاربست های اعتقادی و عملی فراوانی برای فرد یا جامعه داشته باشد از جمله : تحلیل صحیح عدل، نامه اعمل، میزان، صراط و... پاسخ شبهاتی چون حبط و تکفیر، خلود و توبه وشفاعت در بحث اعتقادی و احساس مسئولیت، محاسبه و مراقبه، تسلیم در برابر حق و انجام تکالیف، دوری از رذائل و توبه و... در بحث کارکردهای عملی.

در سالهای اخیر نظریه‌ی «علم دینی» به یکی از محورهای بحث‌های علمی در محافل فکری شرق و غرب تبدیل شده است. اندیشمندان و صاحب‌نظران بسیاری در پی کشف ماهیت این نظریه و ارائه راهکارهای عملی برای تحقق آن بوده‌اند. در این میان، اندیشمندانی همچون آیت‌الله جوادی آملی، سید محمد نقیب العطاس و آلوین پلانتینگا با رویکردی کاربردی به این عرصه وارد شده و تلاش کرده‌اند تا نظریه‌های جامع‌تری در باب علم دینی ارائه دهند. با این حال، ماهیت نظریه‌های علمی همواره در گرو امکان ابطال‌پذیری آن‌هاست و نظریه‌های این سه اندیشمند نیز از این قاعده مستثنی نیست و در این عرصه نیاز به تحقیق مفصل‌تر و کامل‌تری احساس می‌شود. پژوهش حاضر با هدف پاسخ به این نیاز و با بهره‌گیری از روش تحلیلی-توصیفی حول محور سوال اصلی آن «علم دینی، مبانی، چالش‌ها و کارکرد‌ها از منظر آیت الله جوادی آملی، محمد نقیب العطاس و پلانتینگا چگونه است؟» انجام شده است. یافته‌های تحقیق حاکی از این بوده است که مقوله علم دینی از منظر جوادی آملی، نقیب العطاس و آلوین پلانتینگا، دارای مفهوم مشخص، مبانی دینیِ روشن و تأثیرپذیری قابل توجه از ارزش‌‌ها و آموزه‌های دینی است. علاوه بر این، تحقق علم دینی در نظرگاه این سه اندیشمند، با چالش‌‌ها و مشکلات عدیده‌ای، ازجمله آلایش علوم رایج با مظاهر تمدن غربی، وجود تفکر قارونی دانشمندان، تقابل عقل و نقل و در حاشیه بودن دین مواجه است که قابل رفع‌ورجوع هستند. گذشته از این، مشخص گردید که در صورت تحقق علم دینی، نتایج و کارکردهای متعددی از قبیل وحدت دین، وحدت علم، تکامل انسان، تحول در تمدن‌سازی، جامعیت منابع معرفت و دستیابی به حیات طیبه بر آن مترتب است. گرچه پلانتینگا در این راستا تحقق معرفت‌شناسی اصلاح‌شده (باور دینی) را پیشنهاد کرده است تا بار دیگر دین از حاشیه به متن آمده و مومنان و شهر خدا غالب گردد.

پرداختن به تفاوت ها و شباهت های وجودی جنس زن و مرد در اسلام و نگاه غرب همواره مساله بوده .ایناختلاف ها در مبانی و جود شناختی و معرفت شناختی هر دو مکتب وجود داشته که ریشه در تعیین مصلحت از جانب خداوند در اسلام و بشر در نگاه غرب دارد . بر این اساس معنای عدالت در جنسیت امری کاملا نسبی در نگاه غرب است که بر اساس تجارب بشری قابل تغییر است اما این مفهوم در نگاه اسلامی معنای نفس الامری داشته و بر این اساس مقتضیات وجودی زن در تساوی حقوقی نقش مهمی دارد . بر این اساس معنای عدالت در جنسیت امری کاملا نسبی در نگاه غرب است که بر اساس تجارب بشری قابل تغییر است اما این مفهوم در نگاه اسلامی معنای نفس الامری داشته و بر این اساس مقتضیات وجودی زن در تساوی حقوقی نقش مهمی دارد جنسیت زنانه همواره در تقابل با جنسیت مردانه بوده که به دلیل نا عدالت هایی که در مورد آنها صورت گرفته دیدگا ه هایی خواهان برابری و تشابه همه جانبه حقوق انها بوده اند .عدم برخورداری از آموزه های مبتنی بر وحی و نادیده گرفتن ویژگی های فطری و هویت انسانی از جمله علل این تقابل بوده و هست .به نظر میرسد بهره مندی از آموزه های وحیانی و در نظر گرفتن ساحت های وجودی زنان و مردان و پذیرفتن حقایق جسمی و روحی انان می تواند بخشی از دستور العمل رفع این تعارضات باشد . همه جانبه حقوق انها بوده اند .عدم برخورداری از آموزه های مبتنی بر وحی و نادیده گرفتن ویژگی های فطری و هویت انسانی از جمله علل این تقابل بوده و هست .به نظر میرسد بهره مندی از آموزه های وحیانی و در نظر گرفتن ساحت های وجودی زنان و مردان و پذیرفتن حقایق جسمی و روحی انان می تواند بخشی از دستور العمل رفع این تعارضات باشد . روح انسان از انجا که حقیقت واحدی دارد و جنسیت بردار نیست و اصول و احکام اخلاقی برای انسان ها بما هو انسان یکسان است و نقش جنسیت تنها در زیست زنانه یا مردانه است که تحقق می یابد .آنچه در منابع دینی اشاره شده حقیقت انسانی زن و مرد فارغ از جنسیت انان است که مرتبط با جنسیت خود از حقوقی برخور دارند که اصل تعادل را در عالم تبیین می کند . است که مرتبط با جنسیت خود از حقوقی برخور دارند که اصل تعادل را در عالم تبیین می کند . نقش جنسیت تنها در زیست زنانه یا مردانه است که تحقق می یابد .آنچه در منابع دینی اشاره شده حقیقت انسانی زن و مرد فارغ از جنسیت انان است که مرتبط با جنسیت خود از حقوقی برخور دارند که اصل تعادل را در عالم تبیین می کند . از نظر علمه جوادی آملی در نگاه قرآنی تفاوتی برای زن ومرد از نظر طینت و سرشت نیست .آنها دو صنف از نوعی واحد هستند که اگر چه اشتراکاتی در ویژگی های جسمی روحی و تکالیف دارند دارای تفاوت هایی نیز در این موارد هستند .تفاوت برتری جنسیتی در کار نیست و تقواست که ملاک برتری دانسته شده که همان نگاه توحیدی به انسان است . دانسته شده که همان نگاه توحیدی به انسان است . مستند "زن چیست "ساخته جاستین فولک به بحث جنسیت و جنس و تعریف زنانگی می پردازد . ایده ی کلی مستند که از سیالیت جنسی شکل گرفته به تبیین مساله ی جنسیت به مثابه ی پدیده ای سیال می پردازد به این معنا که زن بودن یا مرد بودن صرفا با فرض اینکه فردی فیزیک واندام مردانه یا زنانه دارد تعریف نمی شود ضرورت پژوهش پیش رو به منظور بررسی و ارائه نظر در خصوص مسائل بیان شده و بسیاری از سوالات بنیادین دیگر نظیر مفهوم هویت و هویت جنسی در سایه ی اعتنا به ساحت رویکرد های اصیلی همچون رویکرد های فلسفی و عقلانی مبتنی بر آموزه های الهی راهگشا خواهد بود .

مسئله عالم ذر و فطرت الهی انسان از مهم‌ترین مباحث هستی‌شناختی و انسان‌شناختی در حوزه اندیشه دینی و فلسفه اسلامی است. عالم ذر به‌عنوان مرحله‌ای پیشینی در وجود انسان که در آن عهد و میثاق الهی با انسان بسته شده، و فطرت الهی به‌عنوان گرایش درونی و ذاتی انسان به سوی حق، دو مفهوم کلیدی در تبیین رابطه انسان با خداوند به‌شمار می‌آیند. این پژوهش با رویکرد تحلیلی ـ توصیفی و با محوریت آرای علامه عبدالله جوادی آملی، به بررسی نسبت این دو مفهوم بنیادین پرداخته است. بر اساس دیدگاه علامه جوادی آملی، عالم ذر صرفاً ناظر به یک مرتبه وجودی انسان در سیر تکوینی اوست که بروز آن در فطرت الهی تجلی می‌یابد. از منظر ایشان، فطرت الهی همان عهد فطری است که در عالم ذر به‌صورت اجمالی تحقق یافته و در ساحت دنیا به‌صورت تفصیلی ظاهر می‌شود. بنابراین، فطرت الهی نه تنها با عالم ذر تعارضی ندارد، بلکه استمرار و بسط همان تجربه شهودی و میثاق الهی در وجود انسان است. این ارتباط نشان می‌دهد که انسان با بهره‌ مندی از فطرت، قابلیت شناسایی و گرایش به حقیقت را در خود حفظ کرده و مسئولیت‌پذیری او در قبال هدایت الهی، ریشه در این پیوند دارد. پایان‌نامه حاضر به بررسی برخی از مهم‌ترین این اشکالات می‌پردازد و به آن‌ها پاسخ می‌دهد. همچنین، نظرات و مباحث مربوط به فطرت الهی انسان را به‌طور کلی مطرح می‌کند،و یک تاریخجه کلی از نظرات بزرگان فلاسفه و متکلمین درباره عالم ذر و فطرت الهی انسان و رابطه بین این دو مفهوم را بیان می کند.

فلسفه اسلامی از آغاز پیدایش خود به بسیاری از موضوعات مرتبط با واقعیت انسان توجه داشته و اهمیتی ویژه به مسائلی داده است که با سرنوشت انسان حتی پس از مرگ او پیوند دارند. از این‌رو، از نخستین مراحل شکل‌گیری فلسفه اسلامی، بینشی فلسفی ـ سیاسی پدید آمد که می‌کوشید میان دیدگاه دینی برخاسته از وحی و ادراکات عقلی انسان ـ که در فرایند اندیشیدن درباره دغدغه‌ها و مشکلات پیرامونی خود به آنها دست می‌یابد ـ نوعی هماهنگی برقرار سازد. از همین رهگذر، این پژوهش درصدد پاسخ به پرسش اساسی درباره دیدگاه فلسفه اسلامی پیرامون مسأله حاکمیت سیاسی انسان کامل است. بر اساس اندیشه فلسفی، انسانی که به بالاترین درجه کمال قوه نظری ـ یعنی مرتبه عقل مستفاد ـ و نیز بالاترین درجه کمال قوه عملی دست یافته باشد، بنا بر خوانش فلسفی اسلامی، شایسته اداره امور مسلمانان است. در این پژوهش سه شخصیت برجسته فلسفی برگزیده شده‌اند: نخست، ابونصر فارابی که تدوین‌کننده فلسفه اسلامی و از فلاسفه مشائی به‌شمار می‌رود؛ دوم، صدرالمتألهین شیرازی، بنیان‌گذار حکمت متعالیه؛ و سوم، آیت‌الله جوادی آملی که از پیشگامان مدرسه صدرائی نوین به‌حساب می‌آید. هدف از گزینش این سه متفکر، ارائه دیدگاهی جامع از تاریخ فلسفه اسلامی در ارتباط با موضوع پژوهش است. از جمله نتایج این تحقیق آن است که: حاکمی که باید رهبری نظام سیاسی در دولت اسلامی را بر عهده گیرد، باید داناترین، تواناترین در اجرای نظام، عادل‌ترین و حکیم‌ترین فرد باشد؛ و این در خوانش اسلامی همان انسان کامل است که واجد مجموعه‌ای از صفات و خصال است و او را برای امر حکومت شایسته می‌سازد. مصداق اتمّ انسان کامل، پیامبر اکرم ( ص) است که بر اساس نگرش اسلامی، خلیفه خدا در زمین است و طبق دیدگاه فلسفی به مرتبه عقل مستفاد دست یافته و دارای ویژگی‌های عصمت، علم، عدالت و شایستگی است. هر کس که چنین صفاتی داشته باشد، او نیز برای حاکمیت سیاسی صلاحیت خواهد داشت. حاکمیت انسان کامل، امری عقلی است که هر انسان خردمند به آن حکم می‌کند؛ چرا که تقدیم فرد فروتر بر فرد برتر روا نیست. وقتی انسانی داریم که برخوردار از والاترین مراتب کمال انسانی است،از نظر عقلی ناپسند و قبیح خواهد بود که او تحت فرمان انسانی قرار گیرد که از او در کمال فروتر است. فیلسوفان مسلمان، به‌ویژه نمونه‌های برگزیده در این پژوهش، در صدد نظریه‌پردازی برای «مدینه فاضله» بوده‌اند؛ شهری که در آن جامعه به اوج سعادت و کمال انسانی خویش برسد و این امر تنها در سایه حاکمیت انسان کامل تحقق‌پذیر است، زیرا این حاکمیت شرط اساسی برای تحقق مدینه فاضله است. فلسفه سیاسی اسلامی در نبود انسان کامل به‌عنوان رهبر یا حاکم دولت اسلامی، گزینه‌های بدیلی واقع‌بینانه مطرح کرده است که آنها نیز بر بنیاد عقلانی استوارند. از مهم‌ترین و شاید بهترین این گزینه‌ها، رهبری «ولی فقیه» است، به‌ویژه نزد شیعه دوازده‌امامی؛ زیرا فقیه جامع‌الشرایط در عصر غیبت امام معصوم، نایب امام حجت (عج) محسوب می‌شود و از اختیارات گسترده‌ای برخوردار است که شریعت مقدس اسلامی به او اعطا کرده است. از نتایج مهم این است که بر اساس توحید افعالی و توحید در مالکیت، حاکمیت سیاسی انسان کامل جز به تفویض و اذن الهی نخواهد بود.

توجیه یکی از مسائل مهم در معرفت انسانی وسومین رکن تعریف معرفت در فلسفه غرب شمرده می شود. چنانکه در فلسفه اسلامی هم از اهمیت بالایی برخوردار است. زیرا بدون آن، دانش در هاله ای از شک ونسبیت است.پژوهش حاضر با توجه به اهمیت توجیه معرفتی وکمبود تولیدات علمی مرتبط با آن در میان آثار نگاشته شده به زبان عربی تهیه شده است وبه دنبال دستیابی به چند هدف مهم است. هدف اصلی این پژوهش، تبیین قابلیتهای فلسفی دو مکتب اسلامی وغربی وهمچنین توضیح توانمندی ها وظرفیتهای معرفتی آن در توجیه باورهای عمومی ودینی است. اهداف دیگری نیز در این پژوهش مد نظر است. از جمله: بررسی مبانی نظریات واعتقادات دینی ومسائل مربوط به آن، وبررسی دیدگاه‌های عمومی ودینی معرفت شناسی پیرامون توجیه معرفتی از دیدگاه جوادی آملی ومقایسه آن با آرای معرفتی پلانتینگا. ارائه قرائت های مختلف از آن وشناخت معیار مسائل اساسی، دامنه وتعداد آنها، وشناخت سازوکار صعود معرفتی در مسائل غیر اساسی عمومی ودینی. همچنین در این پژوهش با دقت به دنبال یک توصیف کامل وتحلیل جامع، دقیق وتطبیقی از تقریر جوادی آملی درباره مبناگرایی قوی، وتقریر پلانتینگا از مبناگرایی معتدل در توجیه علم گزاره ای بوده وآنها را با هم مقایسه می‌کنیم.بر پایه آنچه گفته شد، پژوهش حاضر به دنبال این است که از طریق یک معیار یقینی ثابت، معقول بودن معرفت را در مورد توجیه مسائل، اثبات کند ونسخه های اصلی واصلاح شده از نظریه مهم را درباره توجیه معرفتی مقایسه می‌کند. این پژوهش برای دستیابی به اهداف بیان شده، از رویکرد توصیفی، تفسیری، تحلیلی واستنباطی تطبیقی استفاده کرد. پژوهش حاضر با رویکردی که دارد، به سؤال اصلی تحقیق پاسخ داده است: اینکه مبنای دو تقریر پلانتینگا وجوادی آملی برای تحقق معیار مبنا‌گرایی در توجیه معرفتی باورهای عمومی ودینی چیست؟ پاسخ این است که پلانتینگا معیار توجیهی خود را بر اساس دیدگاه معرفتی اصلاح‌طلبانه‌اش در مبنا گرایی معتدل بنا کرده است، در حالی که آملی ارکان نظریه‌اش را در مبناگرایی شدید ترسیم کرده است. دست یافته، این است که مسائل اساسی در نظر آملی، بدیهیات هستند که به اولیات برمی‌گردند وبه علم حضوری ختم شده واز خطا مصون هستند. اما پلانتینگا دامنه مسائل اساسی را گسترش داده وآن‌ها را قابل خطا می‌داند وعلت توجیه آن‌ها را تجربیات وموقعیت‌ها دانسته است.روش او در این مسائل، خارجی، نسبی وفردی است که در مقابل روش داخلی، مطلق وعینی آملی قرار دارد . منشأ این اختلاف نظر، نحوه بازگشت مسائل نظری به بدیهی وخصوصیات ومصادیق آن‌هاست. همچنین در این پژوهش مشخص شد که صدق از نظر آملی به معنای انطباق قضیه با نفس امر وواقع است، اما توجیه با ذات معرفت بیگانه نیست. این بر خلاف دیدگاه پلانتینگا است که توجیه را به عنوان جایگزینی برای صدق انتخاب کرده وسپس قول به تضمین را پذیرفته است. علت تفاوت دیدگاه آنها این است که آملی در مسأله صدق، به منطق دو ارزشی متکی است، بر خلاف پلانتینگا که منطق چند ارزشی را می‌پذیرد. از نظر آملی، معضل صدق بدیهیات اولیه ومشکل توجیه دو راه حل دارد: ذاتی واولی بودن محمول برای موضوع وبازگشت به علوم حضوری. چرا که یقین در نظر آملی ممکن است، بر خلاف پلانتینگا که از بیاناتش نسبیت معرفت لازم می‌آید. اصل واقعیت در اپیستمولوژی آملی ضروری است، اما موضع پلانتینگا مبهم است. او برخلاف آملی اعتقاد دارد که اپیستمولوژی دینی از اپیستمولوژی عمومی جدا شده است.