جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سؤال اصلی‌ای که در این مقاله به آن می‌‏پردازیم چنین است: آیا می‏‌توان براساس آراء فلاسفۀ یونان و قرون وسطا و دکارت در باب جوهر و عرض و نظر آنان در باب خداوند و صفات او، تعریف اسپینوزا در کتاب اخلاق از جوهر، صفت و حالت را بهتر درک کرد؟ ولفسون این‌گونه اسپنوزا را تفسیر کرده است و ما در این مقاله نگاهی نقادانه به تفسیر او داریم. ارسطو و دکارت به تعدد جواهر باور داشتند؛ اما اسپینوزا با تعریف خود از جوهر، نظریۀ وحدت جوهر را مطرح ساخت. از نظر اسپینوزا جوهر، موجودی است که به غیر نیازی ندارد و خودش، خود را تصور می‏‌کند. اسپینوزا با این تعریف وحدت را در جهان و موجودات جهان حاکم کرد. حالت در فلسفۀ اسپینوزا، یک شباهت به عرض در نظام فلسفیِ ارسطو دارد: تصور حالت در فلسفۀ اسپینوزا و عرض در نظام ارسطو بدون جوهر ممکن نیست؛ اما عرض در نظام ارسطویی سببِ تشخصِ جوهر است، اما در فلسفۀ اسپینوزا، جوهر مقدم بر حالت است. درحقیقت حالت نتیجۀ ضروریِ جوهر است. اسپینوزا صفت را به گونه‌‏ای تعریف می‌‏کند که نشان دهد چگونه جوهر به خودش می‌‏اندیشد و خودش را می‌‏یابد. از نظر اسپینوزا، جوهر صفات نامتناهی‌‏ای دارد؛ اما او فقط از دو صفت نام می‌‏برد: بُعد و فکر. اسپینوزا جوهر را با هرکدام از صفات این‏ همان می‏‌داند. از نظر او جوهر همان عقل است که به خودش یعنی جسم می‏اندیشد و خود را می‏یابد. بر این اساس تعدد صفات نیز با بساطت ذات جوهر، ناسازگار نیست.

ولفسون، فیلسوف نام­آشنای یهودی، با نگارش مجموعه­ای از آثار، در صدد بازنویسی تاریخ فلسفۀ غرب با محوریت یهودیت برآمد. او برای انجام این مهم، روش فرضی-استنتاجی یا روش تلمودی مطالعه متون را به­کار بست. ولفسون از این طریق به­دنبال مسائل حل­ناشده، منابع ناشناخته، روابط ناشناخته و مسیرهای ناشناختۀ فلسفه بود. چالش درک و کشف منشأ و خاستگاه، ساختار و تنوع نظام­های فلسفی برای او جذاب بود. با این که هیچ­گونه ارتباطی بین مطالعۀ تلمودی و تحقیقات فلسفی وجود نداشت و ولفسون کاملاً غرق در دومی بود، از یک قرابت روش­شناختی بین آن دو بهترین بهره­برداری را کرد. این روش مبتنی بر این پیش­فرض است که تناقض واقعی در اندیشه­های یک متفکر واقعی وجود ندارد. بدیهی است با یافتن یک مورد نقضی می­توان پیش­فرض فوق و به­تبع آن، روش مورد نظر ولفسون را زیر سوال برد. منسجم و نظام­مند نشان دادن اندیشه­های یک متفکر و بیان ناگفته­ها و نانوشته­های اندیشۀ وی، مرتبط ساختن مطالب غیرمرتبط و رفع تناقضات ظاهری اندیشه­های یک اندیشمند، از جمله کارکردهای روش پیش­گفته است. استفادۀ ولفسون از اصطلاحات، بدون توجه به تطور تاریخی آن­ها، تحمیل چارچوب فکری خود بر متفکر مورد بحث، گزافی و دل­بخواهی انتخاب کردن متن و یهودی­سازی تاریخ تفکر و جانبداری او از تفکر یهودی، از مهم­ترین نقدهایی است که بر او وارد است. افزون بر این، ابهامات یا خطرات قرائت متنی نیز می­تواند دستمایۀ روش او قرار گیرد.

موضوع این رساله «ترجمه و تحقیق بخشی از کتاب الهیات اسلام و مسیحیت نوشته ی سوئیتمان» تا حدی خود گویای مضمون آن است. در این کتاب به بررسی تطبیقی عقاید کلامی موجود بین اسلام و مسیحیت پرداخته شده که عقایدی نظیر لگوس، کلام خدا، نبوت، متن مقدس، جهان بینی اسلام درباره ی انسان و غیره مورد توجه قرار گرفته است. نویسنده کوشیده است تا آنجا که امکان دارد اشتراکاتی لفظی یا معنوی بین دو دین بیابد و آن ها را به هم مرتبط کند. هر چند در بعضی از موارد به گونه ای موفق از عهده ی آن بر می آید، ولی گاهی مغرضانه یا غیر آن می کوشد شبهاتی را مطرح کند و یا اینکه به طور غیر مستقیم بگوید اسلام بیشتر مفاهیم کلامی خود را مدیون به مسیحیت است. در قسمت تحقیق این رساله سعی بر آن شده که معنای لگوس و کلام خدا مورد بررسی قرار گیرد و به وجوه اشتراک یا افتراق آن توجه شود. در آخر مشخص شد که بر خلاف آنچه که نویسنده ی این کتاب (سوئیتمان) و ولفسن و یا دیگر مستشرقان تصور می کنند لگوس معادل دقیقی برای کلام خدا نیست و هر کدام در جایگاه خود معنای خاص خود را دارند.

مباحث كلامي و اعتقادي همواره مورد مناقشه و گفت‌وگو بوده و موجب نشاطي چشمگير در فضاي علمي شده است. در اين ميان، مبحث صفات، از مباحث مهم‌و گسترده كلام اسلامي است كه ديدگاه‌ها و مواضع گوناگون در اين زمينه ارائه شده و نحله‌هاي متفاوتي شكل گرفته‌ است. از جمله مباحث مهم در اين باب اين است كه چرا دانشمندان مسلمان، الفاظي چون عليم و قدير و حي و... را، كه در قرآن به مثابة اسماي خدا به كار رفته‌اند، به مثابة صفات خدا تلقي كرده‌اند. منشأ اين بحث، اين است كه آيا سنت اسلامي و منابع نقلي دين، با تأملات و انديشه‌هاي خود انديشمندان و متفكران مسلمان شكل گرفته، يا الهام گرفته از خارج دنياي اسلام بوده است؟ در اين باره، هري اوسترين ولفسن، دانشمند اسلام‌پژوه معاصر بر آن است كه، اين مبحث از فضاي مسيحي وام گرفته شده و به عالم اسلام وارد شده است./ اين پژوهش با رويكرد تحليلي، به بررسي اين ادعا و مستندات و شواهد آن مي‌پردازد. حاصل اين مقاله اين است كه برداشت وي اشتباه و مستندات او براي اثبات ادعا وي ناكافي است./ نتيجه‌گيري: در ارزيابي نهايي نظرية ولفسن، به اين نتيجه مي‌رسيم كه اين نظريه هم به لحاظ منابع و هم به لحاظ شواهد با اشكال مواجه است و شواهد بسياري بر خلاف آن وجود دارد. بخش‌هاي ديگر اين ديدگاه، از جمله قايل شدن به منشأ مسيحي براي نظرية نفي صفات معتزلي و نظرية صفات مخلوق نيز با اشكالاتي مواجه است كه با ابطال اصل ديدگاه، اين بخش‌ها نيز ابطال مي‌شود. البته، بايد توجه داشت كه از اين مباحث، نمي‌توان نفي هرگونه تأثير و تأثر متقابل ميان مسلمانان و مسيحيان را در اين مباحث، نتيجه گرفت. همان‌گونه كه بيان شد، ممكن است مسيحيان در پرورش اين مباحث از راه ايجاد سؤال و ايجاد انگيزه براي مسلمانان نقش داشته‌اند، اما اين سخن هرگز به معناي اخذ آموزة صفات از تثليث مسيحي نبوده است.

إن الأسئله الجوهریه التی تحاول هذه الدراسه الأجابه علیها، هی عباره عن: ماهی المراحل التبی مر بها علم الکلام الامامی حتی القرن السابق الهجری؟ و من هم اهم متکلمیه فی هذه المراحل و ما هی ابرز مصنفاتهم؟ هل عرف علم الکلام الامامی تطورات فی المنهج الموظف فی تحصیل العقیده و ما هی تلک التطورات؟ ماهی اهم النقاط التی شملها التغییر المنهجی المزعوم؟ و ما هو الاسهام الذی قدمته المدرسه الحلیه علی هذا الصعید؟ ما هو الدور الذی اضطلعت به مولفات العلامه ابن المطهر الحلی کشخصیه کلامیه تحتل قمه الهرم الکلامی فی المدرسه الحلیه بهذا الشان؟

در دوره جدید، به تبع علوم تجربی، بحث روش در فلسفه جایگاه ویژه ای دارد. برخی اندیشمندان، روش ریاضی، جمعی روش هندسی و برخی روش های متداول در علوم تجربی را در فلسفه به کار بسته اند. ولفسون، مورخ تاریخ فلسفه، روش فرضی ‐ استنتاجی را که در علوم تجربی کاربرد دارد، برای مطالعه متن های فلسفی و کلامی برگزیده است. او بر پایه این روش کوشیده است میان مکتب ها و نظرهای به ظاهر غیر مرتبط ارتباط برقرار و گونه ها یا دوره ها و نظام های جدید فلسفی را شناسایی کند. در این مقاله تلاش شده ضمن توضیح روش پیش گفته، از طریق مقایسه آن با دیگر روش ها، مشکلات و کاستی های آن بیان شود.

در باب جنبه‌‌های منطقی اصل امتناع تناقض بحث‌های فراوانی مطرح شده است. به نظر می‌رسد حصر توجه به زوایای منطقی و عدم تبیین وجودی از اصل امتناع تناقض سبب تبدیل شدن آن به مسأله‌ای صرفاً منطقی گردیده که نقش آن در گزاره‌‌های فلسفی بیشتر به صورت غیر مستقیم و بالقوه نمایان می‌شود، در حالی که با تبیین وجودی نحوه‌ی شکل‌گیری این اصل بنیادین، علاوه بر تأمین جنبه‌ی هستی‌شناختی اصل امتناع تناقض، در پی توجیه ریشه و مبنای منطقی این اصل، می‌توان جایگاه فلسفی آن را نیز تغییر داد. تبیین وجودی اصل امتناع تناقض ناظر به تبیین دو طرف آن، یعنی وجود و عدم و هم‌چنین به منزله‌ی فاعل شناسا است که در نهایت، منجر به شکل‌گیری اصل امتناع تناقض در ساحت وجودی فاعل شناسا می‌گردد و بر این اساس، فاعل شناسا همه چیز را از دروازه‌ی امتناع تناقض فلسفی می‌نگرد.

مساله رابطه نفس (ذهن) و بدن یکی از مسایلی است که فلاسفه و دانشمندان همواره به آن اهتمام داشته اند. هر چند برای پیشینیان نیز مسلم بود که در انسان، دو نوع متفاوت از حالات و رویدادها هستند که تاثیر علی- معلولی بر یک دیگر دارند، امروزه علومی مانند فیزیولوژی اعصاب به نتایج مهمی در این مساله دست یافته اند. بعضی از فلاسفه در تبیین حالات و رویدادهای جسمانی و ذهنی، معتقد به فیزیکالیسم هستند. فلاسفه دیگر ضمن ابطال فیزیکالیسم، اثبات کرده اند که انسان مرکب است از جوهری جسمانی و جوهری غیرجسمانی. لکن اکثر این فلاسفه (دوگانه گرایان) در ارایه توجیهی عقلی برای چگونگی ارتباط این دو جوهر، ناموفق بوده اند. به نظر می رسد ملاصدرا با استفاده از اصولی نظیر «حدوث جسمانی نفس»، در حل مساله رابطه نفس و بدن موفق بوده است.

«قرائت نبوی از جهان» عنوان سلسله مقاله هايی است كه آقای مجتهـد شبـستری از تيرماه 86 تا خردادماه 87 به چاپ رسانده است. نويـسنده دو مـدعای اصـلی دارد : اول اينكه پيامبر گوينده وحی است و ديگر اينكه ايـشان ص يـك تفـسير دريافـت كـرده اسـت. درايـن نوشـتار، مـدعای نخـست مـورد ارزيـابی قرار گرفتـه اسـت. از مجمـوع مقاله های ايشان، سه دليل عقلی، دو دليل نقلی و يك دليل تمثيلی برای مدعای نخست استخراج و نقد شده است. دلايل عقلانی وی با رويكـرد هرمنـوتيكی ـ زبـانشـناختی، ضمن تحليل مؤلفه های زبان انسانی، در پی اثبات اين موضوع هستند كه اگـر پيـامبر را واسطه انتقال وحی بدانيم، در اين صورت وحی برای مخاطبـان و بـه ويـژه غير مؤمنـان، گوينده نخواهد داشت(دليل يكم و دوم عقلی ). نيز اگر خدا را گوينـده وحـی بـدانيم، وحی فاقد مؤلفه های زبان انسانی ـ آگاهی، اراده، افعال گفتاری، نشانه هـای قـراردادی برآمده از بطن ومتن زندگی اجتماعی وتاريخی ـ می شود. از ايـنرو، مفهـوم نخواهـد بود(دليل سوم). ما نيز در نقد براين مطالب، نشان داده ايـم كـه اولاً، گوينـده مفـروض برای فهم متن كافی است (نقد دليل يكم)؛ ثانيـاً مـؤمن و غيرمـؤمن پـس از فهـم قـرآن مصداق می یابند (نقد دليل دوم)؛ و ثالثاً مؤلفه های ياد شده، پيشفرض های اكثری برای فهم متن انسانی به شمار می روند، نه پيشفرض های قطعی(نقد دليل سوم). شبـستری در ضمن دلايل نقلی، با نقل قولی از علامه طباطبايی و نقل برداشتی از عرفا، درصدد تأييد مدعای خويش برآمده است؛ مـا نيـز ضـمن نقـل قـول هـای صـريح از علامـه و تحليـل برداشت شبستری از عرفان، نشان داده ايم كه ايـن نقـل قـول هـا از تأييـد مـدعای ايـشان ناتوانند. شبستری با استفاده از تشابه دو دسته آيات تكوينی و تشريعی و انتساب آنهـا به خداوند از طريق عليت طولی (دليل تمثيلی)، درصدد تقويت مدعای خـويش اسـت. ما نيز نشان داده ايم كه نسبت عليت طـولی خداونـد بـه هـردو ديـدگاه ـ واسـطه بـودن پيامبر، گوينده بودن پيامبرـ يكسان است. پس اين تمثيل هم سبب تقويت آن مدعا نمی شود. در پايان، با طرح معارض های قرآنی مـدعای وی، -گوينـده وحـی بـودن پيـامبر- راه حل ايشان (توصيف ادبی مصحف شـريف ) را بـرای خنثـی كـردن آن معـارض هـا تحليل و ارزيابی كرده ايم.

چیستی حرکت و چگونگی وجود آن در جهان خارج از جمله مهم‌ترین‌ مباحث فلسفی است که از یونان باستان تا دوره‌ی اسلامی،فکر حکیمان را به‌ خود مشغول کرده است.در پاسخ به این پرسش که حرکت با حفظ وحدت،در جهان خارج،امری گسسته است یا متصل،چهار نظریه میان فیلسوفان مطرح‌ شده است.میر داماد،برخلاف فیلسوفان پیش از خود،نخستین فیلسوف مسلمان‌ است که آشکارا از تحقق خارجی حرکت،به هر دو شکل آن،سخن گفته است و صدر المتألهین نیز،نه به صراحت استاد خود،با نقد دلایل منکران حرکت قطعی، از این نظریه دفاع کرده است.