جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفهوم علم الکتاب که در قرآن کریم از آن یاد شده است به منزله یکی از فضایل اهل بیت علیهم السلام، نقشی اساسی در اثبات ولایت تکوینی اهل بیت علیهم السلام دارد؛ به گونه ای که در برخی روایات، اهل بیت به سبب دارا بودن این معرفت خاص قادر بر تصرف تکوینی معرفی شده اند. در این مقاله با روش توصیفی تحلیلی و گردآوری کتابخانه ای از یک سو فراتر از بحث مصداق شناسی، به ارتباط دو مفهوم «علم الکتاب» و «علم من الکتاب» و آثار تکوینی مترتب بر این ارتباط پرداخته ایم و از سوی دیگر بر عدم تفکیک این علم از اراده و قدرت تأکید ورزیده ایم. نتیجه اینکه توجه به این نکات نقشی اساسی در اثبات ولایت تکوینی اهل بیت از طریق آیه علم الکتاب خواهد داشت.

ایرادهای این کتاب سبب شده که هدف اصلی نویسنده که دفاع از عقاید شیعی بوده، تا حدودی تأمین نشده و کتاب دچار بدفهمی و حاشیه‌سازی شود. شاید اگر دقت مؤلف و برخی ذوق‌زدگی‌های ناشی از بدفهمی این اثر نبود، این کتاب از سوی برخی خوانندگانش به عنوان ردّیه بر عقاید شیعی همچون عصمت و مهدویت تلقی نمی‌شد.

حسین مدرسی طباطبایی تحت تأثیر پیش‌فرض‌ها و روش تاریخی مستشرقان، به دنبال ارائه مدلی توجیه‌پذیر از تاریخ تفکّر مکتب تشیع است، لذا به این باور می‌رسد که مکتب تشیع درگذر تحوّلات سیاسی و اجتماعی دچار تحوّل و تطوّر عقیدتی شده است. مدرسی برای طرّاحی مراحل این تحوّل، نظام واره‌ای را در ذهن خود شکل می‌دهد و با گزینش و تقطیع گزارش‌های تاریخی از منابع به دنبال تکمیل آن است. بنابراین مدرّسی در پژوهش خود به نتیجه‌ای متفاوت می‌رسد و برخی از باورداشتهای شیعیان، همانند عصمت، علم غیب و ولایت تکوینی امامان را برساخته ‌افرادی همانند هشام‌بن‌حکم یا متأثر از غلات و مفوضه‌ تلقّی می‌کند. محقق در این پژوهش از دو منظر روش‌شناسی عمومی و اختصاصی، تاریخ تفکر تشیع در عرصه ‌امامت را از دیدگاه مدرسی موردبررسی قرار داده ‌است. این دیدگاه در هرکدام از علوم مرتبط، بر اساس روش متداول آن‌ها مورد ارزیابی قرارگرفته‌ است. بررسی‌های پژوهشگر نشان دادند که روش عمومی کتاب مکتب در فرایند تکامل از منظر استنادی دارای اشکالاتی از قبیل اعتماد و استناد بیش از حدّ به منابع غیر شیعی و ارجاعات غیر روشمند است. همچنین روش عمومی پژوهش مدرّسی از منظر برداشت (فقه‌الحدیث) نیز گرفتار خطاهایی از قبیل خلط کاربردهای واژگان، کاربرد معیار غیر معتبر، غفلت از مولفه تقیه و نسبت دادن تکامل به مکتب نه به شیعیان است. روش اختصاصی پژوهش مدرّسی در علوم مرتبطی همانند کلام، حدیث، رجال و تاریخ نیز از منظر روششناسی متداول در هریک از آن علوم مبتلابه ‌اشکالات بنیادی است همانند مبنا قرار دادن روش تاریخی مستشرقان، تشکیک در منابع اولیه، خلط در روش پژوهش کلامی و تاریخی، پیش‌فرض قرار دادن اصول موضوعه مستشرقان، خلط در روش پژوهش حدیثی و تاریخی، تشکیک در اعتبار کتب روایی موجود، تحمیل پیش‌فرض بر منابع روایی، تشکیک در اهمیت علم رجال، جرح و تعدیل ناروای رجال.در نهایت برای احتراز از ابتلا به ‌ایرادات فوق‌الذکر، مجموعه‌ای از ملاحظات در قالب روش‌شناسی پیشنهادی تاریخ تفکّر تشیع ارائه می‌گردد. محقق در روش پیشنهادی بر اساس پیش‌فرض و طرّاحی نظام واره وارد گردآوری اطّلاعات نمی‌شود بلکه با ملاحظه همه مستندات به دنبال یافتن تصویری واقعی از تاریخ تفکّر تشیع است. برای رسیدن به چنین مقصودی منابع اصیل و قویم شیعی در اولویت قرار می‌گیرند. ارزیابی و نقد گزارش‌ها و منابع نیز بر اساس روش متداول در تاریخ تشیع تحقّق می‌پذیرد. پژوهشگر از علوم مرتبط با تاریخ تفکّر تشیع بر اساس روش متداول در آن‌ها بهره می‌گیرد.

نصرالله پورجوادی پیش از آنکه در مراسم بزرگداشت هانری کربن شرکت کند در صفحه فیسبوک خود نوشت: «روز دوشنبه ۲۴ آبان از ۶ تا ۸ بعدازظهر در انجمن آثار و مفاخر واقع در پل امیر بهادر، مراسمی در بزرگداشت هانری کربن برگزار خواهد شد و من هم قصد دارم راجع به تشیع و تسنن ازنظر کربن سخن بگویم و امام‌شناسی کربن را با امام‌نشناسی آقای مدرسی در کتاب مکتب در فرایند تکامل مقایسه کنم. شرکت در این مجلس برای عموم آزاد است سخنرانان دیگر آقایان کریم مجتهدی و رحمتی خواهند بود.»

میر معزی و مدرسی در عین افتراق در چند نکته اشتراک دارند: هر دو غالیانی از قبیل ابوالخطاب و متهمان به غلوی نظیر مفضل را متعلق به یک جبهه فکری و اجتماعی می دانند و در نهایت همه را غالی می دانند؛ هر دو به وجود یک جریان ضد غالیانه در امامیه در عهد حضور امامان یا پس از آن باور دارند.

سئوال: اگر بخواهیم چارچوب و یا گونه شناسی از جریان های شیعه پژوهانه در دنیای معاصر ارائه دهیم به چند گفتمان کلی و یا به چند دسته بندی معرفتی می توانیم اشاره کنیم. وجه ممیز این جریان چیست؟ به عبارت دیگر این جریان های شیعه شناسانه در چه مواضع و مراتبی با یکدیگر مرزبندی دارند؟ جواب: من در نوشته ای که همینک در سایت کاتبان دستیاب است پیشتر به این موضوع پرداخته ام. خلاصه وار عرض کنم: گروهی از پژوهشها در چارچوب پژوهش های تاریخی و فیلولوژیک و متنی دسته بندی می شوند. از دیگر سو، در سال های اخیر گرایش به بهره وری از دستاوردهای علوم انسانی در این زمینه بیشتر شده است، به ویژه در مطالعه تشیع در دوران جدید. گرایش آقای پروفسور امیر معزی بیشتر به نظر من در چارچوب گرایش های پدیدارشناسانه قابل دسته بندی است؛ گرایشی که در مطالعات شیعی به ویژه با هانری کوربن شناخته می شود. با این وصف فراخور مطالعات تاریخی، آقای امیر معزی همواره از بهره وری از دستاوردهای گروه نخست غفلت نکرده و تلاش کرده ترکیبی از هر دو به دست دهد. به ویژه در آثار سالهای اخیر این گرایش بیشتر در ایشان دیده می شود. در گرایش تاریخی، آقایان مادلونگ و مدرسی و خانم پروفسور زابینه اشمیتکه چنانکه می دانیم به جنبه های تاریخی و متنی تشیع توجه داشته اند. طبعاً هرگونه پژوهشی بدون توجه به آن رویکرد تاریخی و متنی راه به جایی نمی برد. آقای امیر معزی به این اهمیت واقفند.

مؤلف کتاب «مکتب در فرایند تکامل» در طرحی که در مورد تاریخ اندیشۀ شیعۀ امامیه پی‌ریزی کرده است، درخصوص مواردی از احادیث شیعه که با این طرح ناسازگار به نظر می‌رسد، مسئلۀ جعلی بودن آن روایات را مطرح کرده است. مواردی را که مؤلف در مورد آن‌ها به جعلی بودن حکم داده است می‌توان به سه دسته تقسیم کرد؛ مواردی که توضیح‌های مؤلف دربارۀ علت جعلی بودن آن‌ها ناکافی به نظر می‌رسد، مواردی که توضیح‌های مؤلف دربارۀ علت جعلی بودن آن‌ها نادرست به نظر می‌رسد و مواردی که مؤلف دربارۀ علت جعلی بودن این روایات، دلیلی ارائه نکرده است. به همین دلیل، در هیچ‌یک از مواردی که وی مسئلۀ جعلی بودن را مطرح کرده است، از نظر علمی نمی‌توان به جعلی بودن آن‌ها حکم داد.