جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف از این پژوهش مفهوم دنیا و آخرت در نگاه تربیتی مولانا با تاکید بر اهداف تربیت انسان می باشد . استنتاج اهداف تربیت عرفانی مولانا شاعر و عارف بزرگ قرن هفتم هجری از آرای انسان‌شناسانه اوست که در آثارش نمودار است. این پژوهش با روش توصیفی استنتاجی نگارش یافته است. بر اساس یافته‌های این پژوهش، هدف نهایی مولانا در تربیت آدمی، فنا و بقای بالله دانسته شده و سایر اهداف که در حکم اهداف واسطه‌ای در تربیت عرفانی است، در راستای تحقق آن وضع گشته است که اهدافی مانند رسیدن به تغییر خویشتن، دریافت بارقه‌های حق، رسیدن به معرفت شهودی، عشق، موت اختیاری و... در زمره این اهداف قرار می‌گیرد که هر یک از آنها در رسیدن انسان به هدف اصلی او در تربیت عرفانی از نگاه مولانا یعنی همان فنا و بقای بالله نقش مهمی بر عهده دارد.

• چکیده : (با تأکید بر طرح مسئله، روش تحقیق و اهداف؛ در حداکثر 250 کلمه) • بینامتنیت به بررسی روابط میان متون حاضر و متون پیش از خود می‌پردازد، براساس این نظریه متون جدید نشأت گرفته از متون قبل از خود هستند،بنابراین می‌توان گفت متون جدید زاییده متن‌های گذشته است و نویسنده از آن‌ها الهام گرفته تا از این طریق اثر خود را غنی‌وکامل‌کند،ژنت‌برای‌کشف‌رابطه‌های میان دواثرادبی،نظریه ترامتنیت‌که‌ به پنج‌گونه(بینامتنیت،بیش-متنیت،فرامتنیت،سرمتنیت‌وپیرامتنیت) تقسیم می‌شود را مطرح کردکه بینامتنیت،خود به سه‌گونه(صریح‌وآشکار، غیرصریح وپنهان و ضمنی) تقسیم می‌شود.از رویکرد‌های بینامتنیت تأثیرپذیری متون ادبی از منابع پیش ازخود و مقدار اثرپذیری‌های لفظی و معنایی متقابل باهم را مشخص می‌کند،سیدصالح مثنوی کنزالعرفان را با موضوعات عرفانی همچون؛ وحدت ‌وجود، تقابل عقل و عشق، انسان‌کامل، جبر و اختیار، مبدأ و معاد و...دارد را با داشتن اندیشه‌های عرفانی و صوفیانه سروده است و با آگاهی از علوم‌ظاهری و علم‌اصول ،وجه‌اشتراکات عرفانی بسیاری با اندیشه‌های مولانا دارد.نکته قابل توجه این‌که هیچ‌گونه کتاب، مطالعه و پژوهشی درباب این اثرعرفانی نوشته نشده است، بنابراین شایسته‌است درحوزه‌های مختلف و به‌ویژه نظریه-های‌ادبی، پژوهش‌های متنوعی انجام داد.در این رساله تلاش می‌کنیم با مطالعه و بررسی مثنوی کنزالعرفان سرچشمه‌هایی از اندیشه‌های عرفانی و صوفیانه مشترک بین سیدصالح و مولانا را بازکاوی کنیم، با استفاده از این نظریه به این پرسش‌ها پاسخ خواهیم داد که ،آیا می‌توان روابط بینامتنی مثنوی کنزالعرفان و مثنوی‌معنوی را تحلیل و بررسی کرد؟ چه عواملی باعث ارتباط تنگاتنگ میان این دو اثر عرفانی شده است و میزان تأثیرپذیری کنزالعرفان چگونه است؟ که با روش تطبیقی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای به روابط بینامتنی این دو اثر عرفانی خواهیم پرداخت.

جستجو برای فهم معنا و ماهیت زندگی پس از مرگ، موضوعی است که در طول تاریخ به شکل‌های گوناگونی در ادبیات جهانی مطرح شده است. در این میان، دیدگاه‌های مولانا جلال‌الدین محمد بلخی و ساموئل تیلور کولریج، به‌عنوان دو دانشمند برجسته در فرهنگ‌های شرقی و غربی، نمایانگر دو نگاه عمیق و متفاوت به موضوع جهان پس از مرگ است. مولانا، با پیشینه فرهنگی و مذهبی قوی که از سنت عرفانی ایران نشأت گرفته است، و کولریج، که ریشه‌های فکری‌اش در رمانتیسیسم و فلسفه مسیحی غربی است، هر کدام به شکلی منحصر به فرد، مفاهیم متعالی را در شعر و نوشتار خود کاویده‌اند. این پژوهش قصد دارد به بررسی تطبیقی نگاه دو دانشمند بزرگ تاریخ ادبیات، مولانا جلال‌الدین محمد بلخی و ساموئل تیلور کولریج، در قالب آثارشان به مرگ و جهان پس از آن بپردازد. این کوشش معرفت‌شناسانه، ضمن تکیه بر این دو شخصیت موثر، قصد دارد تا مرزهای دانش ما را از فضای دنیوی به سوی افق‌های متعالی‌تر گسترش دهد. با توجه به اینکه مرز بین آرمان‌شهر دنیوی در آثار این دو شاعر و جهان پس از مرگ گاه مبهم به نظر می‌رسد، این مقایسه می‌تواند به درک ژرف‌تری از اندیشه‌های آنان درباره جهان پس از مرگ و تأثیرات آن بر زندگی در جهان کنونی بیانجامد.

ارتباط تنگاتنگ میان آموزه‌های اسلامی و مباحث عرفانی با یکدیگـر از یـک طـرف و بسـتر و شالوده مناسب و مستعد عرفان ایرانی از طرف دیگر، منجر به اثرپـذیری ادب عرفـانی از مسائل و موضوعات اسلامی و قرآنی گردیده است همان گونه که شریف‌پور در ایـن زمینـه بـر ایـن باور است که قرآن کریم از آغاز وحی تاکنون در اندیشه، روح، زبان و زندگی مسلمانان نفوذ زیادی داشته و سبب ایجاد ریشه‌دارترین افکار و معارف و نغزترین ادبیات شده و بر افکار و آثار شاعران و نویسندگان ایرانی تأثیر شگرف و شگفتی داشته به گونه‌ای که بسیاری از متون ادب فارسی را بـدون آشنایی با قرآن نمی‌توان به خوبی دریافت کرد (شریف‌پور، 1390: 184-183).

چگونگی نسبت خدا و جهان بویژه مسئله حضور خداوند در جهان از مسائل چالش برانگیز و محوری در طول تاریخ اندیشه بشر است که تاکنون پاسخ‌های متفاوتی به آنها داده شده است. پژوهش حاضر با نظر به اهمیت مسئله مذکور به بررسی دیدگاه مولوی (عارف نامدار مسلمان) با محوریت حضور و تجلی خداوند در جهان (علی‌الخصوص در مثنوی) و هارتسهورن (از متفکران برجسته الهیات پویشی) با محوریت رویکرد همه‌درخداانگارانه می‌پردازد. برای فهم دیدگاه هر یک از این دو شخصیت به شیوه کتابخانه‌ای و توصیفی-تحلیلی، اندیشه‌های خداشناختی و جهان‌شناختی هر یک را بیان و تحلیل کرده و سپس به مقایسه و تبیین داده‌های حاصل شده پرداخته‌ایم. در نگرش عرفانی مولانا حقیقت وجود یا خداوند در عین تنزه و تعالی به واسطه تجلی اسماء و صفاتش، در جهان حاضر است. در نگرش همه‌درخداانگارانه هارتسهورن نیز تعالی خدا از جهان و حضور او در جهان به رسمیت شناخته شده است؛ اما این رویکرد پیامدهایی چون تغییرپذیری ذات خداوند، نسبی شدن کمال الهی، متأثر شدن خداوند از مخلوقات، حلول او در جهان را در پی دارد که از سوی خداباوری سنتی مسیحی قابل دفاع نیست.

در مطالعات عرفانی جدید، بر جنبه‌های درونی یا ناخودآگاه و ادراکات شخصی از خداوند تأکید می-شود و آنها را کـه در پیوندی مستقیم با احساسات و عواطف آدمی قرار می‌گیرند، با عنوان «تجارب دینی و عرفانی» می‌شناسند. اگرچه آغاز این اندیشه را در غرب با شلایرماخر و ویلیام جیمز دانسته‌اند؛ اما با نگاهی کلّی به نظرات ایشان در می‌یابیم آنچه را آنان تجارب دینی و عرفانی نام نهاده‌اند، در آثار عارفانه ایرانی هم، با تسامحاتی دارای سابقه بوده است و چیزی در ردیف همان کشف و شهود عرفانی و حالات وجدآمیزِ حاصل از آن به شمار می‌آید. با توجه به همین مشابهات، پژوهش حاضر درصدد برآمد تا شیوه‌ها و شاخصه‌های بیان ادبی و مفهومی تجارب دینی را عموماً در آثار مولانا و خصوصاً در غزلیات شمس بررسی، و معلوم نماید که او در بیان چنین تجاربی، شیوه‌های خاصی مثل استفاده از استعارات، تمثیل‌ها‌ و متناقض‌نمایی داشته است؛ اما به دلیل گنجایش و محدودیت ابیات یک غزل از بین آن شیوه‌ها، طبعاً استعاره و متناقض‌نمایی با خاصیت ایجازی خود، عنصر غالب در غزلیات شمس؛ و شاخصه بیانیِ تمثیلْ با اطناب‌آمیزیِ خود، ویژگی بارز در مثنوی بوده‌اند. همچنین با تحلیل آنها مشخص شد استعارات و متناقض‌نماها، خصوصاً در غزلیات شمس، صرفاً برای تخییل و زیباسازی در سخن مولانا به‌کار نرفته‌اند؛ و در غالب موارد او سعی کرده است مفاهیم بیان‌ناپذیرِ تجارب عرفانی را با استمداد از این روش‌ها، از حالت انتزاعیِ محض به سمت عینیّات قابل ادراک سوق دهد و آنها را ملموس نماید. هرچند کلام وی خصوصاً در غزلیات ـ که مبتنی بر ثبت تجربه-های لحظه‌ای و ناب عرفانی بوده ـ گاه در ساختار عمودی و ربط ابیات دچار ابهام می‌شود و به همین دلیل فهم آنها در گرو اُنسِ شنونده با این تجارب قرار می‌گیرد.

امروزه اصطلاح نواندیشی دینی به عنوان مقوله‌ای پرکاربرد در عرصه دین‌‌مداری رایج شده‌‌است. نواندیشان دینی با بازبینی سنت و پیراستن دین از انحرافات و موهومات، در خالص‌‌سازی، بسط و تعمیق دین‌‌ورزی تلاش کرده و برای رفع مشکلات موجود در جوامع اسلامی قدعلم کرده‌‌اند. یکی از این نواندیشان دینی، علامه اقبال لاهوری، شاعر، متفکر، فیلسوف و عارف می‌باشد که اندیشه‌‌ورزی را معطوف به نگاهی درون‌‌دینی می‌دانست و با شناختی که از سنت داشت، برداشت‌های نوینی از دین ارائه داد و درصدد بود با ایجاد یک اندیشه منسجم فلسفی آرای خود را با تمامی جوانب حیات فردی و اجتماعی انسان‌ها پیوند بدهد. اقبال شاعر تحرک و جنب و جوش بود. فلسفه و کلام را فاقد آن شور و حرکت می‌دید که بتواند تحولی در جامعه ایجاد نماید و ضمن آشنایی با اندیشه‌های متکلمین گذشته آرای آنان را توان رویارویی با نیازهای زمان نمی‌دید. اقبال یک متکلم سنتی به معنای امروزی نیست. اندیشه‌های نوین او در چهارچوب هیچ کدام از فرقه‌های کلامی سنتی نمی‌گنجد. او با شیوه‌ای جدید در پی دفاع از دین برآمد و از منظر تجربه دینی به حیات دینی می‌نگریست و با تعمّق در آیات قرآن و بهره‌گرفتن از تجربیات آفاقی و انفسی جهت نیل به تجربیات عرفانی و دستیابی به «خود» برتر به دنبال ارائه نوعی تبیین فوق طبیعی از دین برآمد و ضمن بررسی فلسفه دین با نوعی الهیات طبیعی حاکم بر جهان معاصر که مبتنی بر عقل‌‌گرایی افراطی بود، به مخالفت برخاست و با نقبی به دنیای درون خود در پی دستیابی به حقیقت، به مقوله‌ای بنیادین و ضروری از دین نایل شد که عمیق‌ترین آن تجربه‌های عرفانی بود. اقبال در سیر معرفتی خود، به تمامی وامدار جلال‌‌الدین رومی است. اندیشه‌‌های خود را از او الهام می‌‌گرفت. چون مریدی وفادار از سر صدق و راستی به او عشق می‌ورزید، در دریای بی‌‌کران مثنوی غوطه‌‌ور بود و ازجوش وخروش غزلیات شمس مدهوش. در نگاه اقبال، مثنوی از چنان بینش و ظرفیتی برخوردار است که پیام‌های انسان‌سازش را جواب‌‌گوی نیازهای زمان می‌داند و با قاطعیت می‌گوید: جهان امروز، اندیشمندی چون مولانا را می‌طلبد. نگارنده در این رساله با شیوه‌‌ای توصیفی- تحلیلی بر آن است تا تاثیر این اندیشمند شاعر و عارف را بر تمامی جوانب ذهن و زبان اقبال بسنجد و مفاهیم کلیدی ادبیات عرفانی «خودی، عشق، عقل و فنا» را در آرای هر دو شاعر متفکر مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.

هدف اصلی این پژوهش، طراحی مرکزی برای مراقبه با رویکردی مبتنی بر عرفان اسلامی و مراتب وجودی در اندیشه مولانا است. در شرایطی که انسان معاصر با شتاب تحولات، پیچیدگی روابط اجتماعی و گسست از خویشتن، طبیعت و معنویت مواجه است، این تحقیق در پی آن است که امکان بازگشت به سکوت، تعادل درونی و تجربه‌ی ابعاد معنوی وجود انسانی را از طریق معماری فراهم آورد. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی، کیفی و تطبیقی بوده و داده‌ها از منابع کتابخانه‌ای، متون عرفانی و تحقیقات معماری معنوی گردآوری شده است. در گام نخست، مفاهیم نظری مرتبط با مراقبه و مراتب وجودی از آثار مولانا استخراج و تحلیل محتوایی شدند. سپس نمونه‌های شاخص خانه‌های مراقبه در سنت‌های مختلف جهان ــ اعم از آیین‌های شرقی و معماری عرفانی ایرانی ــ مورد بررسی تطبیقی قرار گرفتند تا شاخص‌های مؤثر بر تجربه فضایی معنوی شناسایی گردد. بر اساس این یافته‌ها، الگویی مفهومی-فضایی برای طراحی مرکز مراقبه تدوین و در قالب برنامه فیزیکی و ساختار فضایی طرح پیشنهادی پیاده‌سازی شد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد مفاهیم انتزاعی عرفانی در اندیشه مولانا، به‌ویژه مراتب سه‌گانه وجود (عالم ملک، خیال و غیب)، ظرفیت بالایی برای ترجمه به زبان معماری دارند. تحلیل نمونه‌های موفق خانه‌های مراقبه نیز نشان داد عناصر فضایی همچون نور طبیعی، ریتم حرکت، تدریج فضایی، خلوت‌گزینی و سکوت، نقشی اساسی در ایجاد تجربه معنوی ایفا می‌کنند. بازتاب این مفاهیم در طراحی مرکز مراقبه امکان بازآفرینی سلوک عرفانی به‌صورت فضایی را فراهم می‌سازد، به‌گونه‌ای که کاربر در مسیر حضور از عالم ماده به عالم معنا هدایت شود. در نهایت، این پژوهش اثبات می‌کند که بهره‌گیری از مفاهیم عمیق عرفان مولانا می‌تواند به الگویی بومی، معناگرا و تحول‌آفرین برای ارتقای کیفیت معماری معاصر ایران تبدیل شود؛ معماری‌ای که علاوه بر پاسخ به نیازهای عملکردی، بستری برای تجربه روانی و معنوی فراهم می‌کند و سفر درونی انسان را تسهیل می‌سازد.

بیشتر کلمات و تعابیری که ما انسان‌ها برای ارتباط با یکدیگر به کار می‌بریم، مربوط به چیزهایی است که در دنیای پیرامون‌مان می‌بینیم و آنها را حس می‌کنیم. حال اگر کسی چیزهایی ببیند که دیگران نمی‌بینند یا سخنانی بشنود که دیگران نمی‌شنوند، باید با چه زبانی دیده‌ها و شنیده‌های خود را برای دیگران بیان کند. از سویی، انسان‌ها برای این تجربه‌ها واژگانی درست نکرده‌اند که او به کار ببرد و از سوی دیگر اگر از همین کلمات عادی استفاده کند برای دیگران سوءتفاهم پیش خواهد آمد. این مشکل بزرگی است که برای صوفیان در طول تاریخ اسلام به وجود آمد. آنها هم‌چون گنگ خواب‌دیده نمی‌توانستند رؤیاهایی که در تجربه معنوی می‌دیدند برای کسی بازگو کنند. صوفیان برای بیان تجربه‌های معنوی خود ناچار زبانی اصطلاحی ساختند و برای اینکه معانی این اصطلاحات را روشن کنند دست به شرح و توضیح آنها زدند. ساختن زبان اصطلاحی مسئله‌ای پیچیده نیست و هر اهل صناعت و علمی چنین زبانی را برای خود می‌سازد. اصطلاحاتی که در علوم مختلف، مانند فقه و تفسیر و فلسفه، و در صنعت‌های گوناگون به کار می‌روند به‌تدریج و برحسب نیاز ساخته شده و به کار رفته‌اند، ولی این علوم و صناعت‌ها با تصوف تفاوتی اساسی دارند. آنها به اموری می‌پردازند که محسوس است و از پیش برایشان واژگان وجود دارد ولی صوفیان از اموری سخن می‌گویند که کسی جز خودشان تجربه نکرده است و برای آنها واژگانی نساخته است. از همین رو است که احوال صوفی و تجربه عرفانی او در حوصله عبارت و بیان عادی نمی‌گنجد و درک تعبیری که عارف از این‌گونه تجارب روحانی می‌کند، بدون داشتن تجربه مشابه، شدنی نیست (زرین‌کوب،1363: 9-12). اینجا است که بروز سوء‌تفاهم بین سالکی که از تجربه قبلی خود سخن می‌گوید و مؤمنی که تجربه او را درنیافته، اجتناب‌ناپذیر است. صوفیه برای پرهیز از سوء‌تفاهمی که زبان تجربه عرفانی، ناگزیر بین آنها و غیر، ایجاد می‌کند، برای خود زبانی اصطلاحی ساختند. در واقع صوفیان کوشیدند با پوشاندن اندیشه‌های خود در الفاظ و عبارات خاص، از گزند در امان بمانند و در عین حال به کمک همین زبان اصطلاحی به کلمات قدیم معنی دیگری بدهند و بیان روشن‌تری از تجربه خود داشته باشند. (گلدزیهر ستان و 1330: 41) مولانا و پدرش بهاء ولد از جمله صوفیانی هستند که زبان در نوشته های آنها از مرز عادی خود خارج شده و از حالت کلیشه ای در آمده است و با کلمات و اصطلاحات عوالم تازه ای کشف می کند و تجربیات روحی خود را با زبان عاطفی به خواننده انتقال می دهد. مولانا و بهاءولد از دسته عارفانی هستند که دارای تأملات مشخصی در قلمرو عرفان هستند و با فرو رفتن در اعماق تجربه ،دینی دستاوردهای هنری و زبانی خاص خود را دارد می کوشد که این عالم روحی را از دل به کاغذ بیاورد و با مرکب عشق بنویسد. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی به شیوه کتابخانه ای درصدد بررسی اصطلاحات عرفانی در کتاب معارف بهاء ولد و فیه ما فیه مولانا است.