جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آنگلیکا نویورت از قرآن‌پژوهان مهم عصر ماست که با انتقاد از غرض‌ورزی‌های معهود در قرآن‌پژوهی خاورشناسان، بر آن شده تا با رویکردی تاریخی مبتنی بر روش تاریخی-انتقادی مطالعات عهدین، فهمی نوین از قرآن ارایه کند. وی در کتاب «قرآن و باستان متاخر»، که در حکم مقدمه تفسیر چند جلدی وی از قرآن نیز هست، به تشریح رویکرد خود پرداخته است. در این رساله، برای پاسخ به این مساله که قرآن‌پژوهی نویورت و مبانی و/یا نتایج آن چه تاثیری بر باور اصالت وحی نزد شیعه دارد، ابتدا به تبیین پیش‌فرض‌ها و مبانی مستقیم و غیر مستقیم نویورت، که اساساً تاریخی نیستند و ماهیتی هستی‌شناسانه و/یا کلامی دارند، پرداخته شده‌ و سپس این پیش‌فرض‌ها در بوته نقد قرار گرفته است. نویورت عملاً منکر نبوت پیامبر اسلام -صلی الله علیه و آله- است و قرآن را برگرفته از متون عهدینی می‌داند که در تعامل اعلان‌کننده و مخاطبش به صورت تدریجی شکل گرفته است. سایر مبانی هسی‌شناسانه وی به طور خلاصه عبارتند از: برخی آیات قرآن مطابق با واقع نیستند، برخی سور جزء قرآن نیستند، برخی آیات بعداً به سوره‌ها اضافه شده‌اند، مناسک اسلامی مبتنی بر مناسک مشرکان و اهل کتاب است، آثار مسلمانان فاقد ارزش علمی هستند و اینکه وحی نوعی تجربه عرفانی است و محتوای لفظی ندارد. پس از نقد و بررسی این مبانی، نتیجه آن است که نویورت از حد یک مطالعه پدیدارشناسانه فراتر رفته و اظهار نظرهای الهیاتی و کلامی داشته است. به علاوه، او در این مسیر دچار خطاهای منطقی شده است، من جمله عدم ارایه دلایل کافی برای ادعاهایش، عدم پایبندی همیشگی به مبانی خود، گزینشی عمل کردن در رجوع به آیات قرآن و ترجمه و تفسیر آنها و گزینشی عمل کردن در مورد شواهد تاریخی. از سوی دیگر با مراجعه به نظرات علامه طباطبایی و تبیین دیدگاه او در باب حقیقت قرآن و وحی الهی، معلوم شد که در باور شیعه، قرآن کلام خداست که با الفاظ بر پیامبر اسلام -صلی الله علیه و آله- نازل شده است و حضرتش مطابق با اراده الهی آن را بر مردم تلاوت کرده است. در نهایت نشان داده شد که مطالعات و رویکرد نویورت از اساس با باور شیعه در تعارض است و به جهت آمیخته بودن با پیش‌فرض‌های غیرموجه و غرض‌ورزانه ، نمی‌تواند به فهم درستی از قرآن منجر شود.

اخلاق و تعالی آن یکی از اموری است که همواره مورد توجه جوامع بشری بوده و در منابع دینی نیز اهمیت آن به‌وضوح عیان است. بحث فطرت به عنوان یکی از منابع شناخت ساحت‌های علوم انسانی از جمله مباحثی است که از زمان یونان باستان تا کنون در کتب فلاسفه و اندیشمندان حوزه‌های مختلف علوم انسانی مطرح شده است. از این‌رو بررسی رابطه شناخت فطری با مباحث اخلاقی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. علامه طباطبایی ره یکی از شخصیت‌های برجسته معاصر در عرصه علوم دینی است لذا بررسی دیدگاه ایشان در این زمینه اهمیت خاص خود را دارد. هدف این تحقیق بررسی تاثیر ادراک و شناخت فطری در اخلاق با روش توصیفی تحلیلی است. نتیجه تحقیق این‌که انسان فطرتا نسبت به مباحث اخلاقی شناخت دارد و همراهی این نوع از شناخت در کنار عقل سلیم و منبع وحی می‌توان زمینه تعالی اخلاقی را در انسان فراهم سازد. همچنین شناخت فطری در اقسام مختلف اخلاق هم‌چون فردی، بندگی و اجتماعی تاثیرات خاص خود را دارد. همچنین این نوع از شناخت باتوجه به مبانی اخلاقی لوازمی همچون واقع‌گرایی، حسن و قبح ذاتی، اطلاق اخلاق را در پی دارد.

کتاب خداوند متعال، منبع هدایت و نوری است که دانشمندان و مفسران را به سوی روش‌های تفسیر دقیق و معتبر رهنمون ساخته است. همه آنها کوشیده‌اند تا با استفاده از ابزارها و شیوه‌های موجود، معانی آشکار و پنهان آیات را استخراج کنند. این مفسران تحت تأثیر محیط فرهنگی و مکتب فکری خاص خود قرار داشتند و همین امر به هر یک از آنها سبک و اهداف ویژه‌ای در تفسیر بخشید، به طوری که هر کدام مسیر تفسیری منحصر به فردی را در پیش گرفتند که مبتنی بر چندین گرایش تفسیری بود. این گرایش‌ها بر اساس اهداف روش‌شناختی و معنوی هر مفسر شکل گرفته است. برخی از مفسران از رویکرد نقلی پیروی می‌کنند و در استدلال بر حجیت ظواهر قرآن، به روایات معصومان(ع) استناد می‌جویند. در مقابل، برخی دیگر به گرایش عقلی (یا همان اجتهاد پسندیده) تمایل دارند و از عقل و منطق برای تحلیل متون و تبیین معانی استفاده می‌کنند، که به تفسیر آنها بعدی تحلیلی و انتقادی می‌بخشد. همچنین، گروهی دیگر از علوم زبان و بلاغت بهره می‌برند تا دلالت‌های واژگانی و تصویری را روشن سازند و بر جنبه‌های زبانی قرآن تأکید کنند. علاوه بر این، برخی از مفسران رویکردی کلامی-اعتقادی دارند و با تکیه بر اصول ثابت عقیدتی، به مسائل اعتقادی و عبادی می‌پردازند. این پژوهش بر آن است تا سه گرایش نقلی، عقلی و زبانی/کلامی را در تفسیر سه مفسر شیخ طوسی، علامه طباطبایی و فیض کاشانی بررسی کند و وجوه تشابه و تفاوت در روش‌ها و نتایج تفسیری آنها را مشخص نماید. همچنین، این مطالعه در پی آن است که تأثیر عوامل روش‌شناختی و فرهنگی را در شکل‌گیری هر یک از این گرایش‌ها آشکار سازد و نشان دهد که این عوامل چگونه بر اثبات حجیت ظواهر قرآن تأثیر گذاشته‌اند. در این تحقیق، از روش استقرایی و توصیفی-تحلیلیِ تطبیقی استفاده خواهد شد تا تفاسیر ارائه‌شده توسط این سه مفسر مورد بررسی قرار گیرد، توصیف و تحلیل شود، و در نهایت، گرایش‌های تفسیری غالب در آثار آنها مشخص گردد. همچنین، نتایج به‌دست‌آمده از این مفسران در مواجهه با مسائل تفسیری مقایسه خواهد شد تا نقاط قوت و ضعف هر گرایش نمایان شود. این پژوهش می‌تواند به درک بهتر ما از ماهیت تفسیر قرآن کریم و استنباط معانی جامع و یکپارچه آن کمک کند

همانا خداوند متعال پیامبران را با رسالت هایی به سوی مردم فرستاد تا آنان را هدایت کرده و از اعماق تاریکی به سوی نور کمال و سعادت در دنیا و آخرت برسانند و به همین جهت می بینیم که اصل دعوت الهی در بین پیامبران علیهم السلام مشترک می باشد که لب دین یعنی توحید خداوند متعال و عدم شرک در همه امور و کارها است و از آن جهت که توحید از مهمترین برنامه هایی است که همه پیامبران الهی علیهم السلام به آن دعوت کرده اند و خداوند متعال نیز در همه کتاب های آسمانی و به خصوص در قرآن کریم بر آن تأکید نموده است بر آن شدیم تا محوریت توحید در معرفت دینی را مورد بررسی قرار دهیم تا اهمیت اعتقاد به توحید در همه کارها را به دست آوریم و آن را به صورت مطالعه توصیفی تحلیلی و از دیدگاه تفسیری علامه طباطبایی و در قالب بررسی ابعاد توحید سپس جایگاه توحید در معرفت دینی مورد مطالعه قرار دادیم بنابراین به دست آمد که توحید به توحید نظری که همان توحید ذاتی و صفاتی و افعالی است و توحید عملی که در قالب توحید در عبادت و توحید در استعانت است تقسیم می شود آنگاه در بحث بیان جایگاه توحید و نقش آن در معرفت دینی به دست آمد که توحید دارای نقش کلیدی و اساسی و بزرگی در معرفت دینی است خواه در اصول دین؛ یعنی در بحث نبوت و معاد و عدل الهی و خواه در بحث احکام شرعی؛ یعنی عبادات و معاملات و سیاسات و ولایات و خواه در بحث شناخت اخلاق کریمانه انسانی. و دلیل آن این است که همه این اموری را که ذیل عنوان معرفت دینی قابل مطالعه هستند نمی توان به آنها دست یافت مگر پس از اعتقاد به توحید الهی. بنابراین اگر شخصی تصور نماید که خدایان فراوانی در عالم وجود دارند نخواهد توانست که پیامبر راستین را تشخیص دهد زیرا در این صورت، پیامبران فراوانی به فراوانی خدایان وجود خواهند داشت و نیز نخواهد توانست به حسن و قبح حقیقی در کارها دست یابد کما اینکه نخواهد توانست که به عدل الهی اعتماد نماید زیرا در این صورت فرض آن است که خدایان فراوان و مختلفی وجود دارند نیز نخواهد توانست که به احکام شرعی نجات بخش دست یابد و نه اخلاق کریمانه انسانی را بشناسد و آن به این دلیل است که خدایان فراوان خواهند بود و هر کدام اوامر و نواهی مختلفی خواهد داشت که به اوامر و نواهی دیگر خدایان تداخل پیدا خواهد کرد و در این حالت، انسان نخواهد توانست به کمال و سعادت در دنیا و آخرت که هدف اصلی و اساسی دین است دست پیدا کند.

شناخت آموزه‌های قرآن از صدر اسلام تاکنون کانون توجه مسلمانان به ویژه اندیشمندان علوم قرآنی بوده و هست یکی از راه‌های پی بردن به این آموزه‌ها دقت در فنون بلاغی به کار رفته در آیات الهی است؛ از جمله این فنون «مجاز» است که با توجه به مفاد دلایل محکم باورمندان به آن، وجود آن در قرآن حتمی است و از آنجایی که وجود هریک از فنون بلاغی در قرآن حکمت خاصی دارد پرداختن به حکمت وجود مجاز در قرآن نیز اهمیت دارد و با توجه به جایگاه علمی علامه طباطبایی در جامعه تفسیری، پی بردن به این حکمت از دیدگاه ایشان به منظور فهم مدقانه آیات الهی ضروری است، از این‌رو این مقاله با بهره‌مندی از کتاب «المیزان فی تفسیر القرآن» و کتب تفسیری، لغوی و بلاغی و پردازش مطالب به روش توصیفی- تحلیلی به دنبال پاسخ‌گویی به این پرسش اصلی است که «تحلیل دیدگاه علامه طباطبایی در مورد حکمت مجاز در قرآن چیست؟»؛ یافته‌های پژوهش نشان داد که علامه معتقد است: حکمت وجود مجاز در قرآن شامل بیان امور نامحسوس با امور محسوس، تفهیم به عموم مردم، سخن گفتن به زبان عرف، رعایت ادب گفتاری و پند دادن به بشر است.

هدف: هدف اصلی این پژوهش، تبیین، تحلیل و ارزیابی انتقادی نظریه «ایمان‌گرایی عقلانی» سی. استیون اونز به مثابه پاسخی به چالش‌های باور دینی در جهان معاصر است. این پژوهش در گامی فراتر، می‌کوشد تا با به‌کارگیری چارچوب منسجم معرفت‌شناختی و فلسفی علامه سید محمدحسین طباطبایی، این نظریه را سنجیده و ظرفیت حکمت اسلامی را برای تعامل با اندیشه‌های معاصر در فلسفه دین به نمایش بگذارد. روش‌شناسی پژوهش: این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی و رویکردی تطبیقی و انتقادی سامان یافته است. فرآیند پژوهش بر پایه تحلیل محتوای منابع کتابخانه‌ای استوار بوده و در دو مرحله اصلی انجام شده است: نخست، تقریر دقیق و نظام‌مند نظریه ایمان‌گرایی عقلانی اونز و مولفه‌های آن ؛ دوم، ارزیابی انتقادی این نظریه با استفاده از مبانی فکری علامه طباطبایی به عنوان معیار و چارچوب سنجش. یافته‌ها: یافته‌های پژوهش نشان داد که ایمان‌گرایی عقلانی اونز، راهی میانه میان ایمان‌گرایی افراطی و عقل‌گرایی محض است که بر مولفه‌هایی چون «محدودیت ذاتی عقل»، «ایمان به‌مثابه اعتماد موجه» و نقش «نشانه‌های طبیعی» استوار است . ارزیابی این نظریه از منظر علامه طباطبایی آشکار ساخت که هرچند هر دو اندیشمند در نقد افراط‌گرایی معرفتی و پذیرش محدودیت‌هایی برای عقل مفهومی هم‌نظرند ، اما نظام فکری علامه دارای تمایزات و امتیازات بنیادین است. مهم‌ترین این تمایزات عبارتند از: تأکید قاطع علامه بر توانایی عقل در رسیدن به «یقین برهانی» در اصول دین ، نقش محوری «فطرت» و «علم حضوری» به عنوان منابع معرفتیِ درونی و بی‌واسطه ، و تبیین «رابطه وجودشناختی» و تکاملی میان علم، ایمان و عمل. نتیجه‌گیری: نتیجه نهایی پژوهش آن است که چارچوب جامع علامه طباطبایی نه تنها بدیلی برای ایمان‌گرایی عقلانی اونز، بلکه به مثابه مصحح، مکمل و معمّق آن عمل می‌کند. این چارچوب، با تصحیح نگاه به توانایی عقل در کسب یقین، تکمیل نظریه با افزودن ابعاد فطری و شهودی، و تعمیق آن با ارائه بنیان‌های وجودشناختی، مدلی استوارتر و جامع‌تر برای فهم رابطه عقل و ایمان ارائه می‌دهد. در حالی که نظریه اونز راهکاری هوشمندانه برای دفاع از ایمان در «چارچوب درون‌ماندگار» عصر سکولار است ، رویکرد علامه فراخوانی بنیادین برای فراروی از این چارچوب از طریق تحقق ظرفیت‌های کامل عقل و شهود است.

انسان مختار معاصر که دائماً در حال حرکت و دستیابی به پیشرفت‌های وسیعی در حوزه‌های علمی و فناوری است، ‌‌اما در این حرکت، ‌‌همچنان در جستجوی غایت و مقصدی انگیزه‌بخش برای رسیدن به معنا و اثرپذیری سبک زندگی از آن است. ‌بنابراین پرداختن به این موضوع، ‌‌در میان اندیشمندان و به‌ویژه فیلسوفان مسلمان، ‌‌از اهمیت بالایی برخوردار است؛ زیرا سبک زندگی انسانی که معنای آن از باورها، ‌‌عقاید و ارزش‌های الهی استخراج شود، ‌‌می‌تواند او را به سوی دستیابی به فضائل اخلاقی در عمل و تحقق کمال سوق دهد. ‌از این‌رو در این پژوهش که با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و با شیوه‌ توصیفی-تحلیلی می‌باشد، ‌‌تلاش بر این بوده‌است که، ‌‌با بیان مبانی نظری و مؤلفه‌های تأثیرگذار معنا در سبک زندگی، ‌‌از دیدگاه اندیشمند برجسته‌ی مسلمان، ‌‌علامه طباطبایی به این مهم پرداخته شود. ‌براساس یافته‌های این پژوهش، ‌‌از دیدگاه علامه طباطبایی، ‌‌تمامی اجزاء و ابعاد هستی در اتصال و ارتباط با یکدیگر و جدایی‌ناپذیر از رکن اساسی توحید است. ‌بنابراین برای درک و همراهی بیشتر انسان با این ارتباط، ‌‌او را به سوی نگاه عالمانه به هستی و خالق این جهان دارای انتظام و هدفمند سوق می‌دهد. ‌ازاین‌رو توحید محوری و ایمان را به‌عنوان مؤلفه‌های اساسی معنابخش به زندگی و راهبر سبک آن می‌دانند، ‌‌به‌گونه‌ای که سبک زندگی متعالی مدنظر ایشان، ‌‌بسیار متأثر از مبانی نظری و به خصوص تأثیر ویژه و عمیق رابط بودن وجود انسان نسبت‌به خداوند می‌باشد. ‌در این نگاه، ‌‌انسان خود را در عین فقیر مطلق دانستن، ‌‌اما با درک ارزشمندی خود، ‌‌از انجام امور موهوم و لهوولعب در زندگی دوری گزیده و با انجام اعمال صالح و روی آوردن به قناعت، ‌‌به‌منزله مؤلفه‌های مؤثر در سبک زندگی، ‌‌با ترک مصرف‌گرایی افراطی،که هم اکنون به‌عنوان رکن اصلی سبک زندگی مدرن می‌باشد، ‌‌به کنش‌ها و رفتارهای خود رنگ توحیدی بخشیده و زندگی خود را صرف رسیدن به حیات طیب، ‌‌در همین دنیا می‌نماید.

توحید در عبادت از مسائل مهم اعتقادی جامعه بشری در تمام اعصار و زمان‌ها به شمار می‏رود؛ مهم‌ترین مسئله در مباحث مربوط به این توحید معیار شناخت آن مى‏باشد، ابعاد مختلف توحید عبادی، در این تحقیق مطرح ‌شده است. هدف در بحث حاضر به بررسی معیار توحید عبادی از دیدگاه علامه طباطبایی و فخر رازی در تفاسیر المیزان و تفسیر کبیر است، از آن‌ جهتی که حقیقت توحید یکی است و هیچ دانشمند تردید در مسئله توحید ندارد؛ ولی در مقام بحث مرتبه‌های گوناگونی و مراتب مختلفی دارد که با دقت عقلی از مسائل علمی دقیق‌تر و ترک آن از همه دشوارتر از جهت شناخت دقیق آن است. مهم‌ترین مبحث توحید عبادی این‌که عبادت از اطاعت بالاتر است، اطاعت غیر خدا ممکن است در حد شرک نرسد؛ ولی عبادت غیر خداوند قطعاً سر از شرک در می‌آورد. از بررسی مجموع آیات در مورد توحید عبادی از بیانات علامه طباطبایی و فخر رازی استفاده می‌شود، توحید محور تمام آموزه‌های دینی است، تمام اصول و فروع اسلام از آن سرچشمه می‌گیرد و توحید عبادی محور اصلی سایر مراتب توحیدها است.

مقایسه تطبیقی تفسیر مفسران پیرامون آیات و موضوعات قرآنی از جمله راه‏‌های فهم صحیح مراد الهی است. در این روش، آراء مفسران قرآن براساس شواهد قرآنی، عقلی و نقلی مورد مقایسه و ارزیابی قرار می‌گیرد و نظر صحیح پیرامون آیه و موضوع منتخب، تبیین می‌شود. ابن‌عاشور و علامه طباطبایی روش تفسیری قرآن به قرآن را مبنای تفسیر خود قرار داده‏اند. بر این اساس، مقایسه و ارزیابی نظریات تفسیری این دو مفسر با یکدیگر اهمیت به‏سزایی دارد و موجب فهم مراد الهی براساس سیاق آیات قرآن می‌شود. آیه 124 سوره بقره افزون ‏بر ارائه نمایی کلی از مکالمه حضرت ابراهیم با خداوند و درخواست‏‌های وی از ذات ربوبی، حاوی مفاهیم و اصطلاحات مهم کلمات، ابتلاء و امامت است که فهم معنای دقیق حقیقی آن‏‌ها تأثیر مهمی در شکل‏گیری زمینه فکری و اعتقادی مسلمانان نسبت به سنت‏‌های الهی همانند ابتلاء و نیز موضوع مهم و اصولی امامت دارد. در همین راستا، تحقیق حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی تفسیر آن دو مفسر پیرامون محتوای آیه 124 سوره بقره از جمله: اصطلاحات مهم قرآنی ابتلاء، کلمات و امامت و نیز درخواست حضرت ابراهیم برای اعطای امامت به ذریه‏اش و در نهایت پاسخ خداوند به او، پرداخته است. براین اساس، ابن‏ عاشور و علامه طباطبایی، سیاق واحدی را بر آیه شریفه در نظر می‌گیرند و درباره دعای ابراهیم و پاسخ خداوند به آن؛ نظری مشابه با همدیگر مطرح نموده‎اند، اما زمان شروع ابتلای ابراهیم و تفسیر اصطلاحات قرآنی مذکور در آیه محلّ اختلاف این دو مفسر است. ابن‌عاشور اصطلاحات مذکور را همانند مفسران سلف فریقین تفسیر نموده‏ است، حال آنکه علامه طباطبایی ضمن استناد به آیات متعدد قرآنی، تفسیری بدیع و متفاوت از اصطلاحات قرآنی آیه محلّ بحث ارائه نموده است.