جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در فلسفه اسلامی یکی از مهمترین موضوعات مطرح و مورد بررسی محققان مسلمان، معرفت شناسی و معنا شناسی صفات الهی است و توجیه اطلاق مفاهیم و اوصاف بشری بر خدای نامحدود ذهن آنان را به خود مشغول کرده است. مسئله کیفیت اتصاف حق تعالی به صفات ذاتی از مهمترین مباحث خداشناسی است که همواره میان اندیشمندان مسلمان مطرح بوده است. نظریه ادراکات اعتباری و روح معنا از نظریات ابتکاری علّامه طباطبایی است که به موازات نظریه استعلایی معنا مورد توجه قرار گرفته است. این نظریه ابعاد گوناگونی دارد. معناشناسی ادراکات اعتباری یکی از ابعاد این نظریه است که مقدمه لازم برای ورود به هر بعد دیگر این نظریه به شمار می رود. برای فهم دقیق معنای این اصطلاح باید ابهامات سه گانه زبانی، معنایی و مصداقی آن برطرف شود. این مهم می تواند با کمک رویکرد های مطرح اخیر در فلسفه زبان و زبان دین بررسی شود. لذا در این رساله، ابتدا نظریه های ارائه شده مربوط به معناداری اسامی و صفات و گزاره های دینی از دیدگاه های فلاسفه معاصر مانند فرگه، ویتگنشتاین و کریپکی مطرح می شود و نقد های وارد بر آنها بررسی می شوند. در ادامه دیدگاه های کارکرد گرایانه ملاصدرا و علامه طباطبایی در توضیح چگونگی وضع واژه ها و کارکرد آنها در بیان صفات الهی و نحوه ی ارجاع آنها به ذات الهی مورد مداقه قرار می گیرند. در نهایت مقایسه ی دیدگاه ها بر اساس نقاط مشترک و تفاوت ها صورت می گیرد و تا حد امکان ریشه یابی تفاوتها ی مذکور بررسی خواهند شد.

یکی از موضوعات قابل توجه که در آیات زیادی از قرآن مطرح گردیده موضوع ملک یا ملائکه می باشد. موضوعی که علاوه بر قرآن ، در منابع روایی شیعی و سنی بازتابی گسترده دارد. اما آنچه که در قرآن و روایات و منابع تفسیری با آن روبرو هستیم بیشتر درباره صفات و ویژگی ها و نیز اعمال و مقامات ملائکه است اما اینکه این فرشتگان ماهیتشان چیست بحث و گفتگویی جز مواردی نادر دیده نمی شود .که در این زمینه اختلاف نظرهای بسیاری وجود دارد. بخش قابل توجهی از دانشمندان اسلامی در حوزه کتب کلامی و تفسیری ، ملائکه را موجوداتی جسمانی ولیکن از نوع جسم لطیف میدانند. برخی ماده اولیه ی آنها را از جنس نور می دانند.در حالیکه برخی از فلاسفه اسلامی فرشتگان را دارای تجرد و به دیگر سخن مجرد از جسم و جسمانیات می دانند. به گفته علامه طباطبائی ، آنچه در روایات درباره مشاهده ملائکه در شکل ها و صورت های جسمانی آمده تمثل است. (یعنی چیزی برای کسی در صورت خاص پدید آید.) همچنین به گفته او اینکه مشهور شده که فرشته و جن اجسام لطیفی اند که به صورت ها و اشکال مختلف در می آیند ؛ دلیل معتبری ندارد. (المیزان ، ج17 ، ص13) همانگونه که گفته شد در قرآن و روایات ویژگی های متعددی برای چنین موجوداتی بیان شد از جمله : اینکه آنها عاقل و دارای شعورند و نیز سر به فرمان خدا دارند و هرگز نافرمانی نمی کنند ، مدبرات امر خدایند و دارای صنوف مختلف برای مأموریت های مختلف هستند و همواره تسبیح و حمد خدا میگویند البته در مواردی به صورت انسان بر انبیاء و یا انسان های شایسته و دارای قلبی پاک متمثل می‌شوند چنانچه طبق آیه10 سوره مبارکه مریم(س) فرشته روح بر حضرت مریم (س) به صورت بشری در نهایت زیبایی متمثل شد. و این تمثل برای بسیاری از انبیاء الهی در روایات گزارش شده است. لذا یکی از اهداف این پژوهش علاوه بر معرفت نسبت به چیستی و ماهیت فرشتگان آشنایی با حقیقت تمثل است از منظر علامه طباطبائی و بررسی تطبیقی آن با برخی از مفسران بزرگ و مطرح جهان اسلام و جواب به سوال هایی که در این خصوص مطرح است. به عنوان نمونه: آیا فرشتگان می توانند تغییر ماهیت دهند و مبدل به انسان شوند؟یا اینکه نه ، حقیقت تمثل چیز دیگری است و مربوط به ظرف ادراکی انسان میشود. ... بنابراین با توجه به اینکه قرآن یکی از شاخصه های مؤمن بودن را ایمان و باور به ملائکه خدا دانسته است (بقره/285) و کمال ایمان و بهره مندی هرچه بیشتر از این موجودات معصوم و مکرم منوط به شناخت و معرفت هرچه بیشتر نسبت به چیستی و حقیقت آنهاست این پژوهش در پی آن است که با تاکید بر تفسیر گرانسنگ المیزان و نگاهی به آراء برخی دیگر از فیلسوفان و عارفان مسلمان گامی در جهت معرفت افزایی نسبت به آنها بر دارد . مسئله شناخت موجودات غیر مادی و آسمانی همواره برای انسان مهم و جذاب بوده است. در جایی که تعالیم ناب آموزه های الهی مورد توجه قرار نگیرد ، بالتبع مباحث پیرامون دین هم به تحریف و خرافه و خیال پردازی کشیده می شود و همچنین در پرتو شناخت و معرفت است که انسان میتواند خوب رشد کند و حرکت کند ضرورت دارد که ما این موجودات را در حد توان خود بشناسیم. هدف از این نوشتار، آشنایی با نظر اسلام در مورد ماهیت ملائکه ، آشنایی با دیدگاه علامه طباطبائی در مورد حقیقت ملائکه و نیز آشنایی با حقیقت تمثل فرشته بر انبیاء و صالحان با تکیه بر تفسیر المیزان و آراء برخی از فیلسوفان و عارفان مسلمان می باشد.

از مباحث مهم تفسیر قرآن ، رابطه قرآن با سنت است. در این خصوص مفسران نظرات مختلفی را ابراز کرده اند. از مفسران معاصر علامه طباطبایی(ره) قرآن کریم را در دلالت مستقل و بی نیاز از روایات می دانند و نیازمندی قرآن در بیان جزئیات و تفاصیل احکام به روایات معتبر نقل شده از پیامبر(ص) و اهل بیت علیهم السلام را نفی کننده استقلال قرآن در دلالت نمی دانند. ایشان نقش روایات تفسیری را تعلیم شیوه تفسیر قرآن می دانند و وظیفه مفسر را غور در روایات و استخراج روش فهم قرآن می دانند. توجه به این کارکرد روایات تفسری از منظر صاحب تفسیر المیزان با روش توصیفی - تحلیلی و با هدف استخراج شان تعلیمی روایات تفسیری از منظر علامه طباطبایی(ره) ضرورت دارد. بررسی دیدگاه ها ی علامه طباطبایی(ره) در خصوص شان تعلیمی روایات نشان داد که برخی از روایات تفسیری بطور مستقیم، کارکرد روایات تفسیری را آموزش می دهند و بعضی دیگر به طور غیر مستقیم نقش روایات تفسیری را نمایان می کنند. تفسیر قرآن با آیات قرآن، ارجاع متشابهات به محکمات، اخد روایات موافق و رد روایات مخالف قرآن، قاعده جری و تطبیق از جمله مهم‌ ترین کارکردهای روایات تفسیری است که بطور مستقیم در روایات منقول از اهل بیت علیهم السلام به آنها اشاره شده است. اصل معناداری فرازهای مستقل آیات قرآن، پدیدار شدن معانی جدید با قیود جدید و استفاده از سیاق، کارکردهایی هستند که بطور غیر مستقیم و از عمل تفسیری اهل بیت علیهم السلام بدست می آید.

آزادی ازجمله مسائلی است که موردتوجه بسیاری از فلاسفه چه در جهان اسلام و چه در جهان غرب قرارگرفته است. دراین ‌بین آزادی و کاربست آن از ابزارهای مهم برای رسیدن به کمال انسانی است. همچنین اندیشه‌ها و آزادی انسان است که او را برای رسیدن به هدف به حرکت درمی‌آورد؛ پس اگر آزادی نباشد هر نوع تلاش او بیهوده خواهد بود. در این پژوهش آزادی از منظر علامه طباطبایی (ره) به‌عنوان یک فیلسوف مسلمان و ژان پل سارتر به‌عنوان یک فیلسوف اگزیستانسیالیست بررسی خواهد شد. درعین‌حال که هر دو فیلسوف قائل به آزادی برای انسان هستند، اما آن را به‌طور مطلق نمی‌پذیرند و محدودیت‌هایی برای آن برشمرده‌اند. ما در این پایان‌نامه به دنبال بررسی مفهوم، اقسام، مبانی و محدودیت‌های آزادی با مراجعه به کتب و منابع دسته اول علامه طباطبایی و ژان پل سارتر هستیم و بعد از جمع‌آوری اطلاعات به توصیف، تحلیل و درنهایت مقایسه تطبیقی نظریاتشان پرداخته‌ایم. بعد از بررسی مفهوم و اقسام آزادی به‌طور جداگانه از منظر این دو فیلسوف به مبانی می‌رسیم که هر دو فیلسوف، مبانی انسان شناسانه و هستی شناسانه برای آزادی قائل شده‌اند. پس از بررسی مبانی به محدودیت‌های آزادی می‌رسیم؛ علامه طباطبایی (ره) در تبیین محدودیت‌های آزادی به 3 امر: 1) محدودیت حاصل از قوانین (شرعی/ غیرشرعی) 2) محدودیت حاصل از حقوق دیگران 3) محدودیت حاصل از علل طبیعی اشاره می‌کند و ژان پل سارتر در این زمینه به محدودیت‌های زیر می‌پردازد: 1) آزادی دیگران 2) مسئولیت‌های انسان 3) عدم آگاهی از آزادی 4) موقعیت.

یکی از بارزترین جنبه هایی که قران کریم به آن توجه دارد، مَثَل ها هستند، مَثَل ها از شیواترین روش های بیان و خلاصه ترین آنها از لحاظ تاثیر بر دل هاست. مَثَل قرانی نوعی از اَشکال بیانی و تمثیلی به حساب می آید و روش های آموزشی مختلفی دارد مانند برانگیختن، ترساندن، یادآوری، نصیحت و تشویق. بسیاری از علماء، ادباء و مفسرین از مکاتب فکری مختلف و در طول اعصار از أمثال استفاده کرده اند. تعریف ضرب المثل، همانند و انواع و اقسام آن را به تفصیل بیان کرده اند، ضرب المثل خلاصه را به تفصیل بیان می کند، مبهم را آشکار می کند و هدف را از لحاظ تجسم آن به صورت محسوس به ذهن نزدیک می کند. استفاده از مَثَل ها در قران و از طرف خدای تعالی برای بندگانش، به منظور آسانی فهم و درک و آسانی دسترسی به آن است تا جایی که در روز قیامت برای کسی حجّتی نباشد و تمام دلائل، عقلی، موجود و اشاره به یگانگی خداوند متعال است. در بحث خودم به مَثَل های تفسیر المیزان از علامه محمدحسین طباطبایی پرداخته ام، بحث بر پایه روش استقرایی است و در خلال مجموعه آیات قرانی که ویژه اَمثال قرانی صریح است، به مثل ها می پردازم، و همچنین نظر علامه طباطبایی و نظرات برجسته ترین مفسران در تفسیر المیزان را آورده ام و در پایان احادیث و روایات تفسیری از پیامبر و اهل بیت ایشان در خلال سخنان، اعمال و تایید آنان درباره اَمثال قرانی و اهمیت آنها است. مَثَل هایی که در قران آمده، مثل های عامه هستند که به گوش همه مردم می خورد، ولی اِشراف به حقیقت معانی و نیّات اصلی آن خاص اهل علم است از کسانی که حقایق امور را درک می کنند و در ظواهر آنها ثابت نمی مانند.

آرمان عدالت یکی از آرمان های دیرینه بشریت بوده که دلالت آن در امر تربیت به عنوان یکی از مهم ترین عوامل سعادت، از مسائل مورد توجه جوامع امروز می‌باشد. هدف اصلی این پژوهش تبیین مبانی فلسفی عدالت تربیتی از منظر علامه طباطبایی به عنوان یکی از مهم ترین و تاثیرگذار ترین فلاسفه جهان اسلام است. روش بکار رفته در این پایان نامه، روش کیفی و از نوع توصیفی- تحلیلی- استنباطی است که با استفاده از مطالعات کتابخانه ای و جمع آوری اطلاعات از طریق فیش برداری صورت پذیرفته است. در سوال اول ابتدا نظرات علامه پیرامون دو موضوع عدالت و تربیت تحلیل و سپس مفهوم عدالت تربیتی از آن استنباط شده و در سوال های دوم تا پنجم، نظرات علامه در مبانی عدالت و تربیت مشتمل بر هستی شناسی، معرفت شناسی، انسان شناسی و ارزش شناسی توصیف و تحلیل شده و در نهایت مبانی عدالت تربیتی از آن ها استنباط گردیده است. مهم ترین نتایج و دستاورد های ای پژوهش عبارتند از مفهوم عدالت تربیتی، هستی شناسی عدالت تربیتی، معرفت شناسی عدالت تربیتی، انسان شناسی عدالت تربیتی و ارزش شناسی عدالت تربیتی از منظر علامه طباطبایی.یافته های این پژوهش حاکی از آن است که مفهوم عدالت تربیتی در نظر علامه شامل دو مرحله است که عبارتند از: بستر سازی اولیه به صورت حداقل آموزش برابر و یکسان برای همه و رعایت استحقاق ها در گام بعدی. همچنین هستی شناسی عدالت تربیتی از نظر علامه بیانگر آن است که اساس خلقت زمین و آسمان بر اساس عدل بوده و تربیت راه نیل انسان به سوی غایت مقرر است ؛ لذا تربیت هم انسان را به سوی عدل سوق میدهد و هم باید در تربیت عدالت وجود داشته باشد تا همگان بتوانند به سعادت برسند. معرفت شناسی عدالت تربیتی در منظومه فکری علامه بیانگر دو دسته منابع شناخت است؛ منابع دست اول(عقل، حس و وحی)و منابع دست دوم که همان عرف و متخصصین اند. علامه سخن از اعتباریات به میان می آورد و این گونه برداشت میشود که تبیین مفهوم عدالت تربیتی در دسته ی اعتباریاتی است که وظیفه ی استخراج آن بر عهده متخصصین امر است. در حوزه انسان شناسی، انسان از نظر علامه موجودی استخدامگر است و راه توازن جوامع انسانی عدالت و اخلاق است. در ارزش شناسی عدالت تربیتی نیز عدالت تربیتی دارای ارزش ذاتی و اعتباری می‌باشد. کلیدواژه‌ها: مبانی فلسفی،عدالت تربیتی، علامه طباطبایی.

دین مقدس اسلام از جامع ترین و کامل ترین ادیان الهی است.که برای به سعادت رساندن انسان‌ها قوانین و احکام بیان فرموده، بیان قوانین و احکام را واگذاری به خاتم الانبیا پیامبر اسلام صلی الله علیه ‌ واله و ائمه معصوم علیه السلام نمودند که هر حکمی الهی در جای خودش از اهمیت خاص خودش برخوردار است. یکی از احکام الهی مسئله امر به معروف و نهی از منکر هست که از واجبات است و بر هر مرد و زن مسلمان واجب است. امر به معروف و نهی از منکر در مقایسه با دیگر واجبات از اهمیت ویژه ای برخوردار است و حتی به عنوان زمینه ساز تحقیق دیگر واجبات می‌باشد .به همین جهت فقهای بزرگوار به بررسی و بیان احکام الهی همت گماردند و همه ی مسائل عملی را برای ملکفین بیان نمودند، یکی از این مسائل مسئله مهم امر به معروف و نهی از منکر است لذا برای تحقیق موضوع ابعاد فقهی امر به معروف و نهی از نظر علامه طباطبایی (که ایشان هم مفسر است و هم فقیه جامع الشرایط، بسیار حائز اهمیت است. لذا در این تحقیق شرایط وجوب و شرایط آمر به معروف و ناهی از منکر و آثار و فواید اجتماعی و فردی امر به معروف و نهی از منکر از نظر ایشان مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است. زیرااز آنجایی که امر به معروف و نهی از منکر هم مبنای قرآنی و هم مبنای روایی و فقهی دارد، از همین جهت اهمیت این موضوع هم در قوانین حکومتی و معاشرت اجتماعی و زندگی فردی باعث رشد و ترقی و کمال هر حکومت و اجتماع و فرد می شود و به آن هدف و راه که منتهی به سعادت دنیا و آخرت است منجر می شود.

از جمله رویکردهای جدیدی که در بحث معرفت‌شناسی باور دینی مطرح شده است، «تجربه باورساز» ویلیام آلستون است. راهکاری که آلستون ارائه می‌دهد، مسیری برای ایجاد اعتمادپذیری و معقولیت باورهای دینی است. این باورها توسط تجربه‌های عرفانی و دینی برای انسان شکل می‌گیرد. مسئله‌ی اصلی این نظریه چگونگی بهره بردن از تجربه‌های درونی به عنوان یک منبع مهم معرفتی است. در این رابطه آلستون به این مهم می‌پردازد که به چه صورتی این تجربه‌ها منجر به تعمیق و تثبیت بنیان باورهای دینی و خصوصا معرفت‌هایی که در ادراک انسان از خداوند شکل می‌گیرد، خواهد شد. در این رویکرد او به دنبال توجیه باورهای دینی و ثمرات الهیاتی، به وسیله‌ی ادراکات عرفانی و تجربه دینی است. در سوی دیگر علامه طباطبایی با توجه به سنت حکمت اسلامی و دقت‌هایی که در زمینه مباحث معرفت‌شناختیِ تجربه‌های درونی و شهود شده است، دارای نگاهی منسجم و دقیق در این زمینه هستند که تحت عنوان علم حضوری به آن توجه و تاکید شده است. در این تحقیق به وجوه تشابه و تفاوت این دو نظریه رویکرد توجه شده‌است. از جنبه‌های مشابهت در این دو دیدگاه، توجه به ساحت ادراکات باطنی و معرفت‌های شهودی است و از جمله وجوه تفاوت‌شان، تفاوت در تبیین تجربه‌هایی که متعلق آن خداوند است. همچنین وجود تفاوت در اساسی در استفاده از تجربه‌های درونی در هر دو دیدگاه به نظر می‌رسد. با تحلیل و تبیین نظریه «تجربه باورساز» پیداست که علاوه بر نکات بدیع و مثبتی که دارد، دچار اشکالاتی نیز می‌باشد که آن‌ها را با در نظر داشتن دیدگاه‌ علامه طباطبایی و حکماء، به بررسی انتقادی آن پرداخته شده است.

این پایان‌نامه به موضوع یهود و مسحیت از دیدگاه علامه طباطبایی می‌پردازد و این امر را بر اساس آیات قرآن کریم و میزان ارتباط آن با کتب و عقاید حاضر در میان پیروان این ادیان بررسی می‌کند. این پژوهش به روش استقرایی، تحلیلی و به شیوه مقایسه میان متون دینی مرتبط صورت گرفته است. پژوهش حاضر مشتمل بر یک مقدمه و سه فصل می‌باشد که فصل نخست آن مسائلی نظیر کلیات پژوهش، دلایل انتخاب موضوع، پرسش پژوهش و حدود آن و روش به کار رفته در پژوهش را در بر دارد. اما فصل دوم، مشتمل بر اهمیت پژوهش پیرامون ادیان و کتب و عقاید یهود از منظر علامه طباطبایی است. فصل سوم متضمن مباحثی درباره کتب و عقائد مسیحیت از دیدگاه علامه طباطبایی بر اساس کتاب تفسیر المیزان است. این پژوهش به روش تحلیلی توصیفی انجام شده و در درجه نخست، بر کتاب تفسیر المیزان که از روش تفسیر قرآن به قرآن بهره می‌برد تکیه کرده است. پژوهش حاضر به چند نتیجه مهم انجامید که بر دانسته‌های پیشین در این حوزه افزود. از مهم‌ترین این نتایج آن‌که همه آن‌چه در قرآن کریم پیرامون عقاید یهودیان و مسیحیان بیان گردیده در کتب ایشان نیز به طور مستقیم یا غیر مستقیم یافت می‌شود. مسیحیان به احکام، شرایع و عقایدی که عیسی علیه السلام برای آنان آورد ایمان نیاورده و آن‌چه را که در انجیل به عنوان کتاب آسمانی خویش پیرامون پیامبر اکرم و دین اسلام آمده بود تصدیق نکردند. نبوت به منزله ستون فقرات ادیان آسمانی است، از این رو ما شاهد حضور مفهوم نبوت و اصول، اهداف، ابعاد و حاملان آن در ادبیات کتب مقدس هستیم، اما ما این مفاهیم را جز از قرآن کریم به عنوان منشور وحدانیت خدا اخذ نمی‌نماییم. یهودیان، در مقایسه با مسیحیان که عیسی را فرزند خداوند قرار داده و به خدای واحد احد شرک ورزیدند، نسبت به انبیا و رسولان الهی دشمن‌تر و کینه‌ورزتر هستند. علامه طباطبایی در تفسیر خویش هیچ امری (چه درباره یهود چه غیر ایشان) را باقی نگذاشت مگر آن‌که به تفسیر آن به کمک قرآن کریم پرداخت چرا که قرآن کریم جامع همه ادیان آسمانی است. یهودیان کتاب تورات را که بر موسی علیه السلام نازل شده بود تحریف کردند و آن را متناسب با اعمال و اهوای خویش قرار دادند. این امر بیان‌گر آن است که یهودیان، به حسب تعدد و تنوع گروه‌های موجود در این دین و برتری بعضی بر دیگران در مرجعیت دینی، بر کتب و منابع مکتوب و شفاهی متعددی تکیه کرده‌اند. یهودیان به خداوند متعال از روی هوا و هوس و تعصب کفر ورزیده و دارای عقیده‌ای راسخ نبودند. دلیل بر این امر اسلام آوردن بعضی از علمای دینی یهود مانند عبدالله بن سلام و جریجره و... است.

این پژوهش در صدد تببین مسئله شخصیت از منظر انسان شناسی علامه طباطبایی (ره) است. داده‌های این تحقیق که با روش کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده با روش تحلیل اسنادی، بررسی شده است. ماهیت انسان در مکاتب فلسفی و روانشناسی مختلف مثل آگوست کنت و اثبات گرایی، فیلسوفان تجربه‌گرا، روانشناسی رفتارگرا،روانکاوی فروید از مناظر مختلف مورد بررسی قرار گرفت. سپس ماهیت انسان در مکاتب دینی و الهی مورد توجه قرار گرفت و به انسان روحانی، شاخص‌های روحانیت در انسان و رابطه انسان با خدا در قران، ادبیات و عرفان و معرفی فطرت انسان در نهج البلاغه پرداخته شد. ساحت‌های نفس از دیدگاه علامه تامل خاص و نگاه ساختاری می توان، مهم ترین جنبه‌های وجودی انسان که به شخصیت او شکل می‌دهند و منشا سعادت و شقاوت او هستند را این گونه برشمرد: ساحت شناختاری، ساحت غریزی، ساحت اراده، ساحت عمل و ساحت الوهی (فطری). در یک تقسیم‌بندی دیگر در اندیشه علامه می‌توان هفت ساحت با کارکرد تقریباً مستقل و در تعامل با یکدیگر را برای انسان برشمرد که عبارت اند از: ساحت جسمانی، عقلانی، عاطفی، اخلاقی، اجتماعی، هنری و دینی «ویژگی‌های فی نفسه نوع انسان»، «ویژگی های نوع انسان با لحاظ حرکت استکمالی در سه ساحت نگرش، گرایش و رفتار» و «ویژگی‌های نوع انسان با لحاظ اثر حرکت استکمالی بر نفس»" ارائه شده است.