جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از موضوعات مهم در مباحث فلسفی که به هویت انسان مربوط می شود، قانون است. فیلسوفان زیادی به تعریف قانون و جنبه های آن در زندگی اجتماعی پرداخته اند، یکی از این جنبه ها «قانون طبیعی» است که به عنوان معیاری به قانون وضعی تعبیر می شود. ضرورت توجه به مبانی فلسفی علوم انسانی در خوانش صحیح علوم انسانی و تمدن سازی براساس آن، ایجاب می کند که به هر تفسیری از این نظریه به طور نظام مند نگاه کرد. بر اساس نظریه جان لاک، قانون طبیعی موهبتی عقلی است که توسط خدا به انسان داده شده است که ناظر به وضع طبیعی انسان است که در آن وضع، ذات پاک انسان دارای امتیازاتی است که اساس حقوق طبیعی را شکل می دهند، از آن جایی که انسان از وضع طبیعی خارج می شود و امکان نزاع هست، باید به جامعه روی آورد و برخی از امتیازات طبیعی را به هیئت حاکمه اعطا کرد تا ضامن اجرای قوانین مبتنی بر قانون طبیعی باشد که صدقش با توجه به اثبات وجود خدا و صفات نیکوی او احراز شده است؛ و این امر براساس مبانی معرفت شناختی لاک و مبناگرایی تجربی او تبیین می شود. در مقابل، علامه طباطبایی به این باور است که انسان با توجه به بداهت و تجرد علمش به این نکته می رسد که عین الربط به خدای کامل مطلقی است که وجود انسانِ دارای بعد فردی و اجتماعی را حکیمانه آفریده است و انسان را به سوی هدف خلقت که ذات واجب تعالی است براساس قوانین عام خلقت که مبنای باز تفسیر قانون طبیعی از منظر علامه است راهنمایی می کند. در نتیجه، اساس قوانین وضعی اجتماعی برای زیست اجتماعی انسان که برایش ضروری می باشد، براساس قانون طبیعی گفته شده تبیین می شود و نظام تقنینی و سیاسی و حکومتی براساس مطالب گفته شده و در زیر عنوان ربوبیت تکوینی و تشریعی مطلق خدا شکل می گیرد. اهمیت لاک در تمدن غرب و تأثیر علامه بر تمدن اسلامی و ضرورت توجه به اسلامی سازی علوم انسانی و نقش آن در زندگی اجتماعی بر اساس این دو دیدگاه مجزا، نگارنده را مجاب به نگارش این رساله کرده است. امتیاز این تحقیق این است که ضمن توجه به مبانی فلسفی منتج به قانون طبیعی لاک، به بررسی و تبیین نظریه علامه در تبیین ماهیت فلسفی قوانین هنجاری اجتماعی پرداخته است. در این تحقیق ثابت شده است که علی رغم وجود شباهت هایی که بین این دو وجود دارد، خوانش لاک از قانون طبیعی با نقدهای مهمی مثل عدم خود بسندگی عقل بشر، ذاتی بودن زندگی اجتماعی حتی بدون لحاظ وضیعت نزاع و نسبی نبودن تمام گزاره های ارزشی و اجتماعی و عدم سکولار بودن قوانین اجتماعی مواجه است که اساس اندیشه فلسفی علامه طباطبایی را شکل می دهد.

نظریه ی تشکیک در وجود از جمله راهکارهایی است که نزد فلاسفه ی عارف مسلک به منظور حفظ وحدت در هستی وایجاد ارتباط میان واحد و کثیر از دیرباز طرح و مورد نظر قرار گرفته است. نوافلاطونیان به عنوان نماینده ی اصلی تفکر فلسفی – عرفانی غرب با طرح درجات و سلسله مراتب موجود، خود را از پیشگامان ورود این نوع نگرش در فلسفه مطرح کرده‌اند. نزد آنان احد بسیط، غیرقابل-شناخت و توصیف ناپذیربوده و هیچ محدودیتی را شامل نمی‌شود. بر این اساس، افلوطین و پروکلس به استعاره فیضان و صدور متوسل شده و تکثر موجودات را بر این‌مبنا توضیح می‌دهند وکثرات را فیضان احد و هستی را صادر از احد می‌دانند. از نگاه آنان هر موجودی به علت "واحد" موجود است وکثرات عالم طبیعت را تصویر احد نامیده و پایین‌تر از وجود می‌دانند. علامه طباطبایی به عنوان یکی از برجسته ترین نمایندگان حکمت متعالیه با تکیه بر اصالت وجود، همچون حکمای متعالیه مدعی است؛ واقعیت‌ یک‌ حقیقت‌ مشککه ذو‌ مراتب‌ می‌باشدکه‌ به‌‌واسطه قوّت‌ و ضعف‌، أوّلیت‌ و ثانویت‌، تقدّم‌ و تأخّر، اختلاف‌ دارند؛ اختلافی‌ که‌ به مابه الاشتراکشان بازگشت دارد؛ و چون غیر از این‌ حقیقت‌، حقیقتِ دیگری‌ نداریم‌؛ و هر چه‌ جز او فرض‌ شود، یا عین‌ اوست‌ یا غیر او؛ و غیرباطل‌ است‌ پس‌ عین‌ او خواهد بود. این‌رساله در پی آن است که در عین بررسی تشکیک در وجود با توجه به اوصاف و ویژگی‌های احد، در نهایت با بررسی و مقایسه ی دیدگاه افلوطین، پروکلس و علامه طباطبایی در مبحث ربط وحدت و کثرت قوت و ضعف نظریات ارائه شده را مورد ارزیابی قرار دهد.

روش شناسی، شناخت شیوه های اندیشه و راه های تولید علم و دانش در عرصه معرفت بشری است و موضوع این دانش، روش علم و معرفت است. روش شناسی، علمی است که موضوعش علم و روش یا روشهای کسب آن علم است؛ فلذا درجه دوم محسوب می شود. در علوم اجتماعی مدرن، روش شناسی های مختلفی وجود دارد که میتوان آن ها را به 3 بخشِ 1. عینی گرا و واقع گرا (اثباتی، منفی گرایی و...)، 2. ذهنی گرا و نسبی گرا (تفسیری، برساختگرایی، پدیدارشناسی و...) و 3. انتقادی (مارکسیسم، فمینیسم، پست مدرنیسم، رئالیسم انتقادی) تقسیم کرد. هرکدام از روش شناسی های گفته شده، دارای مبانی هستی شناسی، معرفت شناسی، انسان شناسی و... متفاوتی هستند که باعث میشود روش های متفاوتی نیز برای مطالعه جامعه و حیات اجتماعی پیشنهاد دهند. از آنجا که محرز است مبانی فلسفی بر روش ها و روش شناسی های مطالعه حیات اجتماعی تأثیرگذارند، مبانی فلسفی اسلامی که در بسیاری امور از جمله انسان شناسی و معرفت شناسی تفاوت مُعظمی با مکتب های فلسفه غرب دارند، میتوانند باعث ایجاد روش شناسی ها و روش های متفاوتی در مطالعه حیات اجتماعی شوند. یکی از بزرگترین اندیشمدان اسلامی معاصر که با طرح نظریاتی بدیع، ابزارهای مفهومی خوبی برای ورود به وادی علوم اجتماعی و تولید علم انسانی اسلامی ایجاد کرده است، علامه طباطبایی است. طرح مباحثی همچون اعتباریات و بسط آن در کنش انسانی توسط ایشان و اقبال جامعه حوزوی و دانشگاهی در دهه های گذشته به این مباحث برای استفاده از آن در دیگر علوم همچون فلسفه، جامعه شناسی، حقوق و...، سیلی از پژوهش ها را در این باب ایجاد کرده است. پژوهش حاضر تلاش میکند با استفاده از همان مباحث یعنی اعتباریات، نگاهی جدید و مغفول را مطرح کند. علامه طباطبایی با طرح «توهم مجرد» برای اعتبار کردن، به روشی غیربرهانی اشاره میکنند که انسان ها در هنگام اعتبار از آن سود میجویند. در این روش، که در این پژوهش تلاش شده به وسیله آن، روش شناسی ای برای علوم اجتماعی پیشنهاد شود، فرد با درون کاوی و مبتنی بر فطرت مشترک انسان ها، به سطحی عرفی و رویین از حقیقت و معرفت حضوری دست می یابد که بین انسان ها مشترک است.

ازنظر اقبال ‌لاهوری متفکر برجسته پاکستانی و علامه طباطبایی فیلسوف و مفسر قرآن کریم، پرداختن به مولفه‌هایی چون خدا، وحی و نبوت یکی از مسائل مهم دین پژوهی به شمار می‌رود. بنابراین، اقبال‌ لاهوری با نوشتن کتاب احیای تفکر دینی در اسلام تلاش می‌کند طرح نوینی در حوزه دین پژوهی ارائه دهد. علامه طباطبایی نیز در آثار متعدد خویش از تفسیرالمیزان گرفته تا آثار کلامی عمیقاً اعتقاد داشت که دین هزاران شئون اجتماعی دارد و می‌توان مبتنی برآموزه‌های دین اسلام، جامعه اسلامی مترقی بنیان گذاشت. از این را، تأمل در حوزه دین پژوهی این دو متفکر را واداشته است تا در مورد مسائل مربوط به دین پژوهی نظراتی را ارائه بدهند. این پژوهش در صدد است ضمن ارائه تعریفی جامع از مولفه‌های مهم نظرات دو متفکر بزرگ اقبال ‌لاهوری و علامه طباطبایی را پیرامون این مولفه‌ها به صورت تطبیقی بررسی کند. به نظر اقبال اساس دینداری و نبوت تجربه‌ی دینی است. این تجربه سرآغاز و در حقیقت قابلیت نبی در دریافت وحی و حقایق دینی می‌باشد. پیامبر به دلیل وجدان انرژی روانی می‌تواند به خودآگاهی باطنی برسد. پیامبر کسی است که به خودآگاهی باطنی رسیده باشد و در آن تجربه‌ی اتحادی میل به فیضان و لبریز شدن و گذر از حدود خویش دارد تا نیرو‌های زندگی اجتماعی را از نو توجیه کرده یا شکل تازه‌ای به آنها بدهد علامه طباطبایی نیز براین باور است که عقل عامل اختلاف بود، و وحی عامل رفع آن عقل نشانه و دلیلی بر اتمام حجت بندگان نبود و حضور فرستاده‌گان الهی عامل رفع اختلاف و حاکمیت قانون وحی باعث برقراری جامعه تعادلی شده است. در واقع از نظر وی، وحی وظیفه دارد در حدودی که عقل، ناقص است جبران کند، مکمل و متمم عقل است. در بحث مقایسه بین اقبال و علامه طباطبائی نکته‌ای که این دو متفکر را از هم متمایز می‌کند، بعد معرفتی نظام فکری آن است. رویکرد اقبال‌ لاهوری و تفسیر ایشان در خصوص خاتمیت، بیانگر نوعی تعارض جدی بین عقل و دین است و ایشان به دنبال سلطه دادن عقل حداکثری بر جهان و هستی است؛ در حالی که رویکرد علامه در خصوص خاتمیت دین نوعی رویکرد اعتدالی به عقل را به نمایش می‌گذارد و تفسیر وی این است که عقل بشری به تنهایی نمی‌تواند تمام ملزومات خود را درک کند، ناگزیر مطیع امر قدسی و اتصال به امر وحی است. این پژوهش به شیوه تحلیلی- تطبیقی فراهم آمده است.

مکتب معنا‌درمانی به عنوان یکی از روان درمانی‌های اگزیستانسیالیسم، توسط ویکتور فرانکل، روان شناس هستی‌گرا ابداع شد. اصلی‌ترین رسالت این مکتب تاکید بر اهمیت معنای زندگی و نقش بی بدیل آن در رهایی از خلا وجودی و پوچی در زندگی است. این نظریه دارای مبانی انسان‌شناختی خاصّی است که موجب تمایز آن از سایر مکاتب می‌شود. هدف اصلی این پژوهش، پایش مبانی انسان‌شناختی در نظریه معنا‌درمانی فرانکل و سپس ارزیابی مبانی یاد‌شده، از منظر علامه طباطبایی است. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس داده‌های کتابخانه‌ای، استخراج شده است. مبانی انسان‌شناختی نظریه معنادرمانی فرانکل، در سه حوزه انسان و هستی، انسان و جامعه، انسان و مابعدالطبیعه قابل طرح است. مبانیِ ناظر به هستی انسان عبارتند از، هویت، ساحات وجودی، صیرورت، سرنوشت ویژه، آفرینش، ناخودآگاه روحانی، خودآگاهی، معناجویی، آزادی و اختیار و اضطراب. مبانی انسان‌شناختی مرتبط با انسان و جامعه عبارتند از، روابط انسانی و اجتماع، مسئولیت، ارزش‌مداری، نفی سرنوشت مشترک، تفرّد و مثبت‌اندیشی. مبانی انسان شناختی مرتبط با ما بعدالطبیعه نیز شامل، ارتباط انسان با خدا، دین، مرگ و ابدیّت طلبی است. أهمّ نقد‌‌‌هایی که براساس دیدگاه علامه طباطبایی (ره) بر مبانی انسان‌شناختی نظریه معنا‌درمانی فرانکل می‌توان طرح کرد عبارتند از: عدم تبیین صحیح از تجرد روح، توصیف این جهانی از بحث صیرورت، انکار فطرت انسانی و تناقض گویی در آن، تقلیل جایگاه ارزش‌ها و محدودکردن کارکرد آن به معنا بخشی در زندگی، تعریف حداقلی از دین و نگاهی پلورالیستی و ابزارگرایانه به آن و عدم توجه به حقیقی بودن سعادت. بر اساس نگاه علامه طباطبایی، مهم‌ترین نقطه افتراق دیدگاه ویکتور فرانکل در حوزه مبانی انسان شناختی، نسبت به دیدگاه اسلامی، انسان محوری بودن در برابر خدا محوری بودن است.

خداوند متعال هیچ موجودی رو بدون هدف نیافریده است. در بین موجودات عالم، انسان به عنوان اشرف مخلوقات با هدف دستیابی به کمال و تعالی آفریده شده است و برای رسیدن به کمال واقعی خود و پرورش استعدادهای بالقوه‌اش در طول زندگی گاه با سختی‌ها و ناملایمات و گاه با نعمت‌ها و خوشی‌ها مورد امتحان واقع می‌شود. از آنجایی که علامه طباطبایی( و شاگردان وی از مفسرین و اندیشمندان برجسته معاصر بوده و ضمن درک فضای عصر حاضر و آزمایش‌های الهی در این زمانه پر تلاطم، در آثار خود به سنت ابتلاء پرداخته اند و از سویی در زمینه تربیتی نیز نظریات قابل توجهی دارند در این پژوهش کارکردهای تربیتی آزمون‌های الهی از دیدگاه ایشان بررسی گردید. نتایج این بررسی حاکی از آن است که از دیدگاه علامه و شاگردان وی خداوند متعال از آزمایش بندگان سه دسته اهداف اعتقادی، اخلاقی و تربیتی را دنبال می‌کند که اهداف تربیتی در این میان اهمیت ویژه‌ای دارند. مهم‌ترین هدف تربیتی آزمون‌های الهی از دیدگاه ایشان تکامل و ارتقای ذات بشر عنوان گردیده است. آزمایش‌های الهی گاه با تکالیف دینی و شرعی، گاه با ابتلائات طبیعی و انسانی و گاه بروز سختی و ناملایمات اتفاق می‌‎افتد. از منظر علامه و شاگردانش امتحانات الهی بر خلاف امتحانات بشری غیر‌قابل پیش‌بینی، گسترده و همه جانبه، متناسب با سطح رشد معرفتی و به صورت مستمر و تدریجی انجام می‌شود و کارکردهای تربیتی آن در دو حیطه فردی و اجتماعی جلوه گر خواهد شد. در حیطه فردی انسان را به خودشناسی، حقیقت پذیری، خرد محوری، تحکیم عزم و اراده خواهد رساند و از جهل و دنیازدگی و گناه دور نموده و استعداد بندگی وی را شکوفا خواهد نمود. در عرصه اجتماعی نیز کبر و نخوت را از جامعه زدوده و به شکوفایی فضایل اخلاقی در جامعه کمک خواهد نمود. در مواجهه با این امتحانات رمز پیروزی از دیدگاه علامه و شاگردانش؛ صبر، تقوا، تسلیم، توجه به گذرا بودن سختی‌ها و استمداد از نیروی ایمان جمعی و نیز الگو گرفتن از مواجهه اولیا و اوصیای الهی و توکل و توجه به حضور مداوم الهی است.

بحث درباره مواجهه اندیشمندان و صاحب‌نظران مسلمان با گفتمان‌های رقیب انقلاب اسلامی همچون: لیبرالیسم و مارکسیسم از مباحث مهم تاریخ معاصرایران و جهان اسلام می‌باشد. علامه سید محمدحسین طباطبایی(ره) از جمله متفکران جامع و برجسته معاصر جهان اسلام است که می‌توان مواجهه ایشان با گفتمان‌های رقیب انقلاب اسلامی را در دو حوزه «عمل و نظر» کشف و ارائه نمود. تحقیق حاضر براساس روش توصیفی ـ تحلیلی و مبتنی بر داده‌های کتابخانه‌ای و با توجه به مبانی نظری (هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی، انسان‌شناسی) علامه طباطبایی؛ مواجهه ایشان را در دو حوزه «عمل و نظر»کشف و تبیین می‌نماید. بر اساس یافته‌های این تحقیق علامه طباطبایی با دارا بودن دو مؤلفه: الف) آگاهی لازم و کافی به آرا و نظریه‌ها و طرح شبهات و سؤالات بنیادی از سوی گفتمان‌های نوپدید. ب) برخورداری از سرمایه و پشتوانه سترگ و کارآمد علمی از محتوا و ابعاد مختلف مبنایی و قواعد معرفتی اسلام در عرصه مواجهه نظری با گفتمان‌های رقیب انقلاب اسلامی؛ به مواجهه پرداختند. وجود این دو مؤلفه در کنار هم در نزد علامه توانست منشأ ارائه اندیشه و گفتمان جدید و توانمند و راه‌گشای «عقلانی ـ وحیانی» در مقابل گفتمان وارداتی شود تا در کنار مقابله با تزلزل پایه‌های اندیشه دینی در جامعه، خود منبع و منشأ ارائه الگوهای ترویج اندیشه دینی در سطوح جامعه باشد. این مهم، رهاورد جهاد علمی و معنوی علامه طباطبایی بود که نه تنها در مقام نظر و اندیشه فردی، بلکه در صحنه‌های فکری ـ فرهنگی جامعه به ویژه در ابعاد مختلف انقلاب اسلامی ایران، نقشی مبنایی و کانونی ایفا کرد. و توانست پشتوانه و زیر ساخت فکری یک نهضت بزرگی را در کنار اندیشه‌های امام خمینی(ره) به وجود آورد. همچنین، براساس یافته‌های این تحقیق علامه طباطبایی در مواجهه با گفتمان‌های رقیب در حوزه «عمل» نیز ورود کرده و با تشکیل حلقات فکری همچون: «اصول فلسفه و روش رئالیسم»، «مرجعیت و زعامت»، «هانری کربن»، «تفسیر المیزان» و «پژوهش و نویسندگی»؛ و تبیین ابعاد اجتماعی و سیاسی اسلام در آن حلقات و تربیت شاگردانی همچون شهید مطهری به مواجهه عملی باگفتمان‌های رقیب انقلاب اسلامی پرداخته است.

خداوند حکیم، آیات قرآن را در انسجام و هماهنگی کامل قرار داده است تا بیانگر مقاصدش باشند. پیوستگی و پیوند معنایی آیات قرآن، انسجام آیات در چینش کلمات را برملا می‎سازد و از اعجاز قرآن پرده برمی‎دارد. در فرآیند فهم و تفسیر قرآن نیز اهتمام بر کشف و پرده برداری از مقصود خداوند است؛ از این رو با توجه به نیازهای عصر کنونی، فهم و تفسیر قرآن در کنار استفاده از روش‎های سنتی، نیازمند بهره‎گیری از شیوه‎های نوپدید و کارآمد است. پژوهش‎های معناشناسی قرآنی، برخاسته از ضرورت روزآمد کردن مطالعات قرآنی است و باور به وجود ارتباط معنایی میان کلمات و آیات قرآن از پیش‎زمینه‎های مهم علم معناشناسی و تفسیر قرآن به قرآن محسوب می‏شود، علامه طباطبایی معتقد است معارف قرآن همچون حقایق هستی، پیوسته مصدق و مفسر یکدیگرند و در هدفی واحد با هم پیوند دارند و این پیوند معنایی نه تنها در آیات بلکه میان واژگان قرآن نیز وجود دارد. پیوند معنایی میان واژگان قرآن مورد توجه ایزوتسو زبان‎شناس ژاپنی هم قرار گرفته است. ایشان همچون علامه معتقد است که زبان قرآن دارای نظام ارتباطی قاعده‎مندی است که در آن جایگاه هر واژه در شبکه به هم پیوسته مفاهیم قرآن قابل بازیابی است. لذا ایده اصلی نوشتار حاضر، بررسی انسجام و پیوستگی در نظام معنایی قرآن از دیدگاه ایزوتسو و علامه طباطبایی با هدف کشف نظام‎ هماهنگ قرآنی است. تحقق این هدف منوط به یافتن پاسخ سوالات زیر است: در مطالعات قرآنی ایزوتسو و علامه طباطبایی پیوستگی و انسجام شبکه معنایی قرآن بر چه مبانی و روش‎هایی استوار است؟ و چه نقاط اشتراک و افتراقی با هم دارند؟ برای پاسخ به این سؤالات مبانی ایزوتسو و علامه طباطبایی در محور زبان‏شناسی و معناشناسی مورد بررسی تحلیلی-تطبیقی قرار گرفت و سپس روش‏های مبتنی برآنها بیان شده است. مبانی ایزوتسو از جمله: وجود ارتباط وثیق بین زبان و تفکر، اندیشه جهان‎بینی زبانی، وجود نظام زبانی، در نظر گرفتن نص به عنوان نظام تصوری، تشکیل میدان‎های معناشناختی و توجه به بافت و... می‏باشد که در دو روش هم‏زمانی و درزمانی به بررسی آنها پرداخته است و مبانی علامه از جمله: استقلال قرآن، پیوند معنایی آیات قرآن، انسجام معنایی و اختلاف‎ناپذیری قرآن، جامعیت و جاودانگی معارف قرآن، بلاغت واژگانی و رویکرد سیاق‏مدار به کلمات و آیات قرآن و... و همچنین روش‏های تفسیری ایشان مانند فهم محتوای آیه و درک ارتباط مفهومی آیات، تبیین مفردات و تحلیل واژگان آیات، ابهام زدایی از زوایای مبهم تفسیر آیات و... می‎باشد و یافته‏ها نشان داد؛ آن‏ها نقاط همسویی فراوانی همانند نگاه نظام‏واره به متن، استقلال دلالی متن قرآن در افاده معنا، توجه به پیوند وروابط معنایی در متن، توجه به کارکرد بافت زبانی و موقعیت در فهم گفتمان قرآن، اعتقاد به تأثیر محوری پارادایم توحیدی در فهم گفتمان قرآن، ارتباط اندراجی معانی واژگان در متن، توسعه معنایی واژگان در نظام معنایی قرآن، ساخت میدان‏های معنایی و وحدت شبکه‏ای، مهار پیش‏فرض‎ها و عدم تحمیل آراء شخصی و... دارند و در عین حال در مسائلی همچون تأثیرپذیری زبان از فرهنگ، نگاه کلمه‏محور و نگرش آیه‎محور، وحیانی بودن الفاظ وعبارات قرآنی، فقدان معیار مشخص در تعیین کلمات کلیدی و کانونی، شیوه کشف معنای پایه و نحوۀ استفاده از منابع، بررسی سیر تحول واژگان اختلاف دارند. در مجموع؛ قرابت میان دو روش قرآن به قرآن و معناشناسی بیش از غرابت آنها به نظر می‏رسد و این امر زمینه به کارگیری نظریه‏های معناشناسی در امر تفسیر با روش قرآن به قرآن را مساعد می‏سازد و تأکید می‏کند که معناشناسی با تفسیر قرآن به قرآن ارتباط دارد چرا که هر دو ضمن تاکید بر نظام واره بودن زبان قرآن از بافت درونی سخن و روابط بینامتنی در کشف مراد خداوند بهره می‏گیرند و انسجام و پیوستگی قرآن را اثبات می کنند و همین دیدگاه موجب نوآوری پژوهش و تفاوت آن با سایر دستاوردهای موجود در این زمینه شده است.

یکی از زیباترین و بلیغ‌ترین شیوه‌های بیانی قرآن کریم، استعاره‌های آن است. خداوند در بسیاری از آیات وحی حقایقی را در قالب این فن بیان فرموده است، برای درک معانی بسیاری از آیات که در آن‌ها از فن استعاره استفاده‌شده، نخست باید به کتب بلاغی و سپس به تفاسیر ادبی مراجعه کنیم که استعاره‌های قرآنی در آن‌ها تحلیل و بررسی‌شده است. جناب علامه طباطبایی، از علوم ادبی و به‌ویژه علم بلاغت در «المیزان فی تفسیر القرآن» به‌خوبی استفاده کرده است. ایشان صدها استعاره در قرآن کریم را تحلیل و بررسی کرده و معانی مطلوب را برای علاقه‌مندان به تفسیر بیان کرده است. ابن عاشور نیز در تفسیر «التحریر و التنویر» به دنبال اثبات اعجاز ادبی و بلاغی قرآن کریم بوده و در این راستا بیش از پانصد مورد استعاره‌های قرآن کریم را تحلیل و بررسی کرده است. با مقایسه‌ی دو تفسیر مذکور به دست می‌آید که علامه و ابن عاشور در تحلیل برخی استعاره‌های قرآن کریم اختلافاتی دارند. منشأ این اختلافات گاهی ادبی است، یعنی هرکدام از دو مفسر دیدگاه‌های (لغوی، نحوی، صرفی، بلاغی) خاصی دارند که منشأ اختلاف در تحلیل استعاره‌های قرآن کریم شده است. گاهی منشأ اختلافات آنان عقیدتی است، به این معنا که علامه پیرو مذهب تشیع است و ابن عاشور از مفسران اهل سنت بوده است، بدین روی اختلافات عقیدتی آنان منشأ اختلاف در تحلیل استعاره‌های قرآن کریم شده است. گاهی منشأ اختلافات آنان منهجی بوده است، بدین معنا که هر مفسر در تفسیر خود، دارای منهج و روش خاصی بوده و همین روش‌ها منشأ اختلافات در تحلیل استعاره‌های قرآن کریم شده است. در این پژوهش هر سه نوع منشأ (دیدگاه‌های ادبی، عقیدتی و منهجی) که باعث اختلافات دو مفسر در تحلیل استعاره‌ها بوده، موردبررسی قرارگرفته است.

موضوع کلی این پژوهش رئالیسم متافیزیکی و دامنه پژوهش دیدگاه فیلسوفان تحلیلی معاصر و علامه طباطبایی است. رئالیسم متافیزیکی دیدگاهی است که بر اساس آن جهانِ خارج از ذهن وجود دارد و وجود آن مستقل از ذهن انسان است. نظریه های مختلفی در مقابل رئالیسم متافیزیکی قرار دارد که همه آنها را می توان تحت عنوان کلی «آنتی رئالیسم» دسته بندی کرد. در این پژوهش ضمن مطالعه جایگاه کلی رئالیسم متافیزیکی در فلسفه تحلیلی، نظریه چهار تن از مشهور ترین فیلسوفان تحلیلی؛ هیلاری پاتنم، مایکل دامت، نلسون گودمن و جان سرل، که در زمینه رئالیسم نظریه پردازی کرده اند بطور مفصل بررسی شده است. پاتنم که بیشترین تاثیر را در بحث رئالیسم – آنتی رئالیسم داشته است، ابتدا از طرفداران رئالیسم متافیزیکی بوده و تعریف‌ها و تبیین های بسیار خوبی از آن ارائه کرده است اما از دهه 1970 به بعد رئالیسم متافیزیکی را مورد انتقاد قرار داد و نظریه رئالیسم درونی را به عنوان جایگزین رئالیسم متافیزیکی معرفی کرد. دامت بحث رئالیسم و آنتی رئالیسم را بحثی معناشناختی می داند و معناشناسی رئالیستی را به نفع معناشناسی تحقیق گرایانه نقد می کند. نلسون گودمن با طرح نظریه «جهانسازی» دیدگاهی را مطرح می کند که آن را ایررئالیسم نامیده است. سرل با طرح نظریه رئالیسم خارجی، ضمن ارائه یک تعریف وجودشناختی از رئالیسم، بسیاری از اشتباهات رایج در تعریف رئالیسم را بیان کرده و مدعی است که رئالیسم می‌تواند با نظریه های معرفت شناختی و معناشناختی مختلف سازگار باشد. در فلسفه اسلامی تا قبل از علامه بطور مستقل به بحث رئالیسم پرداخته نشده است اما مسائلی مانند مثل افلاطونی، ماهیت، کلی طبیعی، وجود عالم خارج و ماهیت علم و ادراک مطرح بوده است که بی ارتباط به بحث رئالیسم نیست. هر یک از این مسائل از دیدگاه فیلسوفان مسلمان و بطور خاص علامه طباطبایی بررسی شد. رویکرد کلی فیلسوفان مسلمان در بیشتر مسائل مطرح شده، رویکردی رئالیستی است. علامه در بحث تقابل رئالیسم و ایدئالیسم وارد شده است و ضمن تبیین رئالیسم سعی کرده است شبهات ایدئالیستی را پاسخ بگوید و از فلسفه رئالیستی دفاع کند. در نهایت ضمن تحلیل مطالب به دست آمده، نظریه های مختلف با هم مقایسه و نتیجه گیری شد. نتیجه کلی تحقیق بطور خلاصه این است که؛ در فلسفه تحلیلی دیدگاه های مختلفی درباره رئالیسم وجود دارد اما گرایش های آنتی رئالیستی در میان فیلسوفان تحلیلی معاصر بیشتر است. رئالیسم در فلسفه را می توان به اقسام مختلف تقسیم کرد اما به نظر می‌رسد همه اقسام رئالیسم مبتنی بر رئالیسم متافیزیکی هستند. رئالیسم متافیزیکی متضمن وجود و استقلال جهان از ذهن است. بیشتر اختلافات میان رئالیسم و نظریه های آنتی رئالیستی بر سر وجه استقلالی رئالیسم متافیزیکی است. رئالیسم متافیزیکی آن‌گونه که پاتنم آن را تعریف کرده است در برابر انتقادهای آنتی رئالیستی شکننده و چالش برانگیز است اما براساس تعریف سرل از رئالیسم بسیاری از انتقادات قابل پاسخگویی است. علامه طباطبایی هر چند استدلالهای بسیار خوبی در دفاع از رئالیسم و رفع شبهات ایدئالیستی با استفاده از ظرفیت های فلسفه اسلامی ارائه کرده است اما به نظر می رسد آنتی رئالیسم را منحصر به ایدئالیسم دانسته و همچنین ایدئالیسم را با سفسطه یکسان در نظر گرفته است، در حالی که آنتی رئالیسم در فلسفه معاصر منحصر به ایدئالیسم و سفسطه نیست.