جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله با روش عمدتا توصیفی-تحلیلی به تبیین، تحلیل و ارزیابی پاسخ ملاصدرا به این مسئله می-پردازیم که با اعتقاد به اصل علیت و توحید افعالی چگونه می‌توان اختیاری بودن اعمال انسان را پذیرفت. ملاصدرا بر اساس اصل علیت و تعیّن علّی می‌پذیرد که اختیار به معنای «امکان» یا «صحتِ» فعل و ترک نیست اما معتقد است حضور ویژگی‌هایی در فاعل باعث می‌شود که او را مختار و فعل او را اختیاری بدانیم. بدین‌سان دیدگاه وی نوعی سازگاری جبر و اختیار است که در صورت‌بندی کلامی از آن به «مکتب وسط» تعبیر می‌شود. مهم‌ترین تبیین او درباره مسئله اختیار انسان این است که آدمی به‌عنوان خلیفه خداوند و آئینه تمام نمای اوصاف الهی، از همه کمالات الهی و از جمله علم، قدرت و اختیار برخودار است. این راه حل مبتنی بر اعتقاد به نمونه‌‌انگاری انسان با خداوند یا خداگونگی انسان است که در برخی آیات قرآن و روایات ریشه دارد. ملاصدرا در این تبیین تلاش نموده است تا مبانی و اصول هستی‌شناختی و انسان‌شناختی خود در مورد وحدت تشکیکی وجود و مقام جامع و خلافت الهی انسان را در سازگاری با متون دینی و دیدگاه عارفان برای حل مسئله به‌کار گیرد. در پایان به بیان انتقادات و پاسخ‌هائی که می‌توان در مورد روش ملاصدرا و محتوای نظریه او مطرح نمود، خواهیم پرداخت.

صدرالمتألهین در جای جای آثار خویش دربارۀ نسبت فلسفه با دین و عدم مخالفت آن دو با یکدیگر سخن گفته است. او در این باره از دین با تعبیرات گوناگونی یاد کرده است؛ تعبیراتی چون دین و طریقۀ انبیاء، کتاب و سنت، شریعت حقه، شریعت خاتم الانبیاء، شرایع حقۀ الهیه، هذا القرآن، احادیث وارده از نبی و آل نبی، و احادیث صحیح پیامبر اسلام. او قرآن را تحریف ناشده می‌داند و معتقد است که باور به تحریف قرآن، با اعتقاد به حجیت قرآن در تنافی است اما دربارۀ احادیث، و نسبت احادیث گردآوری شده در متون حدیثی با آنچه از نبی و آل نبی صادر گشته داوری نکرده است. این پژوهش پس از تبیین دقیق و مستند دیدگاه صدرالمتألهین دربارۀ نسبت فلسفه با دین، بر اساس دوگانۀ سنت و حاکی از سنت ـ‌ یا سنت صادره و سنت واصله ـ در دو مرحله به نقد آن دیدگاه می‌ۤپردازد؛ در مرحلۀ اول نشان می‌دهد که نه تنها حکمت متعالیه بلکه هیچ فلسفه‌ای با «دین واصل»، مخالفت کلی ندارد همچنانکه هر فلسفه‌ای از جمله حکمت متعالیه با «دین واصل»، مخالفت جزیی دارد؛ و در مرحلۀ دوم نشان می‌دهد که ادعای مخالفت یا عدم مخالفت هر فلسفه‌ای با «دین صادر»، ادعایی اثبات ناپذیر و ابطال ناپذیر است که در نهایت حتی در مقام جدل با متدینین نیز کارآیی ندارد.

آیا انطباق خارجی مستلزم خارجیتِ محمول است؟ به عنوان نمونه، در گزاره «علی انسان است» بی شک «انسان» در متن واقع حقیقتاً و بالذات بر «علی» منطبق است؛ آیا این انطباق خارجی و در متن واقع، کاشف از آن است که انسان خود نیز در متن واقع موجود است؟ روشن‌تر بگوییم: اگر انطباق محمول بر موضوع در متن واقع تحقّق یابد، آیا محمول نیز در متن واقع، دارای وجود فی نفسه خواهد بود؟ مطابق این پرسش ما با این گزاره‌ شرطی مواجهیم: «اگر انطباق محمول بر موضوع در متن واقع تحقّق یابد محمول نیز در متن واقع دارای وجود فی نفسه خواهد بود». روشن است که با پذیرش ملازمه میان مقدم (انطباق خارجی) و تالی (خارجیتِ محمول) می‌توان در تمامی موارد با وضع مقدمْ وضع تالی؛ و با رفع تالیْ رفع مقدم را نتیجه گرفت. دقت نظر در گفتار حکما نشان می‌دهد که عده‌ای؛ همچون ابن سینا و خواجه نصیر طوسی، تلازم مذکور را مسلّم انگاشته‌اند. آنان بر اساس این گمان، صدق حقیقی و بالذات کلی طبیعی (ماهیت) بر افرادش را دلیلی بر وجود کلی طبیعی در خارج دانسته‌اند. این جستار، با اثبات عدم ملازمه میان انطباق خارجی و خارجیت محمول انگاره مذکور را ابطال می‌کند؛ آنگاه نشان می‌دهد که از دیدگاه صدرالمتألهین نیز ملازمه مذکور مقبول نیست.

انسان برای رسیدن به کمال آفریده شده است. فضایل و کمالات در یک دسته بندی به فضایل و کمالات فکری و اخلاقی تقسیم می شوند. هر نظام فکری برای رسیدن به کمال اخلاقی، نظریه های خاص خود را عرضه می کنند و راه های گوناگونی ارائه می دهند که البته برخی از آنها گمراه کننده هستند. این مقاله با در نظر گرفتن این پرسش که در نظام توحیدی ملاصدرا که منبعث از وحی و رسالت است، با چه اصولی می توان به کمالات اخلاقی دست یافت؟ در صدد بررسی مسأله است و دستاوردهای این جستار به این قرار هستند: یکم. در حکمت صدرایی، خدا به عنوان خالق بشر و حقیقتی که اشراف کامل به مخلوق خود دارد و به تمام ابعاد وجودی و شخصیتی انسان آگاه است باید سرچشمه اخلاق و هدف متعالی اخلاق قرار گیرد؛ دوم. مولفه هایی از جمله تهذیب نفس، به یادداشتن مرگ، الگوگیری، و علم در ارتقای وجودی انسان سهیم است. سوم. این مولفه ها نقش هستی شناسانه در اخلاق توحیدی دارند و تقویت هر یک از آنها به تحکیم ارکان اخلاق توحیدی می انجامد.

مسألة اتحاد عاقل با معقول از جمله مباحث فلسفی است که با ترجمة آثار فلاسفة نوافلاطونی وارد عالم اسلام گردید و متفکران مسلمان با آن آشنا شدند. فلوطین مهم‌ترین نمایندة مکتب فلسفی نوافلاطونی است که مباحث گسترده‌ای در مورد مسألة اتحاد عاقل با معقول مطرح نموده و استدلال‌هایی نیز از طریق واحد حقیقی‌بودن عقل مجرد، بالفعل‌بودن و بالقوه‌نبودن و در نهایت حاضر‌بودن معقول نزد عاقل اقامه نموده است. در ذیل هریک از این مباحث، به بررسی و تطبیق دیدگاه‌های ملاصدرا در این زمینه پرداخته می‌شود. یافته‌های این پژوهش آن است که هرچند در موارد بسیاری استدلال‌های ملاصدرا قابل تطبیق با دلایل فلوطین است، ولی ملاصدرا اتحاد عاقل با معقول را در ادراک موجودات دیگر و هم چنین ادراکات حسی و خیالی نیز جاری می‌داند. درحالی‌که فلوطین اتحاد عاقل با معقول را صرفاً در ادراک ذات مجرد تبیین و اثبات نموده است.

رستگاری و سعادت انسان از جملة مهم‌ترین موضوعاتی است که فیلسوفان اسلامی به آن پرداخته‌اند. ملاصدرا نیز به عنوان فیلسوفی که در بستر سنّت دینی و عقلانیِ شیعیِ بالیده است، در نظامِ الهیاتی و فلسفی که در کتاب الاسفار الاربعه طراحی می‌کند به دنبال چگونگیِ تحقق رستگاری انسان است. با توجه به بررسی‌های انجام شده شاهد آن هستیم که ملاصدرا رستگاری انسان را در گروِ دو مؤلفه می‌داند که عبارتند از: فرشتگان و نبی اسلام. این رویکرد ملاصدرا این نتیجه را به دنبال دارد که فرشتگان باتوجه به جایگاه هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی که دارند در دو ساحت علمی و عملی، دو بال اصلیِ رستگاری انسان را مهیا می‌کنند و هویتّ انسانِ رستگار را تَشخُّص می‌بخشند و انسان را به موجودی فرشته‌وارْ مبدّل می‌سازند. در عین حال، در عرصه بال عملیْ با دو عنصرانتقال وحی و نیز یاری‌رسانی کلی به انسان مواجهیم که نقش نبی اسلام در عرصه وحی بسیار مشهود و اثرگذار است. به زعم ملاصدرا فرشتگان هویت سازی انسان را بر عهده دارند و رستگاری عبارت از تحققِ کمال علمی و عملی مؤمن است که در اتصال و اتحاد با عقل فعال و عمل به شریعت حاصل می‌شود. در این پژوهش به شیوه تحلیلی- توصیفی و بر مبنای آثار ملاصدرا به بررسی این مسأله می‌پردازیم که نقش فرشتگان در رستگاری انسان در اندیشه ملاصدرا چیست و چگونه حاصل می‌شود.

فرضیه تکامل داورین و چالش های مرتبط با آن از موضوعات مهم کلام جدید به شمار می ایند . بر اساس این فرضیه همه موجودات، تحت تاثیر عوامل مختلف محیطی ،از یک یا چند نوع ساده به اشکال متنوعی تبدیل شده اند و با حرکت تدریجی ،به صورت کامل تری درامده اند .یکی از چالش های این فرضیه، انکار هـر گونـه غایتمنـدی در عالم طبیعت است. به دیگر سخن این فرضیه تقریرهای مرسوم از برهان نظم را متزلزل می کند و باعث نفی نظم ثابت و سلسله مراتبی عالم می شود و با تدبیر و قصد و هدف عالم مبارزه می کند . این پژوهش با روش توصیفی وتحلیلی وانتقادی ضمن توصیف فرضیه تکامل وبرهان نظم، بر اساس مبانی هستی شناسی حکمت متعالیه مانند حرکت جوهری وحرکت اشتدادی جوهری به نقد این چالش می پردازد. ملاصدرا بر اساس مفهوم حرکت جوهری، با اثبات نیازمندی جهان در اصل وجودش به خالق،نشان می دهد که ذات همه موجودات در حال تغییر دائمی بوده و همه موجودات از درون ونهان خود به سوی کمال مطلق در حرکتند .بنابراین هرچند عوامل زیست محیطی به صورت علل زمینه ای درتکامل موجودات تاثیر دارند، اما نظم پدیده ها ،معلول علت فاعلی و غایی آنها است. نتیجه ان که ،موجودات علاوه بر این که مخلوق خداوند هستند در هر لحظه نیازمند آن ذات متعال نیز می باشند و تمام امور هستی از قوانین حاکم بر آن تا فعل و انفعالات موجودات همه به قدرت الهی انجام می پذیرد و خداوند غایت همه موجودات است .

مسألة معاد جسمانی از دیرباز مورد توجه متکلمان و فلاسفة مسلمان بوده است. متکلمان و اهل تفکیک با استناد به برخی از ظواهر آیات قرآن، و نیز برخی از روایات، معاد جسمانی عنصری را نتیجه گرفته‌اند؛ اما به عقیدة ملاصدرا، گرچه متکلمان و فلاسفه در تبیین مسائل مربوط به مبدأ توفیقاتی داشته‌اند، اما در توجیه آموزه‌های معاد موفق نبوده‌اند. یک دسته از آیات مورد استناد متکلمان و اهل تفکیک برای اثبات اینکه جسم اخروی، عنصری و از جنس جسم دنیوی است، آیات خروج از قبر است. این آیات که با دید ابتدایی، ظهور در بطلان معاد مثالی صدرایی دارد، حکایت می‌کند که انسان‌ها روزی از قبر خارج و وارد عالم آخرت می‌شوند. متکلمان و اهل تفکیک با استناد به همین آیات، خارج‌شوندة از قبر را «بدن عنصری» می‌دانند، و آنچه وارد عالم آخرت می‌شود، انسانی می‌دانند که به بدن عنصری بازگشته است. در این مقاله به روش توصیفی، تحلیلی و با استناد به ظواهر آیات قرآن کریم و به‌صورت تفسیر قرآن‌به‌قرآن؛ نظریة متکلمان و اهل تفکیک تحلیل و نقد شده است. در این راستا، نظریة ملاصدرا نیز مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته، و در‌نهایت نشان داده شده است که دیدگاه ملاصدرا در معنای قبر و به‌طور کلی تفسیر آیات خروج از قبر، هماهنگی بیشتری با ظواهر قرآن دارد. اما دیدگاه متکلمان و اهل تفکیک، نه‌تنها با ظواهر آیات قرآن سازگار نیست، بلکه از آن فاصله گرفته‌ و به تأویل بی‌قاعده‌ روی آورده‌اند.

نگرش ملاصدرا به مقوله ایمان، نگره‌ای معرفت‌شناسانه و برخاسته از علم و معرفت است. آنگاه‌که ملاصدرا به ماهیت‌شناسی ایمان می‌پردازد، آن را به‌عنوان یکی از کارکردهای عقل نظری فرض می‌کند. ماهیت ایمان در کلام وی، ماهیتی علمی و تصدیقی است و چون ایمان همانند وجود دارای حقیقتی مشکک است، با دیگر ساحات معرفتی ترابط برقرار می‌کند. وی دربیانی فلسفی و برهانی بر علم بودن ایمان تأکید کرده و معتقد است قوام روح انسان به ایمان وابسته بوده و صورت ذات انسان صرفاً با علم تحقق می‌یابد و از قوه به فعلیت تبدیل می‌گردد. لذا ایمان نیز از سنخ علم است که با رشد و غنای معرفتی آن سبب تحول وجودی انسان می‌شود. این مقاله با روشی تبیینی تحلیلی در پی پردازش این مسئله است که چگونه مقوله ایمان با ساحات مختلف معرفتی ارتباط دارد. از نتایج این جستار، علاوه بر تبیین ترابط ایمان با مقولات مختلف معرفتی، پردازش ماهیت ایمان با نگره‌ای عقلانی است که برخوردار از زاویه دیدی بدیع در اندیشه‌های فلسفی است

باورها و عاطفه ها دو ساحت مهم شخصیت انسانی هستند. برخی همچون کلیفورد، قائل به اصالت باور و برخی همچون جیمز، قائل به اصالت عواطف هستند. ملاصدرا به این موضوع به صورت مستقیم نپرداخته است و هدف ما از این پژوهش، عرضه این پرسش به نظام فکری ملاصدرا و یافتن پاسخ حکمت متعالیه به آن است. ما در این پژوهش از روش تحلیلی استفاده کرده ایم و بنابر نگرش وجودی و نظریه النفس کل القوی، به این نتیجه رسیدیم شبکه باور-عاطفه اصالت دارد؛ نفس، هم مبدأ ادراک ها و هم محرکِ تحریک ها است و مدیریت شبکه باورها و شبکه عواطف را توامان بر عهده دارد. باورها، رابطه شبکه ای با یکدیگر دارند. عواطف نیز رابطه شبکه ای با یکدیگر دارند. باورها و عواطف نیز با یکدیگر رابطه شبکه ای دارند و در ظرف نفس بر یکدیگر تأثیر می گذارند. این تأثیرگذاری همچون ارتباط ظروف مرتبطه است و ترکیب شبکه باورها و عواطف، شاکله نفس انسانی را می سازند. لذا هیچ باور و عاطفه غیرمهمی وجود ندارد. نفس انسانی به مثابه رباطِ ساحت های نفسانی همه این ساحت ها را به هم مرتبط می کند. شبکه باورها و عواطف هر فرد، درجه نفس انسانی را می سازد و نفس مبتنی بر مرتبه وجودیِ خود، باورها و عواطف جدیدی را تولید می کند.