جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه علیت، به عنوان یکی از بنیادین ترین مباحث فلسفی همواره مورد توجه اندیشمندان بوده است. تبیین نحوه ارتباط بین علت ومعلول وپاسخ به این پرسش که چگونه یک پدیده می تواند مسبب پیدایش پدیده های دیگر باشداز جمله دغدغه های فیلسوفان در طول تاریخ بوده است . در این میان مفهوم«علل موقعی» جایگاه ویژه ای دارد ، این مفهوم به ویژه در فلسفه مالبرانش ، فیلسوف فرانسوی قرن هفدهم ، برجستگی خاصی یافته است؛نظریه علل موقعی یا اکازیونالیزم به نتایج مهمی دیگری نیز منجر می شود،در این نظریه مالبرانش مطرح می کند که خداوند نقش فعال تری از ما ایفا می کند به گونه ای که اراده وآزادی ما کمتر به نظر می آید . در این دیدگاه،وقتی من به طور آگاهانه انگشت خودرا حرکت می دهم ،این فرصت وموقعیتی برای خداونداست علت حرکت انگشت من شود یا وقتی آجری روی انگشت من قرار می گیرد این موقعیتی برای خداوند است که احساسی آگاهانه از درد را به من بدهد ؛ البته مالبرانش منکر این نیست که من به وجهی علت طبیعی حرکت بازوی خود هستم اما اصطلاح «علت طبیعی» در این جا به معنی «علل موقعی» است . چگونه اراده من می تواند چیزی جز یک علت موقعی باشد مسلماٌ اگر بازوی خود را حرکت دهم ،نمی دانم چگونه آن را حرکت دهم .

پژوهش حاضر با هدف بررسی تطبیقی مفهوم حدوث و پیدایش جهان در اندیشه‌ دو فیلسوف برجسته، افلاطون و ملاصدرا انجام شده است. این پژوهش تلاش دارد تفاوت‌ها و شباهت‌های هستی‌شناختی و متافیزیکی این دو فیلسوف را در زمینه‌ی آفرینش جهان و نحوه تبیین آن تحلیل نماید. رویکرد این پژوهش، تحلیلی ـ تطبیقی است و مسأله خود را مشخصاً در دو اثر تیمائوس افلاطون و رساله حدوث‌العالم ملاصدرا جستجو می کند. هدف پژوهش، بررسی و تبیین تفاوت‌های هستی‌شناختی و متافیزیکی میان این دو نظام فکری است. افلاطون در رساله تیمائوس، با ارائه‌ی روایتی اسطوره‌گونه اما ساختارمند، تصویری از آفرینش جهان ترسیم می‌کند که در آن «دمیورژ» یا صانع ، جهان را بر اساس صور ازلی و ماده‌ی بی‌صورت سامان می‌دهد. در این میان، مسائلی چون تقدم روح بر جسم، نقش عناصر چهارگانه، و مفهوم زمان، جایگاهی کلیدی دارند. ملاصدرا با نقد دیدگاه‌های رایج متکلمان و فلاسفه در باب حدوث و قدم عالم، نظریه‌ای مبتنی بر حرکت جوهری و اصالت وجود مطرح می‌کند که در آن، جهان مادی در حال پیدایش مستمر و سیال است. به باور او، آفرینش نه رویدادی دفعی، بلکه فرآیندی تدریجی و پیوسته است که در آن، طبیعت، نفس و ماده، به‌صورت سلسله‌وار و تدریجی، مراتب وجود را طی می‌کنند. ملاصدرا با اتکا به پیوند میان حرکت، زمان و وجود، تصویری زنده و پویا از عالم ارائه می‌دهد که در آن، هستی در حال تحقق مداوم است و هر مرتبه‌ی وجودی، ناظر به مرتبه‌ای بالاتر از خویش است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که اگرچه هر دو فیلسوف به نوعی حدوث قائل‌اند، اما تلقی آن‌ها از «زمان » ، «علت» و «وجود» ، تفاوت‌هایی بنیادین دارد: افلاطون به کیهان‌شناسی‌ای ساختار‌یافته در چارچوب نظم عددی و صور مثالی باور دارد، در حالی‌که ملاصدرا هستی را در بستر حرکت پیوسته و تجلی دائمی حقیقت تفسیر می‌کند.

از مهمترین مسائلی که همیشه ذهن و قلم اندیشمندان را به خود مشغول داشته است مسئله‌ی معاد است که هر یک از مکاتب کوشیده‌اند به این مسئله پاسخ گویند. در این میان، حکمت متعالیه با نوآوری این مسئله را صورت‌بندی عقلانی می‌کند. در این میان دیدگاه‌های مختلف برخی از حکمای هم عصر ملاصدرا تحت الشعاع درخشش این خورشید پر فروغ قرار می گیرد. از جمله حکمایی که هم عصر ملاصدراست و دیدگاه‌های او مغفول واقع شده است حکیم ملا اسماعیل خواجویی است. باید به این نکته توجه داشت که دیدگاه‌های هر اندیشمند تا حد زیادی مولود زمانه‌ی خود است و حکیم خواجویی در عصر حمله‌ی افغانان به اصفهان، انتقال قدرت از صفویه به افشاریه، رواج اخباری‌گری به علت مهاجرت علما به نجف و سیطره‌ی دیدگاه‌های ملارجبعلی تبریزی که پیرو حکمت مشاء است، رساله‌ای تحت عنوان ثمره الفواد فی نبذ من مسائل المعاد می‌نگارد. این رساله در پاسخ به مسائل معاد است اما حکیم خواجویی در این رساله به هیچ روی به دیدگاه‌های حکمت متعالیه اشاره‌ای ندارد و این در حالی است که خود از شاگردان حکیم اردستانی است که از حلقه‌ی شاگردان ملاصدرا است. حاصل بررسی رساله‌ی حکیم خواجویی و مقایسه‌ی آن با دیدگاه های صدرایی چنین است که هر دو حکیم معتقد هستند که معاد امری فطری است و آنچه که از نقل، در اثبات آن می‌آید صرفاً جهت تنبیه مطلب است. ملاصدرا بیان می‌دارد که اثبات معاد متکی بر اثبات بقای نفس است اما حکیم خواجویی در این رابطه معتقد است که نفس انسان و نفوس تمام موجودات دیگر به بقای الهی باقی هستند. ملاصدرا بیان می‌کند که، نفس به علت تجرد و تاکد وجودی که می یابد، در برزخ، جسم برزخی خود را خلق می‌کند اما حکیم خواجویی معتقد است که اثبات عقلانی جسم برزخی ممکن نیست؛ اما به طریق نقل و بر اساس روایات این مطلب قطعی است. در ادامه، حکیم خواجویی با توجه به آیات و روایات بیان می‌دارد که جنیان، ملائک و حیوانات همه دارای نفس و حشر هستند اما افلاک خود تحت تدبیر ملائکه و بدون نفس هستند و بنابراین حشری هم ندارند. ملاصدرا اما معتقد است که تمام هستی دارای حشر و رو به سوی خداوند دارد و عقول مجرده خلقتشان همان حشر آنها است. حیوانات در صورتی که دارای قدرت خیال باشند به صورت فردی محشور می‌شوند و در صورتی که فاقد قدرت خیال باشند با متحد شدن با رب النوع خود محشور می‌شوند. در رابطه با بهشت و دوزخ، حکیم خواجویی میان بهشت تقوا پیشگان و بهشت حضرت آدم تفاوتی قائل نشده و طبق روایات بیان می‌دارد که بهشت و دوزخ اکنون موجود است اما ملاصدرا معتقد است که بهشت حضرت آدم با بهشت تقوا پیشگان متفاوت بوده اما هر دو از جهت شرافت با هم برابرند چرا که اولی در قوس نزول و دومی در قوس صعود قرار دارد اما این دو بر یکدیگر منطبقند.

پس از مرگ چه بر سر انسان می آید؟ این پرسشی است که همواره اذهان بشر را به خود مشغول داشته است. در این میان گروهی به زندگی پس از مرگ مومن گشتند، اصلی که مورد پذیرش همه ادیان آسمانی می باشد و عده ای دیگرآن را مورد انکار قرار دادند که از جمله این منکران، تناسخ باوران می باشند. ما در این نوشتار در حد توان خویش به بررسی دیدگاه صدرالمتالهین شیرازی در باب تناسخ پرداختیم. از سوالات مطرح در این باره این می باشد که دیدگاه صدرالمتالهین درباره تناسخ چیست؟ از نظر وی تناسخ بر دو قسم می باشد: ۱- ملکی( تناسخ حقیقی): انتقال روح از یک بدن به بدن دیگری. ۲-ملکوتی: انتقال روح از بدن دنیوی به بدن اخروی که مناسب با اوصاف و اعمالی است که در دنیا کسب نموده است. آنچه مورد قبول وی است، تناسخ ملکوتی می باشد که آیات و روایات آن را قبول دارند؛ مردم در قیامت به صورت هایی متناسب با نیت های خویش محشور خواهند شد، این سخن حضرت محمد(ص) تاییدی بر این مساله می باشد. وی تناسخ ملکی را علاوه بر آیات و روایات با استفاده از ادله عقلی خویش که مهم ترین آن ها حرکت جوهری ذکر شده است، باطل می نماید. سوال دیگر این است که آیا نظر وی با آیات و روایات هماهنگ می باشد؟ تناسخ از دیدگاه شرع اینگونه تعریف شده است: قیامت نزد اینان( تناسخیون ) همان خروج روح از قالب خود و ورود به قالب دیگر است که این مطابق تعریف صدرالمتالهین از تناسخ می باشد. از نظر وی اینگونه تناسخ باطل می باشد؛ چرا که مستلزم این می باشد که یک بدن دو روح( نفس) داشته باشد از طرفی در مقابل آیاتی از قرآن که صراحتا تاکید بر معاد دارند، قرار گرفته است. در نتیجه تناسخ از نظر هر دو دیدگاه باطل می باشد. و ما به هدف خویش که تطبیق نظر صدرالمتالهین با آیات و روایات در زمینه ابطال تناسخ بوده است، رسیدیم. نوشته حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و گردآوری مطلب به شیوه کتابخانه ای و نرم افزاری به این نتیجه رسیده است.واژه‌های کلیدی: تناسخ، صدرالمتألهین، ادله عقلی، آیات و روایات

ظهور پیامبر اسلام(ص) در قرن هفتم میلادی نقطه عطفی در تاریخ شبه‌جزیره عربستان و آغازگر تحولات گسترده در عرصه‌های دینی، اجتماعی و سیاسی بود. در این میان، مواضع جوامع مسیحی (نصارا) در برابر دعوت پیامبر اسلام(ص) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا این جوامع با توجه به گستره جغرافیایی و تنوع اعتقادی خود، نقش تعیین‌کننده‌ای در روابط بین‌الادیانی صدر اسلام ایفا کردند. برخی گروه‌های نصارا به دلیل اشتراکات اعتقادی و اخلاقی با اسلام، به تعامل و همزیستی مسالمت‌آمیز گرایش یافتند، در حالی که گروه‌هایی دیگر به دلایل مذهبی، سیاسی و اجتماعی به مخالفت با پیامبر(ص) پرداختند. قرآن کریم و سیره نبوی نیز نمونه‌های متعددی از مواجهه پیامبر(ص) با مسیحیان را دربردارد که مبتنی بر گفت‌وگو، عدالت و مدارای دینی بود. این پژوهش با روش تاریخی و تحلیل محتوای منابع اولیه و ثانویه، در پی آن است که ضمن بررسی مواضع مختلف نصارا در برابر دعوت پیامبر اسلام(ص)، عوامل مؤثر بر این واکنش‌ها را تبیین نماید. دستاورد این تحقیق می‌تواند تصویری روشن‌تر از چگونگی تعامل مسلمانان و مسیحیان در صدر اسلام ارائه داده و به تقویت مطالعات بین‌الادیانی و همزیستی مسالمت‌آمیز ادیان کمک نماید.

جهان شناسی یکی از کهن ترین مسائل فلسفی است که حکیمان و متفکران درباره آن بحث و فحص کرده و هر یک بر اساس مبانی فکری و افق اندیشه خویش سخنی گفته اند. بدیهی است این دو حکیم الهی نیز که هر یک نظام فلسفی و مکتب فکری ویژه ای دارند در این باب نیز باید دیدگاه خاصی داشته باشند که این نوشته درصدد بیان پاسخ های آنان به پاره ای از پرسشهای اساسی جهان شناسی بر پایه مبانی فلسفی آنهاست. در نظام تشكیک وجودی ملاصدرا، رابطة خدا با جهان، رابطة وجود مستقل با وجود ربطی است وجود ذومراتب و مشكک است و مراتب آن در شدت و ضعف، تقدم و تاخر، كمال و نقص، غنا و فقر با هم متفاوت و متمایزند و آنچه در فلسفه اسپینوزا برجسته می شود، تنوع وجود انسان و طبیعت است. «طبیعت از نظر اسپینوزا، ضرورت جهش مداوم و گریزناپذیری از وابستگی در میان موجودات متناهی است.

چارچوب فکری دکارتی که در فلسفه و عصر جدید غالب است، انسانی را نه به مثابه نفس، بلکه به مثابه جوهر اندیشنده به تصویر می کشد. در این تفکر، حقیقت انسان در تقابل با بدنش، ذهنی‌ است که شئونات و ویژگی‌های مختلف نفس ارسطویی مانند انفعالات، اراده و تجربه و تاملات نظری‌ و عملی‌اش، همگی در ذیل ذهن و در زمین آن، تعریف و تحلیل می‌شوند.‌ اما ایده ارسطو در تعریف نفس یعنی لوگوسِ ناظر(متعلق) به جسم، در فلسفه اسلامی پذیرفته شد و در جریان‌های مختلف آن، استمرار یافت. پژوهش جاری با التفات به تفاوت ذهن در اندیشه انسان‌شناسی فلسفی غرب معاصر با نفس در اندیشه فیلسوفان مسلمان، در صدد است تا با تحلیل منطقی و بررسی دیدگاه‌های صدرالمتالهین –به مثابه فیلسوفی که به تعریف ارسطویی از نفس پایبند بوده و تقریری وجودی از آن ارائه می‌دهد-، صورت‌بندی اولیه‌ای از تمایز مفهومیِ ذهن و امرذهنی با نفس ارائه دهد.

انسان برای رسیدن به کمال آفریده شده است. فضایل و کمالات در یک دسته بندی به فضایل و کمالات فکری و اخلاقی تقسیم می شوند. هر نظام فکری برای رسیدن به کمال اخلاقی، نظریه های خاص خود را عرضه می کنند و راه های گوناگونی ارائه می دهند که البته برخی از آنها گمراه کننده هستند. این مقاله با در نظر گرفتن این پرسش که در نظام توحیدی ملاصدرا که منبعث از وحی و رسالت است، با چه اصولی می توان به کمالات اخلاقی دست یافت؟ در صدد بررسی مسأله است و دستاوردهای این جستار به این قرار هستند: یکم. در حکمت صدرایی، خدا به عنوان خالق بشر و حقیقتی که اشراف کامل به مخلوق خود دارد و به تمام ابعاد وجودی و شخصیتی انسان آگاه است باید سرچشمه اخلاق و هدف متعالی اخلاق قرار گیرد؛ دوم. مولفه هایی از جمله تهذیب نفس، به یادداشتن مرگ، الگوگیری، و علم در ارتقای وجودی انسان سهیم است. سوم. این مولفه ها نقش هستی شناسانه در اخلاق توحیدی دارند و تقویت هر یک از آنها به تحکیم ارکان اخلاق توحیدی می انجامد.

نگرش ملاصدرا به مقوله ایمان، نگره‌ای معرفت‌شناسانه و برخاسته از علم و معرفت است. آنگاه‌که ملاصدرا به ماهیت‌شناسی ایمان می‌پردازد، آن را به‌عنوان یکی از کارکردهای عقل نظری فرض می‌کند. ماهیت ایمان در کلام وی، ماهیتی علمی و تصدیقی است و چون ایمان همانند وجود دارای حقیقتی مشکک است، با دیگر ساحات معرفتی ترابط برقرار می‌کند. وی دربیانی فلسفی و برهانی بر علم بودن ایمان تأکید کرده و معتقد است قوام روح انسان به ایمان وابسته بوده و صورت ذات انسان صرفاً با علم تحقق می‌یابد و از قوه به فعلیت تبدیل می‌گردد. لذا ایمان نیز از سنخ علم است که با رشد و غنای معرفتی آن سبب تحول وجودی انسان می‌شود. این مقاله با روشی تبیینی تحلیلی در پی پردازش این مسئله است که چگونه مقوله ایمان با ساحات مختلف معرفتی ارتباط دارد. از نتایج این جستار، علاوه بر تبیین ترابط ایمان با مقولات مختلف معرفتی، پردازش ماهیت ایمان با نگره‌ای عقلانی است که برخوردار از زاویه دیدی بدیع در اندیشه‌های فلسفی است