جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بعد از قرون اولیه اسلامی به تدریج جنبه‌های هنری کلام خداوند تحت عنوان اعجاز قران مورد اهمیت جامعه مسلمانان قرار گرفت و راز اعجاز قران در اسلوب زبانی آن دانسته شد. برای نمونه، سیدرضی با نگارش کتاب "تلخیص البیان فی مجازات القران" با پیگیری این پروژه، تلاش می‌کند استعاره‌های قرآنی را استخراج و آنها را تفسیر کند (رضی در کتاب "مجازات النبویه" این کار را در مورد احادیث پیامبر اکرم ص نیز پی می‌گیرد. او در نگارش این دو اثر (تلخیص و مجازات) خود را پیشگام می داند. در دوره جدید با پیشرفت دانش نقد ادبی وجوه هنری زبان قرآن بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت. سید قطب مفسر و ادیب معاصر مصری پس از آنکه مقالات متعددی در مجله المُقتَطَف مصر درباره تصویر هنری در قرآن نگاشت، با انتشار کتاب "التصویر الفنی فی القرآن" (1945م) ضمن بررسی آرای گذشتگان گامی جدید در فهم و بررسی اسلوب زبانی قرآن از حیث هنری برداشته و نظریه خویش یعنی تصویر فنی (هنری) در باب زبان قرآن را ارائه کرده است. این کتاب بازتاب وسیعی در دنیای نقد و ادبیات داشت و ادیبانی چون نجیب محفوظ، عبدالمنعم خلاف و علی الطنطاوی کتاب را دستاوردی بزرگ در زمینه راز زیبایی بیان قرآن دانستند و آن را ستودند (خالدی 1999: 216). قطب دو سال بعد کتاب "مشاهد القیامه فی القرآن" (1947م) را منتشر کرد و در آن تصویر پردازی هنری در مورد مناظر قیامت در قرآن را مورد بررسی قرار میدهد. او رهیافت خود در این دو کتاب را مکتبه القران الجدیده یا سبک جدید قرآن پژوهی می نامد. پروژه قطب در نهایت در تفسیر او بر قرآن (فی ظلال القرآن) به کمال خود رسیده و او تمام آیات قرآن را با همین روش شناسی تفسیر می کند. متفکر مصری دیگری که مساهمت مهمی در امر پژوهش در باب زبان دین انجام داده احمد خلف الله است. اثر مهم او با عنوان "الفن القصصی فی القران الکریم" در سال 1948 میلادی انتشار یافت. این کتاب در واقع رساله دکتری او بود که با استاد راهنمایی امین الخولی بنیان گذار مکتب ادبی در تفسیر قران به انجام رسید. خلف الله معتقد است اسطوره ای دانستن قصص قرآن هرچند به غیرشناختی بودن آیات منجر می شود ولی به غیروحیانی بودن قرآن نمی انجامد. هدف قران از بیان قصص آموزش تاریخ نیست. قصص قرآنی در این نگاه شاهکار هایی ادبی هستند که در خدمت انتقال مفاهیم و پیام قرآن قرار گرفته اند. به اعتقاد خلف الله پایبندی به نگرش تاریخی در قصه های قران با سه مشکل بزرگ روبروست: الف ) ناسازگاری برخی از اشارات تاریخی قصه های قران با واقعیات مورد پذیرش تاریخ نگاران ب) تکرار صحنه ها و گفتگو ها و اوصاف از یک قصه به شکل های گوناگون در ایات مختلف ج) ناهماهنگی بعضی از حقایق قصص قران با عقل سلیم خلف الله همچنین زبان دین (که در این جا منظور زبان قران کریم است) در مورد قیامت را ناشناختی گرایانه دانسته و هدف آن را القای ترس و نگرانی از عاقبت زندگی گناه آلوده میداند. تفاوت سید قطب با خلف الله در آن است که سید قطب در عین اینکه قران کریم را در بیان قصص قرانی یک شاهکار ادبی میداند به واقعی بودن ان قصص باور دارد و هنری بودن را مستلزم عدول از شناختی گرایی نمیداند. به نظر نگارنده نیز پذیرش هنری بودن زبان قرآن مستلزم ناشناختی گرایی نیست و می‌توان به معنایی از شناختی گرایی ملتزم بود. با توجه به آنکه دیدگاه های این دو متفکر در باب زبان قرآن مبتنی بر پیش فرض های فلسفی در باب زبان دین است، داوری در باب اندیشه های این دو متفکر معاصر در باب نسبت زبان هنری قران و استعاره های قرآن (که به آیات ناظر به الهیات مربوط می شود) و شناختی گرایی و ناشناختی گرایی در حوزه قصص (که به آیات ناظر به قصص مربوط می شود) مسئله پژوهش حاضر است.

امین‌الخولی (1895- 1966م) با تأکید بر اولویت داشتن پژوهش ادبی در مطالعه قرآن، مکتب ادبی معاصری در تفسیر قرآن پایه‌ریزی کرد که از سوی محققانی نظیر محمد احمد خلف الله، عایشه بنت‌الشاطی و نصر حامد ابوزید مورد استقبال قرار گرفت و امتداد یافت؛ اما بهره‌گیری این جریان از بعضی آراء مفسران معتزلی مانند زمخشری و نیز تأکید بر اندیشه خلق قرآن سبب شد که برخی، آنها را متأثر از اندیشه‌های معتزله بدانند. در این مقاله، پس از معرفی مکتب ادبی در تفسیر، به معرفی الگوهای اثرگذار بر این جریان پرداخته و معلوم می‌گردد که نظریات مطرح شده از سوی این جریان، ارتباط روشن و مشخصی با اندیشه‌های معتزله ندارد. تنها مطلب قابل ذکر، تأکید ابوزید بر نظریه خلق قرآن است که آن نیز کاملاً به‌صورت گزینشی و در راستای اثبات تاریخ‌مندی قرآن مورد استفاده قرار گرفته است؛ بنابراین حتی نتیجه‌ای که ابوزید از این نظریه گرفته به لحاظ مبنایی با معتزله متفاوت است.

یکی از مسایل بحث برانگیز درباره قرآن که در دوره معاصر مطرح شد ادعای وجود قصه اسطوره ای در قرآن بوده است. نخست محمد احمد خلف الله در الفن القصصی این ادعا را مطرح کرد. یکی از ادله خلف الله بر مدعایش این است که در قرآن کریم 9 بار از زبان مشرکان به قرآن نسبت اسطوره بودن داده شده و خدای متعال نه تنها این نسبت را رد نکرده بلکه در مواردی تایید هم کرده است. محققان زیادی در نقد دیدگاه خلف الله قلم زده و دلایلی در رد وی بیان کرده اند. در مقاله حاضر دیدگاه وی صرفاً از زاویه معناشناسی واژه «اساطیر» در قرآن و تفاوت آن با مفهوم رایج در روزگار ما که اساطیر را یکی از انواع ادبی معرفی می کند، نقد شده و اثبات شده است که با در نظر گرفتن معنای اساطیر در فرهنگ عربی عصر نزول از یک طرف، و با توجه به تفسیر آیات شریفه بر اساس ترتیب نزول، از طرف دیگر، مقصود قرآن از اساطیر نمی تواند قصه های اسطوره ای به عنوان یکی از انواع ادبی رایج در روزگار ما باشد.

وجود قصه‌¬های اسطوره¬ای در قرآن، از مسائل مطرح قرآنی دوران معاصر است که مدعیانی از جمله خلف الله دارد. وی با بیان این ادعا که اسطوره از زبان مشرکان به قرآن نسبت داده شده و خداوند این نسبت را رد ننموده، قائل به وجود اسطوره در قرآن می¬باشد. این پژوهش با بررسی دیدگاه خلف الله مبنی بر وجود قصه¬های اسطوره¬ای در قرآن با در نظر گرفتن معنای اساطیر در فرهنگ نزول به این نتیجه رسیده که مقصود قرآن از اساطیر آن‌گونه که خلف الله می‌پندارد، قصه‌های اسطوره‌ای به عنوان یکی از انواع ادبی رایج در عصر حاضر نیست.

نگرش های متفاوت به داستان آفرینش انسان، با تنوع روایات، گرایش های گوناگونی را در حوزه مباحث درون دینی و حتی برون دینی ایجاد کرده است. کوشش برای فهم همه ابعاد این داستان و آگاهی از رمز و رازهای خلقت آدمی اگرچه مطلوب، اما بسیار دشوار است. ترتیب عناصر محوری این داستان و احراز تقدم و تاخر آن نیز چندان آسان نیست.در این نوشتار، پس از گذری بر پیشینه تاریخی بحث خلقت، به مفهوم حقیقت و تمثیل در داستان آفرینش آدم پرداخته شده و سپس اجزا گوناگون آن در قرآن همانند: تکلم خداوند با ملائک، خلافت، پرسش فرشتگان و پاسخ خداوند، تعلیم و عرضه اسما بر آدم و ملائک، سجده فرشتگان و امتناع ابلیس، اسکان آدم در بهشت، شجره ممنوعه، هبوط آدم، دریافت کلمات توسط آدم و توبه خداوند بر وی تحلیل و بررسی گردیده است. گفتنی است بررسی سیاق در دریافت مفهوم هر یک از عناصر مذکور نقشی تعیین کننده دارد؛ زیرا با در نظر گرفتن ارتباط این اجزا، معنای حقیقی آن بهتر رخ می نماید.نتیجه برآمده از این پژوهش گویای آن است که داستان آفرینش و سرگذشت انسان در قرآن، متضمن مفاهیم عمیق فلسفی- عرفانی و شیوه بیان آن بر وجهی تمثیلی است؛ به گونه ای که ساختار درونی داستان حاکی از واقعیت، اما ترکیب و بیان آن به صورت یک حادثه و بر وجه تمثیل است.

پیدايش علم كلام در تاريخ اسلام به دليل عوامل داخلی و خارجی بوده و همين عوامل همواره باعث پويايی اين علم بوده اند. همراه با ظهور علم كلام به تناسب تعدد آراء و عقايد كلامی، فرقه های متعدد و متكلمين زيادی ظهور كرده اند كه بعضی از آنها به لحاظ ارائه عقايدی خاص و نيز تسلط به مباحث كلامی و توانايی پاسخگويی به شبهات مخالفين، از اهميت ويژه ای برخوردارند. از جمله اين فرقه ها معتزله و از جمله متكلمين برجسته، قاضی عبدالجبار همدانی است. وجه مميزه اين فرقه كلامی روی آوردن به تفسير عقلانی آموزه های دينی، اعتقاد به آزادی اختيار انسان، عقيده به حسن و قبح عقلی و اعتقاد به عينيت ذات و صفات خداوند می باشد . امروزه گروهی از نوانديشان اسلامی، عمدتاً در كشورهای عربی به اين جنبه مهم كار معتزله يعنی رويكرد عقلانی به مبانی دينی توجه كرده و ضمن الگوبرداری از آن سعی در حل مشكلات و معضلاتی دارند كه اسلام در مواجهه با مدرنيته با آنها روبرو شده است. ظهور نومعتزليان همزاد با آراء و انديشه های محمد احمد خلف االله و پيروان او در مصر می باشد. حسن حنفی شاگرد احمد خلف االله، در ميان معتزليان معاصر تنها كسی است كه به جمع آوری و بررسی آراء كلامی به صورت مدون و منسجم پرداخته است. لذا می توان آراء او را بعنوان نماينده معتزله جديد در مقايسه با آراء عبدالجبار همدانی بعنوان نماينده معتزله قديم قرار داد و از اين راستا به چگونگی رابطه اين دو گروه معتزلی پی برد .

کتاب" مفاهیم قرآنیه" اثر دکتر محمد احمد خلف الله نویسنده‌ی برجسته‌یمصریمی‌باشد . وی در این کتاب به بررسی مفاهیم قرآنی و مشتقات آن با استناد از قران کریم پرداخته‌است و معانی مختلف مفاهیمی چون نبوت،شریعت،بیعت،امت،مشورت،ولایت،سیادت،مسئولیت،حق و باطل،و حلال و حرام و ... را در آیه‌های متعدد قرآن مورد بررسی قرار داده‌است . او ضمن تبیین قوانینی که واضع آن خداوند است، به تببین قوانینی پرداخته کهبه تفکر و عقل بشری سپرده شده است . قوانین و دستوراتی که چه بسا با پیشرفت تمدن و تفکر و فرهنگ آدمی و درزمان ها و مکان های مختلف قابل تغییر می باشد و فقط خاص مردم و زمانی که قرآن نازل شده نمی باشد.