جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

متن قرآن در تاریخ و فرهنگ اسلامی، نقش محوری و یگانه‎ای دارد و عالمان اسلامی با هر مکتب و نگرشی به کاوش در زمینه قرآن و موضوعات پیرامون آن پرداخته‎اند. این پژوهش درصدد واکاوی رهیافت ابن‎خلدون به قرآن است. وی از مورخان قرون میانه اسلام و مولف اثر ارزشمند مقدمه است که اندیشه‎های اجتماعی او توجه صاحب‎نظران بسیاری را به‎خود جلب کرده است. نگرش ابن‎خلدون به قرآن در دو بخش قابل تبیین و بررسی است: نخست، توضیحات و نظریاتی که وی در زمینه قرآن و موضوعاتی نظیر وحی و نبوت، اعجاز، قرائات، مکی و مدنی، محکم و متشابه و تفسیر ارائه داده است. دوم، الهام و تاثیرپذیری او از آیات قرآن در تشریح علم عمران خود است. این متفکر در ذیل مباحث مختلفی هم‎چون اجتماع، تاریخ، ظهور و سقوط دولت‎‎ها، تجمل و غیره به آیات قرآن استناد می‎کند.هدف پژوهش توصیفی تحلیلی حاضر، که با استفاده از روش تحقیق کتاب‎خانه‎ای انجام گرفته، بررسی نظری زیرساخت‎های اندیشه دینی و قرآنی ابن‎خلدون است. لذا پرسش اصلی پژوهش این هست که اندیشه‎های اجتماعی وی چه نسبتی با مبانی قرآنی او دارد؟ نتایج و یافته‎های نظری نشان می‎دهد که بنیان‎نهادن علم عمران و اندیشه‎های جامعه‎شناختی وی، تحت‎تاثیر نگرش او به اسلام و قرآن است.

چکیده جامعه ایران تاریخی دراز مدت وطولانی داشته وشاهد فرازونشیب های وتحولات ودگرگونیهای بیشماری بوده است .از ابرقدرتی در جهان قدیم،تامحواز صفحه سیاسی برای مدت نزدیک به ده قرن (از سقوط ساسانیان تا ظهور صفویه ) ؛ وهمچنین دگرگونیهایعمیق ومهم دوران معاصر یعنی دوانقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی ازنمونه های دیگر تحولات این جامعههستند.اما علیرغم این وضعیت به نظرمیرسد درزمینه تئوریهای جامعه شناختی کلان که بتواند اینتحولات جامعه ایران را دردوره های مختلف تبیین کندمحدودیتهای زیادی وجوددارد .مخصوصا ناپایداریهائی که حدود هفت قرنسرزمین ایران را درخود فرومیبرد وپیامدها وآثار عمیقی را درجامعه ایران تاقرنها بعداز خود به جای میگذارند، و موضوع این تحقیق میباشد،کمتر مورد توجه ویژه وخاص قرار گرفته است.این تحقیق در پی شناسائی علل وارائه مدلی برای تبیینناپایداری های اجتماعیدائم در حوزه سرزمین ایران درقرون سوم تادهم هجریاست .محدود نظریه پردازانی که به تحولات دراز مدت جامعه ایران پرداخته اند و آراءآنهادراین تحقیقمورد نقد وبررسی قرار گرفته به نحوی به تحولات دراز مدت درایران پرداخته اند که گوئی بایک جامعه دارای پیوستگی دائم سروکار داشته اند .نظریه پردازانی مانندزیبا کلام ؛علمداری ؛اشرف و کاتوزیان وهمچنین طرفداران ایرانی وغیرایرانینظریه شیوه تولید آسیائیکه ازیک ایران پیوسته ویا حداکثر ایران قبل وبعد ازاسلام سخن گفته اند کم وبیشبه همین راه رفته اند.این تحقیق با استفاده ازروش جامعه شناسی تاریخی درمورد تحولات تاریخی ونیز رویکرد هرمنویتیکی در جائی که نیاز به تفسیر متون تاریخی بوده است تلاش میکند تانشان دهد که رویکرد این نظریه پردازان دچار ضعف بزرگ بی توجهی به واقعیتهای مسلم تاریخی است .وضعیت سرزمین ایران پس از سقوط ساسانیان و ورود اسلام واعراب به ایران وضعیت کاملا ویژه ای است که حتی با شرائط ایران درزمانی که توسط اسکندر فتح شدشباهت چندانی ندارد .براساس نتایج این تحقیق درطی هفت قرن دوره مورد مطالعه این بررسی سرزمین ایران بخشی ازامپراطوری بزرگ خلافت اسلامی است .به لحاظ قومی نیز امیختگی های بی سابقه ای بین اقوام ایرانی وعرب وترک از طریق مهاجرت این اقوام به ایران شکل میگیرد.هیچ" مجموعه اجتماعی"یا به تعبیر الیاس مجموعه دفاعی- تهاجمیواحد ویکپارچه ای به نام ایرا ن وجودندارد.سرزمین ایران در یک منظومه از کانون هایقدرت واقع میشود که وحدت سرزمینی آنرا نیز از بین میبر د .امارت های محلی که دربخشهای مختلف سرزمین ایران شکل میگرند وحتی آنها که منشاءایرانی دارند هیچ یک مدعی نمایندگی چیزی به نام "جامعه ایرانی " نیستند .طاهر که اولین سلسله محلی "ایرانی "رابوجود میآورد و نام خلیفه را ازخطبه میاندازد .، شعر فارسی راچندان خوش نمیداردو یعقوب خودرا سیستانی میداند که باید سیستان را در مقابل "دشمنان" حفظ کند.این سلسله های محلی حتی آنها که" ایرانی" اندچنانچه منافعشان با منافع خلافت گره میخورد هیچ ابائی از اینکه در مقابل سلسله" ایرانی "دیگری ایستاده و برروی یکدیگرشمشیر بکشند، نداشتند.صفاریان وسامانیان که بارها یکدیگر درگیر میشوند هردو سلسله هائی با منشاء"ایرانی" هستند. طبیعتا در مواردی که حاکمیت دربخشهای مختلف این سرزمین دراختیار اقوام اساسا غیر ایرانی مانند ترکان سلجوقی ویا مغولها ست وضعیت ازاین نیز بدتراست دراین تحقیق به جای نظریات متداول ، برای تحلیل وتبیینتحولات دراین مقطع خاصپس از نقد وبررسی نظریات و آراء موجود ؛به لحاظ چهارچوب نظری وچشم انداز مطالعاتیاز نظریات جامعه شناسی تاریخینوربرت الیاس جامعه شناس آلمانی درزمینه تحولات دراز مدت تاریخی در جوامع، و همچنین از" نظریه "تحولات ادواری" ابن خلدون استفاده شده است .جستجو درآرائ ونظریات ابن خلدون برای دستیابی به پاسخی در زمینه سوال تحقیق بیشتر به دلائل معرفت شناختی بوده است . زیرادر حالیکه تئوریهای موجود، که بعضا در تبیین تحولات تاریخی اجتماعی ایرانمورد استفاده قرار میگیرند معمولا نظریاتی هستند که بر اساس واقعیات تاریخی کاملا متفاوتی ساخته وپرداخته شده اند، ابن خلدون هم به متن تاریخی مورد نظر دراین تحقیقنزدیکتر بوده و هم تحولات ودگرگونی های مشابهی را در امپراطوری عظیم خلافت اسلامی که" ایران " دردوره مورد مطالعهجزئی از آن است رابا "واقع نگری " ،مورد تجزیه وتحلیل قرارداده و" مدل نظری" خودرا براین مبنا تدوین میکند،که باواقعیات تاریخی دراین دوره همخوانی بسیاربیشتری دارد . .علاوه براین موارددربخش چهارچوب نظری همچنین به"مشاهدات " فریدریش انگلس در مورد قیامها وشورشها در حوزه خلافت اسلامی وایران اشاره میشودکهضمنا تائیدی بر" نظریه" دوری ابن خلدون نیز میباشد.نتایج این تحقیقنشان میدهدکه، ناکارآمدی دستگاه خلافت برای اداره امپراطوری وسیعی که پس از ظهور اسلام فتح شده بود( از جمله نبود شبکه ارتباطی سریع ومشکلات لجستیک برای جابجائی وانتقال نیروها که داریوش آنرا به فراست دریافته و درزمان هخامنشیان این دو مشکل توسط شبکه چاپارخانه وارتش جاویدان حل شده بود )؛ همچنین نبود مبنائی برای مشروعیت قدرت که از اجماع وتوافق عمومی برخوردارباشد (مثلا از انواع وبری آن)؛و شکل گیری دائم" عصبیه "های مدعی قدرت توسط اقوام عمدتا غیربومی ونیز قبیله ای- عشایری که بعضا ازمناطق خارج ازسرزمین ایران به این منطقه سرازیر میشدندمانند ترکان سلجوقی ؛باعث شکل گیری دائم نیروهای گریزاز مرکز(نظریه نوربرت الیاس ) میگرددکه باعث میشوددر مدت هفتصد سال سرزمین ایران را دچار ناپایداری های دائم نماید. دراین مدت حدود 10 سلسله حکومتی و امارت محلیهریک در گوشه ای از سرزمین ایران موفق میشوندقدرت را دردست گرفتهوپس از سپری شدن عمر مفیدی حداکثر در حد دوتا سه نسل راه سقوط را درپیش میگیرندبه نحوی که در مدلهای مطرح شده در متن تحقیق این ظهور وسقوط ها باتوجه به چهارچوبهای نظری انتخاب شده به خوبی نشان داده میشوند .حاصل ونتیجه این وضعیت ازهم گسیختگی دائم و جلوگیری از شکل گیری یک نظام اجتماعیمنسجم وادغام یافته ویا به تعبیرالیاس یک واحددفاعی-تهاجمیوبه عبارت دیگر جلوگیری از تکامل نیروهای درونی جامهوتفکیک یافتگی آن وازدست رفتن فرصتها برای شکل گیری و تکامل نهادهای قدرت مند اجتماعی که بتوانند پایداری اجتماعیراتقویت کنند ، برای مدتی نزدیک به هفت قرناست.الگوی به کاررفته شده در این تحقیق یعنی استفاده از رویکرد جامعه شناسی تاریخینشان میدهد که آنچه را که نظریات دیگربه سختیقادر به تبیین آن بوده اندوبعضابه صورتی ایستا به عنوان ویژگیهای ثابتجامعه ایران معرفی کرده اند "مانندوحدتدین ودولت "(علمداری)ویا نبود "قانون " ؛و"مشکل جانشینی "و نبود طبقات "(کاتوزیان ) بسیاربهتر میتواند تبیین کند.به طور مثال برمبنای رویکرد به کار گرفته شده دراین تحقیقاین "ویژگیها "درواقعیت تاریخی از یکدیگر قابل تفکیک نبوده ونمیتوان آنهارا به طور مجزا مورد تحلیل قرارداد بلکه بایستی آنهارا در یک همبسته کارکردیتبیین کرد . زیرا این "ویژگیها" حاصل درهم آمیختگی پویای کنشها وکارکردهای مختلف اجتماعی درشرائطی خاص دوره مورد نظر در تحقیق میباشند که از گذر فرایندهای دراز مدت تاریخی بوجود آمده اند ازجمله غلبه نیروهای گریزازمرکز، وجودکانونهای متعدد قدرت وهجوم اقوام وقبائل بیگانه به منطقه میباشند وسایر مواردی که درگزارش تحقیق آمده استونه "ویژگیهای" ثابت وتصادفی

از ضروری ترین و سازنده ترین مباحث، بحث از انتظار و مسایل مربوط به آن است. هر انسانی یا ملتی که با فرهنگ انتظار رابطه دارد، بیدار، زنده و متحرک است؛ زیرا انتظار ظهور منجی و این که جهان به خوبی و سلامت به پایان می رسد، روح امید را در دل ها زنده نگه می دارد؛ امیدی که موجب قیام انسان در برابر نابسامانی ها می گردد. قیامی که به رهبری عدالت گستر عالم، عدالت را بر جهان حاکم نموده بساط ظلم را برخواهد چید.

از گذشته تاکنون حسن و قبح ذاتی و عقلی به عنوان موضوع و قاعده ای مهم و بنیادین در کلام اسلامی مطرح بوده است. جریان و تاثیر این قاعده در حوزه های عقیدتی، اخلاقی، فقهی و سیاسی موجب شده تا متفکران اسلامی در قالب دو گروه عدلیه و اشاعره، در صدد اثبات و نقد آن برآیند. عدلیه بر«ذاتی» و «عقلی» بودن حسن و قبح برخی افعال و اشاعره بر «الهی» و «شرعی» بودن آنها استدلال نموده اند، عدلیه با تمسک به دلائلی از جمله: بداهت و ذاتی بودن حسن و قبح، اقرار منکرین شرایع آسمانی در مقابل اشاعره مبنی بر تغیر حسن و قبح، محدودیت و تکلیف خداوند و غیره به نقد یکدیگر پرداخته اند. پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی دو دیدگاه را به صورت نقد و اثبات بیان نموده و نظریه «حسن و قبح ذاتی و عقلی» را اثبات می نماید و عمده انحراف اشاعره را ضعف در خداشناسی، تحلیل غلط آیات قرآن، خلط بین مسائل و تعارضات، کنار نهادن عقل سلیم و مسائل سیاسی دانسته است.

مساله عقلانیت باورهای دینی در بین اندیشمندان دینی تاریخ پرفراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است. ناکارآمدی رویکردهای افراطی در حوزه های ایمان گرایی و عقل گرایی، سبب ظهور نگرش های متعدل تری در تفسیر و توجیه عقلانیت باورها و گزاره های دینی شده است. در این پژوهش ضمن اشاره ای اجمالی به جریان های افراطی عقل گرایی و ایمان گرایی و نمایندگان فکری هر کدام، سایر نگرش های معتدلی که در این زمینه وجود دارد، مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در پایان نیز به برخی از راه ها یا دلایلی که تبیین کننده پذیرش عقلانیت باورهای دینی است، اشاره خواهد شد.

نصر حامد ابو زید، متفکر مصری، در کتاب های که در زمان اقامتش در مصر نوشت، کوشید با اتکا به نظریه خیال در صوفیه، تبیینی طبیعی و غیرمتافیزیکی از وحی ارائه کند؛ چه آن که او از تبیین های فراطبیعی نسبت به امور دینی پرهیز داشت. بدین منظور، او از مقایسه نبوت و کهانت بهره برد، تا آن را از جهت فرهنگی مقبول و آشنا معرفی نماید. چنین نگرشی به ماهیت وحی، با اشکالاتی مواجه است. نخست آن که از جهت فرهنگی، بررسی ابو زید در مورد کهانت و شیوع فرهنگی آن کافی نیست، و به همان اندازه در تبیین نیز دچار دشواری است. دوم آن که خرافه های فرهنگی، مانند کهانت، نمی تواند توجیه مناسبی برای وحی ارائه کند. و دست آخر این که مدعای او، با شواهد درون دینی یعنی آیاتی از قرآن سازگار نیست.از سوی دیگر، تبیین ماهوی او نیز مقصود او را بیان نمی کند و مساله خیال و رویا فرافکنی مساله تبیین است. همچنین اگر تقریری حداکثری از نظر صوفیه صورت گیرد، با وحی زبانی – که دیدگاهی رایج است- سازگار نخواهد بود؛ چنان که با مبانی معرفت شناختی ابو زید نیز سازگاری ندارد؛ زیرا معرفت شناسی صوفیه چیزی جز وجودشناسی ایشان نیست، و در روش های پدیدار محور نمی توان چنین تبیینی را پذیرفت.

این مقاله به بررسی اوضاع و شرایط حکومت امام علی (ع) و تاثیر آن بر اجرای برنامه های آن حضرت می پردازد. دگرگونی های پیش آمده در بینش و روش مسلمین، اوضاع آشفته اجتماعی ناشی از شورش عمومی علیه خلیفه سوم و قتل او، تضعیف نهاد خلافت به دنبال دو خلیفه کشی متوالی، اختلافات ناشی از خونخواهی عثمان، وجود دشمنی های ریشه دار میان قبایل قریش، اطاعت نکردن شهرها و مناطق مهم دنیای اسلام از حکومت امام و کافی نبودن یاران و کارگزاران همراه، از مهم ترین عواملی است که اوضاع را برای حکومت امام و پیش برد برنامه های ایشان دشوار و آن را با ناکامی قرین کرد.

ابن خلدون از جمله اندیشوران مسلمانی است که بسیاری او را بنیانگذار اصلی رشته «جامعه شناسی» میدانند. نوشتار حاضر به بررسی نظریات ابن خلدون در باب یکی از وجوه جامعه شناختی اندیشه او یعنی «جامعه شناسی سیاسی» پرداخته است که عمدتا به نقش نیروهای اجتماعی در سیاست توجه دارد. ابن خلدون دو عامل عمده انسانی را در ظهور و سقوط دولت ها عنوان کرده است: قومیت و گروه های قومی و نخبگان. این مقاله به روش تحلیلی، با استفاده از اسناد، مدارک و منابع موجود، به ویژه کتاب مهم و اصلی ابن خلدون یعنی مقدّمه ابن خلدون، موضوع را در کانون مطالعه قرار داده است. ابن خلدون، همزمان با توجه به عصبیت به عنوان دولت عامل ساز، برای نقش کسانی که کنش تاریخی را بر عهده دارند، اهمیت بسیاری قائل است. وی عامل تغییر نظام های سیاسی را حرکت و خیزش اقوام میداند و در این زمینه، بر نقش نخبگان در موفقیت خیزش تأکید میکند. نظریات ابن خلدون در این مباحث، با نظریات کارل مارکس و ویلفردو پاره تو، وجوه اشتراک بسیاری دارد.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.