جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله گفتگویی با دکتر سید محمد ثقفی درباره جامعه شناسی عصر نزول وحی است. در این گفتگو ساختار اجتماعی مکه و مدینه در عصر نزول وحی ، سیستم فرهنگی - اقتصادی قریش ، انگیزه های مخالفت آنان با پیامبر، وجود تردید در فرهنگ جاهلی در میان روشنفکران عرب و حنفا، نظام مبتنی بر عصبیت ، میزان مدنیت مکه ، برخورد قرآن با فرهنگ جاهلی و مسائلی از این دست مورد بررسی قرار می گیرد.

امروزه، سبک زندگی، مصرف و کالاها از پارامترهای اجتماعی تأثیرگذار بر حوزه جامعه‎شناسی معرفت هستند که معرفت دینی و به دنبال آن، اهتمام دینی یا به عبارتی دینداری، که بر اساس تقسیم‎بندی شلر در حوزه جامعه‎شناسی معرفت قرار می‎گیرد، از این حیث مستثنا نیست. در راستای بررسی این هدف، در مقاله حاضر رابطه بین سبک زندگی و دینداری را از طریق روش پیمایش و ابزار پرسشنامه بررسی ‎کردیم. در این تحقیق، حجم نمونه 400 نفر است که نخست از طریق آزمون تحلیل عاملی اکتشافی به شناخت اشکال و سنخ‎های سبک زندگی و دینداری در جامعه مورد مطالعه پرداختیم و سپس با استفاده از آزمون‎های کی‎ دو، کرامر، تحلیل واریانس، پیرسون و تحلیل مسیر، فرضیه‎های تحقیق را بررسی کردیم. نتایج حاصل نشان‎می‎دهد: 1. بین نوع سبک زندگی و نوع دینداری رابطه وجود دارد. 2. بین نوع سبک زندگی و میزان دینداری رابطه‎ای به‎دست‎نیامد. 3. و نتایج حاصل از تحقیق نشان‎می‎دهد که سبک‎های زندگی متفاوت، موجب تعدد رفتار دینی و شکل‎گیری الگوهای خاص در زمینه دینداری است.

جریان «تجدید نظر طلبی» حادثه ای است که در عرصه مذاهب و مکاتب سیاسی - فکری، به وفور اتفاق افتاده است. انشعاب «چین کمونیست» از اردوی کمونیسم، شاهد زنده ای بر این پدیده است. در قلمرو اسلام و دیگر مذاهب نیز، گهگاهی، چنین مساله ای رخ داده است. در تاریخ صدر اسلام و حیات رسول اکرم، با چنین جریانی با دو چهره متفاوت برخورد می کنیم: در قضایائی، فردی و احیانا افرادی، از فضای اسلامی سرباز زده و از فرهنگ اسلامی بیرون رفته اند و احیانا حرکتهای ناشایست و غیر مقبول انجام داده اند؛ و در مواردی نیز، با ظهور «جریانهای ارتداد» مهمی برخورد می کنیم که دست به آشوب زده و هرج و مرج اجتماعی را سبب شده اند. همانند ظهور پیامبران دروغین: اسود عنسی، مسیلمه کذاب و یا امتناع مرتدان از پرداخت زکات به دولت خلیفه اول. آیا داوری حضرت رسول و قرآن کریم در مورد ارتداد و «غائله دگر اندیشان» چه بوده است؟ مساله ای است که از نظر تاریخی - فقهی - اجتماعی قابل بحث و بررسی است. این مقاله به اجمال به این سوال پاسخ می دهد.

ایمان به عنوان گوهر شریعت الهی و اساس بندگی خدای متعال مسائل تفسیری و کلامی فراوانی را نزد دانشمندان برانگیخته است. اشتداد پذیری ایمان از مهمترین مسائل است و پاسخ به آن در گرو تحلیل ماهیت ایمان و نسبت آن با اسلام است. این مقاله با بیان اینکه دو مفهوم ایمان و اسلام در روی آورد قرآنی نه مساوق و نه مترادف بلکه دو امر متمایز اما مرتبطند و اینکه ایمان هویتی مولف از تصدیق قلبی، اقرار زبانی و عمل است، مبنای قرآنی نظریه اشتداد پذیری ایمان را نشان می دهد.

این نوشتار ـ چنان‌که از عنوان آن برمی‌‌آید ـ درپی بررسی آموز‌‌ه‌‌ها و عبرت‌‌های تاریخ از دیدگاه امیرالمؤمنین علی (ع) است. تاریخ نقلی، علم تاریخ و یا تاریخ علمی، گنجینه‌‌ای از حقایق و اطلاعات زندگی گذشتگان است. با این وصف، آیا تاریخ برای آیندگان سودی دارد؟ آیا می‌‌توان از گذشته به آینده پل زد یا از آن عبور کرد و عبرت آموخت؟ اگر پاسخ مثبت است، دلیل یا ادلۀ آن چیست؟ و عمده‌‌ترین عواملی که موجب کلی‌شدن قوانین و سنن تاریخی می‌‌شوند، کدام‌اند؟ در این پژوهش، به‌ شیوۀ کتابخانه‌‌ای، کوشش شده است به این پرسش‌ها پاسخ داده شود؛ و در طی آن نتیجه گرفته شده است که بنا بر جهان‌‌بینی توحیدی، جهان صاحبی و انسان خالقی دارد و بدون ارادۀ خداوند نمی‌‌توان به‌طور مستقل، برای هستی، کارکردی و برای آدمی، استقلال عملی پذیرفت، پس باید به قوانینی که خداوند برای رفتار عالم و آدم وضع کرده است، گردن نهاد. از این رو تاریخ که محصول عمل عالم و آدم است، از منابع مهم اندیشیدن و مایۀ آموختن برای زندگی است و نهج‌‌البلاغه ـ به‌عنوان گنجینۀ مهمی از سخنان امام علی (ع) ـ و دیگر آثار علوی، آموزه‌‌های ارزشمندی را در باب عبرت‌‌های تاریخی شامل می‌‌شوند که به برخی از آنها اشاره می‌‌شود.

عبدالرحمن ابن خلدون، تاریخ را به «ظاهر» و «باطن»، و استاد مرتضی مطهری، آن را به سه نوع «نقلی»، «علمی» و «فلسفة (نظری) تاریخ» تقسیم کرده اند. ظاهر تاریخ با تاریخ نقلی، و باطن تاریخ با تاریخ علمی، قابل تطبیق است. اما ابن خلدون، واژة معادلِ فلسفه (نظری) تاریخ براساس اصطلاح استاد مطهری را مشخص نساخته، و در این زمینه بحثی به صورت مستقیم طرح نکرده است. با وجود تأیید کلی هر دو اندیشمند نسبت به تاریخ نقلی، به نظر می رسد اعتماد شهید مطهری به مطالب تاریخ نقلی، در مقایسه با ابن خلدون بیشتر است. علی رغم آنکه قانون مندی تاریخ و اجتماع انسانی (به عنوان باطن تاریخ یا تاریخ علمی)، نزد هر دو متفکر، مسلّم می باشد، استاد مطهری، دستیابی به آن قوانین را، به دلیل پیچیدگی انسان و به ویژه جامعه انسانی، دشوار دانسته است. اما ابن خلدون، در مقام عمل، با تسامح زیاد و نقض های متعدد، اقدام به بیان قوانین اجتماعی فراوان نموده است. از سوی دیگر، برخلاف استاد مطهری، که تاریخ علمی را مبتنی بر «اصالت جامعه»، و نیز روند علم تاریخ را رو به تکامل می داند، از مطالب ابن خلدون چنین برداشتی به دست نمی آید.

نیروی محرکه "عصبیت " مهمترین دستاورد ابن خلدون در زمینه اجتماعی است . در جریان تحول، وقتی خانوده ئی بر دیگران تسلط یافت ، چون ستیزه جوئی و تفوق طلبی، ذاتی انسان است و همچنین هدف عصبیت نیز میباشد. این گروه با اقوام دیگر و سپس با دولتهای در حال اضمحلال، وارد مبارزه شده و مرتبا" رشد می کند و این رشد رابطه مستقیم با میزان عصبیتش دارد و هرچه عصبیت قومی قویتر باشد، سرزمینهای بیشتری به چنگ می آورد بعبارت ساده، جنگ در ابتدا و انتهای کار یک دولت ، ضروری است . استقرار دولت تنها با برخوردی که در آن پیروزی نصیب گروه همبسته و منسجم است عملی می گردد و این امر در مورد مذهب نیز صادق است ، یک مذهب جدید صرفا" با ستیزه می تواند وجود خود را تثبیت کند و زمانی موفق است که از یک عصبیت قومی بهره مند باشد. البته وقتی مذهب مستقر شد، می تواند همبستگی را تقویت و حتی با متمرکز کردن فکر و احساسات در یک هدف مشترک ، جایگزین انسجام قبیله شود و در نظر وی فتوحات اولیه مسلمانان نتیجه همین تلفیق همبستگی دینی و قبیله ئی بود. بهر حال برای اینکه دولتی مستقر شود، وجود همبستگی ضروری است اما وقتی مستقر شد، همبستگی اش کاهش می یابد. دولت در مراحل اولیه منسجم است ولی در طول زمان تغییر و زوال آن آغاز میشود. زندگی بی تحرک و تجمل پرستی در آنها اوج می گیرد و کم کم عصبیت آنها را از بین میبرد. حکومت متمرکز ضعیف شده و قدرت در دست حکام محلی قرار می گیرد. رشد تجمل پرستی به مالیاتهای سنگین منتهی شده و باعث شورشهای مردمی میگردد و دولت ضعیف شده و دستخوش دگرگونیهای درونی و بیرونی میشود و سرانجام بدست گروهی بدوی و دارای عصبیتی قوی، سرنگون میشود. این خلاصه ئی از نظرات ابن خلدون است ، به نظر وی پدیده اجتماع از این قوانین پیروی می کند و این قوانین بر "مجموعه ها" مؤثر است و توسط افراد تغییر نمی پذیرد و قوانین اجتماعی به شیوه ئی یکسان در انواع مشابه ساختی عمل می کنند، یعنی بعنوان مثال، قوانین رفتار بادیه نشینی، بدون تفاوت شامل حال اعراب بدوی، ترکمن ها، بربرها و کردها میشود و علاوه بر آن جوامع بر طبق تماس مردم با طبقات به عنوان حاصلی از تقلیدها و امتزاجها، تغییر یا تکامل می پذیرد و تمام این تحولات براساس "عصبیت " یا انسجام گروهی که خصیصه ممتاز جامعه است صورت می گیرد. مشاهده میشود که آراء ابن خلدون در مقدمه، منظومه کمال یافته ئی از جامعه شناسی است و علم عمران نیز چیزی نیست مگر یک دستگاه جامعه شناسی، هر چند که جهت کمک به تاریخ وضع شده است ولی علل اصلی و اساسی تحول تاریخ را در ساختمانهای اقتصادی و اجتماعی جستجو می کند و از این نظر بسیار پیش از مطرح شدن قوانین جامعه شناسی بصورت امروزی، وی این قوانین را بیان کرده است . اهمیت این بررسی نیز در همین نکته نهفته میباشد، در کشف قوانین امروزی در آراء ابن خلدون و بخشیدن فضل ت

رساله بررسی تطبیقی آراء اجتماعی فارابی و ابن خلدون به روش تحلیل متن و با محوریت این امر که نظریات و شخصیت علمی دانشمندان همواره تحت تاثیر محیط فرهنگی و شرایط سیاسی - اجتماعی عصر آنان قرار دارد و ه ر دانشمند به نوعی می تواند محصول عصر، دوره و تاریخ جامعه خود باشد، بیان می کند که ابونصر محمد فارابی (۳۳۹ - ‎۲۵۹ ه ق) و عبدالرحمن محمد بن خلدون (۸۰۸ - ‎۷۳۲ ه ق) هر دو گر چه فاصله زمانی زیادی از یکدیگر دارند از بنیانگذاران اندیشه اجتماعی در تمدن اسلامی قلمداد می شوند. آثار اجتماعی فارابی کاملا فلسفی، انتزاعی، عقلانی و آرمانگرایانه است در حالیکه رویکرد اجتماعی ابن خلدون عمدتا جامعه شناسانه، علمی، عینی و واقع گرایانه می باشد. فارابی با رویکردی اندام واره ای و ایستا به تنظیر بخشهای مختلف مدینه فاضله با بدن انسانی پرداخته و ابن خلدون با همین رویکرد ولی به شیوه ای تحولی و پویا، جیات اجتماعی انسان ها را شرح داده است. وجه تفاوت رویکرد این دو اندیشمند بر اساس مستندات ارائه شده علاوه بر عوامل روانشناختی وراثت و هوش و یادگیری و پشتکاربه مجموعه ای از عوامل جامعه شناسانه مانند تفاوت در آموزش و تحصیل، رشته تخصصی و رویکرد علمی، حرفه و شغل،اوضاع سیاسی - اجتماعی،گرایش سیاسی و نوع مذهب باز می گردد.