مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

با تامل و اندیشیدن درباره حال و مقام در عرفان و تصوف در می‌یابیم که عارفان زیادی افکار تصوف و اصطلاحات عرفانی و گفتار مشایخ را با ذوقیات شعری خود آمیخته‌اند و در قالب نظم درآورده‌اند. در کل می‌توان گفت که تصوف جنبه عملی عرفان است و صوفی از طریق سیر و سلوک و کسب مقامات و نیل به احوال به مشاهده می‌رسد و حق را به دیده دل می‌بیند و طریق تصوف بهترین راه معرفت حق است و صوفیان بهترین طبقه از مردم هستند و حال ذوقی آنها نیکوترین احوال است. حال احساساتی که نفس سالک صوفی را پر می‌سازد و آن از بخشش و کرم خداوندی است؛ مقام ایستگاهی از عبادات و مجاهدات است که بنده در مقابل پیشگاه خداوندی می‌ایستد و از همه قطع امید می‌کند تا به او بپیوندند.

دکتر علی شریعتی یکی از اثرگذارترین متفکران و روشنفکران دینی ایران در قرن حاضر بود که نقش برجسته­ای در عرصه­های دینی، سیاسی و اجتماعی عصر خود و پس از خود ایفا کرد. یکی از عناصر اصلی تفکر شریعتی، توجه به عرفان و تصوف بوده که در آثارش بارها بر نقش آن در عروج روح آدمی و نیز شکل­گیری ایدئولوژی مورد نظر خود که متشکل از سه گانة عرفان، برابری، آزادی است؛ تأکید داشته است. نگاه شریعتی به عرفان، هم سو با بسیاری از روشنفکران آن دوره، نگاهی منتقدانه بود تا بتواند با پالایش این میراث پر بها، از آن به نفع اهداف اجتماعی سازنده بهره گیرد. این رویکرد سبب شد تا او ضمن ارج نهادن به بسیاری از دست­آوردهای ارزشمند عرفانی و عارفان برجسته، به بیان نقاط منفی این میراث عظیم نیز بپردازد. نگاه تطبیقی شریعتی به ادیان و به تبع آن به عرفان و تصوف و نیز تأثیر وی از نهضت پروتستان و جریان اومانیسم، او را به خوانشی از عرفان رساند که در آن دغدغه­های انسان قرن بیستمی که از یک سو به دنبال اثبات جایگاه خود در هستی و تکیه بر اراده، آزادی و اختیار اوست و از سوی دیگر در جستجوی معنا نیز هست، پاسخ گفته شود.

تکدّی به معنی گدایی کردن، امروزه به عنوان یک منبع پردرآمد، مورد توجّه جامعه قرار گرفته است. شناخت احکام تکلیفی شرعی تکدّی در فقه اسلامی و گونه‌های نامشروع آن، سؤال بسیاری از کسانی است که دارای احساسات دینی هستند. شیوه‌های بکارگیری در متون ادبی و رفتار اجتماعی آن، قابل توجه و تأمل است. نگارنگان در نوشتار حاضر با روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای، برآنند که این مسأله را در فقه و شریعت با رویکرد عرفانی تحلیل و توجیه نمایند. یافته‌ها حاکی از این است که چنان که این موضوع با نظرگاه شریعت و عرفان بررسی شود، رویکردهای مثبت و منفی آن، بیشتر نمایان می‌سازد و گاه در متون عرفانی، بسیار زیبا و مثبت جلوه‌گر شده و گاهی نوعی آداب معمول این گروه اجتماعی قرارگرفته است. اما در باب احکام تکلیفی، گدایی شامل چهار حکم مباح، مکروه، حرام و واجب است و گونه‌های نامشروع آن مانند: گدایی به وسیلة به کارگیری الفاظ «خداپسندانه»، قرائت قرآن به قصدگدایی، متکدّی در ایّام مقدس، در میان عبادت کنندگان، تکدّی به قصد ثروت‌اندوزی و متکدّیان که توانایی کار دارند، با استناد به آیات قرآن، روایات اسلامی را برّرسی نموده است.

دیوان شمس تبریزی، اثر معروف مولانا جلال‌الدّین محمّد بلخی، عارف بزرگ مسلمان قرن هفتم هجری، مانند اثر ارزشمند دیگر وی، مثنوی معنوی و همچنین همۀ آثار عرفانیِ اسلامیِ فارسی، آینۀ بازتاب باورهای خاصّ عارفان بزرگ مسلمان است. یکی از این باورها، «شعورمند‌ دانستن کائنات» است که الهام‌بخش اصلی ایشان در این خصوص، آیات قرآن کریم و روایات اسلامی است. عارفان بزرگی چون مولوی، با تأثیرپذیری از این گنجینه‌های ارزشمند دینی، به‌ویژه آیاتی که به تسبیح موجودات یا مورد خطاب قرارگرفتن آن‌ها از سوی خالق خویش اشاره دارند، همۀ عالم وجود را حیّ و ناطق و دارای شعور می‌دانند. علاوه‌‌ بر ‌این، رسیدن به این باور، آن‌گونه که خود اذعان نموده‌اند، از طریق کشف و شهود نیز بر ایشان محقّق شده‌است. در این مقاله که از روش سندکاوی در جمع‌آوری اطّلاعات، استفاده گردیده، سعی شده‌‌‌است تا نمونه‌های برجستۀ بازتاب شعورمندی کائنات، از دیوان شمس تبریزی، استخراج و تحلیل و توصیف گردد. از مهم‌ترین نتایج مقالۀ حاضر، آن است که مولوی در انعکاس این باور عرفانی اسلامی در دیوان شمس تبریزی، هم از نظر میزان، هم صراحت بیان، گوی برتری را از دیگران ربوده است

کشف الحقایق مهم ترین تالیف نسفی، عارف قرن هفتم هجری، است که به نثری روان و فصیح نوشته شده و یکی از آثار مهم عرفانی و ادبی این قرن به شمار می رود. این کتاب در اصل مشتمل بر یک مقدمه و ده رساله و یک خاتمه بوده، ولی نسخ موجود فقط مشتمل بر یک مقدمه و هفت رساله است و کتاب حاضر نیز محتوی همان است. در این رساله ها مباحث زیر به تفضیل مورد بررسی قرار گرفته است: علت پیدایش مذاهب مختلف در امت محمد (ص) و تعیین مذهب مستقیم و بیان «وجود»و«انسان»و«سلوک»و«توحید»و «معاد»و«دنیاوآخرت»و«هفت آسمان و هفت زمین»و«کتاب الله و کلام الله»ومتعلقات و متفرعات این مباحث. مؤلف درمقدمه‌ م‍ی‌گ‍وی‍د: ج‍م‍ع‍ی‌ از دوس‍ت‍ان‌ ی‍ک‍دل‌ و دروی‍ش‍ان‌ ازی‍ن‌ ض‍ع‍ی‍ف‌ ال‍ت‍م‍اس‌ ک‍ردن‍د ک‍ه‌ رس‍ال‍ه‌‌ای ب‍ن‍وی‍س‍ی‌ ... ت‍ا س‍ال‍ک‍ان‌ و م‍خ‍ل‍ص‍ان‌ را گ‍ش‍ای‍ش‌ و دس‍ت‍وری‌ ب‍اش‍د و ت‍را ذخ‍ی‍ره‌ و ی‍ادگ‍اری‌ ب‍ود... و در خ‍واس‍ت‌ دی‍گ‍ر آن ک‍ه‌ ه‍ر رس‍ال‍ه‌ ک‍ه‌ ج‍م‍ع‌ ک‍ردی م‍ی‌ب‍ای‍د ک‍ه‌ اول‌ س‍خ‍ن‌ اه‍ل‌ ش‍ری‍ع‍ت‌ و دوم‌ س‍خ‍ن‌ اه‍ل‌ ح‍ک‍م‍ت‌ س‍وم‌ س‍خ‍ن‌ اه‍ل‌ وح‍دت‌ ب‍ی‍ان‌ ک‍رده‌ ش‍ود و‌ اص‍ول‌ و ف‍روع‌ ای‍ن‌ ه‍ر س‍ه‌ م‍ذه‍ب‌ گفته شود، ه‍ر ک‍ه‌ ب‍ه‌ت‍ح‍ق‍ی‍ق‌ و ت‍ف‍ص‍ی‍ل‌ ن‍دان‍د ه‍ی‍چ‌ چ‍ی‍ز را ن‍دان‍د و ه‍ر ک‍ه‌ اص‍ول‌ و ف‍روع‌ ای‍ن‌ س‍ه‌ م‍ذه‍ب‌ را ب‍ه‌ت‍ف‍ص‍ی‍ل‌ دان‍س‍ت‌ ج‍م‍ل‍ه‌ چ‍ی‍ره‍ا را دانسته است‌ و در خ‍واس‍ت‌ دی‍گ‍ر آن‍س‍ت‌ ک‍ه‌ س‍خ‍ن‌ ه‍ر طای‍ف‍ه‌ ک‍ه‌ گ‍ف‍ت‍ه‌ ش‍ود م‍ی‌ب‍ای‍د ک‍ه‌ ب‍ی‌ ت‍ع‍ص‍ب‌ و ب‍ی‌ ت‍ق‍ی‍ه‌ و زی‍اده‌ ون‍ق‍ص‍ان‌ ب‍اش‍د و دی‍گ‍ر م‍ی‌ب‍ای‍د ک‍ه‌ س‍خ‍ن‌ م‍ف‍ه‍وم‌ و روش‍ن‌ ب‍اش‍د.... من در ق‍ب‍ال‌ ای‍ن‌ در خ‍واس‍ت‍‌ه‍ا ای‍ن‌ ک‍ت‍اب‌ را ک‍ه‌ شامل‌ ده‌ رس‍ال‍ه‌ اس‍ت‌ نوشتم ، س‍پ‍س‌ م‍ی‌گ‍وی‍د ک‍ه‌ ای‍ن‌ س‍وال‌ه‍ا و درخ‍واس‍ت‍‌ه‍ا در س‍ال‌ ۶۷۱ق‌. ب‍ه‌ای‍ن‍ج‍ان‍ب‌ رس‍ی‍د و درآن وق‍ت‌ م‍ن‌ در ب‍خ‍ارا ب‍ودم‌ ک‍ه‌ ح‍م‍ل‍ه‌ ک‍ف‍ار ش‍ه‍ر را وی‍ران‌ ک‍رده‌ ب‍ود پ‍س‌ از آن‍ج‍ا ب‍ه‌دی‍گ‍ر ش‍ه‍ره‍ای‌ خ‍راس‍ان‌ رف‍ت‍م‌ ت‍ا آن‍ک‍ه‌ در ۶۸۰ ق. در ابرقوه ای‍ن‌ ک‍ت‍اب‌ به‌پایان رسید. این کتاب دریک مقدمه و فاتحة الکتاب دربیان مذاهب امت پیامبر که چنداست و ده رساله : ۱. دربیان وجود در چهل و سه فصل، ۲. دربیان انسان در سی فصل، ۳. در سلوک در بیست و دو فصل، ۴. در توحید در شانزده فصل، ۵. در معاد در سی و هشت فصل، ۶. در دنیا و آخرت و شب قدر و مرگ وزندگی در نه فصل، ۷. هفت آسمان و زمین کدام است در پانزده فصل، ۸. کناب الله دربیان قرآن وفرقان، ۹. حقیقت اسلام و ایمان و احسان، عبادات برای چیست ، ۱۰ ادیان وشرایع چنداست و نسخ شریعت چیست و چرا؟ خاتمه درختم نبوت و ختم ولایت چیست.

این کتاب می کوشد برای تمام آداب و رسوم صوفیه در عصر خود سندی در سیره رسول، آن هم بر اساس روایات معتبری که در صحیح بخاری و صحیح مسلم وجود دارد، نقل کند ("زبان شعر در نثر صوفیه" ، شفیعی کدکنی، ص 435)

يحاول الباحث الوقوف على أهم جوانب الفلسفة الصوفية عند ابن سبعين، للكشف عن الأساس المعرفي والإيديولوجي الذي تقوم عليه، والأطروحات النظرية التي تدافع عنها، والمراقي التي بلغتها.