جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اعتقاد به مهدویت ریشه در قرآن و سنت دارد و با توجه به رویکرد ظلم ستیزانه آن، از همان قرون نخستین اسلامی کانون توجه برخی گروه های مخالف حاکمیت شد. در قرن اول هجری، جنبش کیسانیه با شعارهای شیعی و با تمرکز بر موضوع مهدویت، حرکت نظامی - سیاسی علیه خلافت بنی امیه را برگزید. این اقدام الگویی برای سایر گروه های مشابه فراهم کرد که عمدتا به عنوان گروه های غالی شیعه از آنان یاد می شود.این پژوهش به بررسی راهبرد جنبش کیسانیه در طرح عملی مهدویت در جامعه عصر خود می پردازد و به این سوال پاسخ می دهد که آیا انتخاب گفتمان مهدویت توسط این جنبش بر مبنای تفکرات مستحکم تشیع در این موضوع بود یا انگیزه های دیگری وجود داشت؟ ضرورت این پژوهش دستیابی به شناخت لازم درباره انگیزه ها و اهداف جنبش کیسانیه در تمرکز بر آرمان مهدوی است. همچنین الگوی مناسبی در آگاهی بخشی نسبت به برداشت های نادرست از موضوع مهدویت در دوران معاصر خواهد بود.مهم ترین یافته های این پژوهش عبارتند از: 1. تفکر مهدوی در جنبش کیسانیه به ابزاری برای مبارزه با خلافت تبدیل شد.2. کیسانیه با بی توجهی به رهنمودهای دین اسلام و امامان معصوم (ع)، به تعیین فرد و زمان دلخواه در باور مهدویت پرداختند.3. نگرش این جنبش به مهدویت بر محوری ناقص و درکی افراطی شکل گرفت.4. مهم ترین دلیل انحراف، بی توجهی به امام معصوم و تکیه بر عقل و فهم برخی اشخاص بود.

فرقة اسماعیلیه در نیمه دوم قرن دوم هجری، براساس اعتقاد به امامت اسماعیل، فرزند امام جعفر صادق(ع)، شکل گرفت. اسماعیلیان در خصوص مهدویت عقاید خاصی مطرح کردند؛ اسماعیل، نخستین کسی بود که آنان به عنوان مهدی موعود و امام هفتم معرفی کردند؛ هر چند اکثریت اسماعیلیان به مهدویت محمد بن اسماعیل معتقد شدند و او را امام هفتم و پایان دهنده دور ششم دانستند. به طرف‌داران این اعتقاد «قرمطی» اطلاق شد. قرمطیان در ابتدا و برای مدت کوتاهی به مهدویت احمد بن محمد بن حنفیه گرویدند و سپس به مهدویت محمد بن اسماعیل بازگشتند. عبیدالله مهدی، نخستین خلیفه فاطمی، با اجرای اصلاحاتی، مهدویت خویش را مطرح کرد. در دوره المعز، خلیفه چهارم فاطمی، بازگشت محدود به مهدویت محمد بن اسماعیل با تغییراتی مطرح شد. در زمان الحاکم، دروزیان معتقد به الوهیت الحاکم شدند و با ناپدید شدن وی در 411ﻫ، غیبت و رجعت وی را باور کردند. در مقالة حاضر روند اعتقاد به مهدویت در فرقة اسماعیلیه و شعب آن­ بررسی می­شود.

مهدویت و ظهور منجی یکی از مسائل مهم در بین مذاهب و فرق اسلامی است که از زیرمجموعه های مبحث امامت و خلافت مسلمین است و سالیان متمادی در این رابطه سخن ها گفته شده و کتب متعددی به رشته تحریر درآمده است. از اباضیان در خصوص اندیشه مهدویت مطلب مهمی بیان نشده است و بعضا حتی تا مرحله انکار نیز پیش رفته اند که البته با دیدگاه امامیه بسیار متمایز است. اباضی ها تنها به روایاتی از منابع اهل سنت در پذیرش مهدویت نوعی و نه شخصی و نیز شرائط آخرالزمان بسنده کرده اند که در این تحقیق، برای نخستین بار مسائل مهدویت از دیدگاه اباضیه مورد بررسی قرار گرفته است. البته یکی از علل نپرداختن به این مبحث مهم در متون اباضی را می توان تقسیم بندی ایشان در خصوص امامت دانست زیرا آنها مراحل چهارگانه امامت اعم از «ظهور، دفاع، شراء و کتمان» را در نظام فکری خویش قرار داده اند و با این تفکر ظاهرا جائی برای منجی و موعود باقی نمی گذارند هرچند برخی از این چهار مرحله امامت قابل تطبیق با شیعه است. در مجموع مواردی همچون طلوع خورشید از مغرب، فتنه دجال، خروج یاجوج و ماجوج و... از جمله مواردی است که در متون اباضی در مباحث اشراط الساعه و... اشاره شده که برخی از آنها مانند فتنه دجال قابل تطبیق با آموزه مهدویت در شیعه است.

کیسانیه به عنوان یکی از نخستین گروه هایی که برای موعود احادیث پیامبر مصداقی عینی و خارجی _ محمدبن حنفیه _ را برگزیدند، و از پیشگامان توجه به موضوع مهدویت در میان فرقه های اسلامی به شمار می روند؛ از این رو واکاوی و بازشناخت باور به مهدی و مهدویت در میان آنان با رویکرد فرایندی و تطوری، در نگاهی کلان به ارتقای مباحث و مطالعات تطوری در تاریخ تشیع کمک می کند. هدف گذاری پژوهش پیش رو، ترسیم جایگاه مهدی باوری در اندیشه کیسانیان از وفات محمدبن حنفیه در سال 81 تا وفات عبدالله پسر وی ملقب به ابوهاشم در سال 98 است که این امر با استفاده از بقایای آثار درون گروهی و همچنین کتاب های فرقه نگاری و تاریخی مرتبط با موضوع فوق میسر شده است. بنابراین با استفاده از تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده از پذیرفتنی ترین نقل های تاریخی و بهره گیری از اصول پذیرفته شده در مطالعات فرقه نگاری و تاریخی و نیز ارائه تحلیل های عقلانی مستند، به بررسی باور به مهدویت در میان این فرقه از میان رفته، در این بازه زمانی خواهیم پرداخت. به نظر می رسد کیسانیان در نخستین گام به انکار مرگ محمدبن حنفیه پرداخته و از مکان غیبت وی اظهار بی اطلاعی می کردند. اما به مرور زمان از کوه رضوی و چگونگی غیبت وی و همچنین شرایط پس از ظهور او سخن به میان آمد و این روند، سیری صعودی یافت. در مقابل موعودگرایان کیسانی، طرفداران ابوهاشم بودند که به امامت او بعد از پدرش باور داشتند. هرچند برخی از همین گروه در عین اعتقاد به ابوهاشم، همچنان مهدویت محمدبن حنفیه را نیز انکار نمی کردند.

کتاب حاضر به بررسی ظهور منجی در ادیان مختلف از جمله آیین هندو، بودا، زرتشتی، یهودیت، مسیحیت و اسلام ـ به طور خاص تشیّع ـ اختصاص دارد. مؤلف با روشی توصیفی کتاب را نگاشته و در پی بررسی تطبیقی در این زمینه بوده است. این کتاب مشتمل بر پنج بخش است: در دو بخش نخست منجی موعود در آیین‌های هندو و بودا و دین زرتشتی بررسی شده است. سومین بخش کتاب به بررسی موعود د رآیین یهود اختصاص دارد. مؤلف در این بخش ابتدا پیشینة ذکر منجی موعود را در تورات و بشارات اشعیای نبی و دانیال نبی آورده و در ادامه به فقراتی از زبور داود (ع) اشاره کرده است که بر ظهور حضرت مهدی (ع) دلالت می‌کند. حاصل انکه نجات‌بخش دین یهود به تصریح متون از خاندان داود (ع) است. بخش‌های چهارم و پنجم به ترتیب به بررسی این موضوع در دین مسیحیت و اسلام اختصاص دارد. مؤلف در مسیحیت بشاراتی بر طبق متون مقدس آن بر ظهور موعود ذکر می‌کند و در بخش مربوط به اسلام زندگی، امامت، قیام و ظهور حضرت مهدی (ع) را بر طبق روایات شیعه و از منظر فرقه‌های مختلف شیعی و دیدگاه اهل سنت واکاوی کرده است.

چکیده مقاله: مسئله «مهدویت» از مسائلی است که تمام مسلمانان به گونه‌ای آن را پذیرفته‌اند. فرقه‌ وهابیت نیز همانند دیگر مذاهب اسلامی بنا بر روایاتی که آنها را متواتر می‌دانند، اصل مهدویت، عدالت‌گستری مهدی موعود و خروج او در آخرالزمان را باور دارند. «عبدالعزیز بن‌باز» نیز به عنوان یکی از شخصیت‌های مهم وهابی معاصر، نظراتی هرچند پراکنده در باب مهدویت ارائه نموده است. نوشتار پیش‌رو کوششی توصیفی‌ـ‌تحلیلی برای بررسی دیدگاه وهابیان، به ویژه عبدالعزیز بن‌باز راجع به مهدی موعود است. بن‌باز اخبار دلالت‌کننده بر اصل مهدویت را متواتر شمرده و منکر مهدویت را نیز کافر می‌داند. وی ویژگی‌هایی چون هم‌نامیِ پدر مهدی با رسول خدا, از اهل‌بیت بودن، حسنی بودن، عدالت گستری، حکومت کردن بر مبنای شرع مطهر، هم‌زمانی با ظهور عیسی} و ... را برای مهدی آخرالزمان برمی‌شمرد، اما نقدهایی جدی نیز بر دیدگاه او وارد است که نگارنده تلاش نموده در نقد دیدگاه وی بیشتر به منابع مورد پذیرش وهابیان رجوع نماید.

‫در اين پژوهش، انديشه مهدويت از نظر اماميه و اسماعيليه تا پايان قرن چهارم هجري، به صورت تطبيقي بررسي شده و سير تاريخي مهدويت و مباني آن همراه با تفاوتها و اشتراکات در ميان اماميه و اسماعيليه، بيان شده است. براساس عقيده اماميه، مهدي? مردي از اهل بيت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم ، از نسل فاطمه? و در نهمين رتبه نسل امام حسين عليه السلام قرار دارد. او در سال 255 هجري به دنيا آمد و پس از پنج سال دوران غيبت صغري آغاز شد و تا سال 329 چهار تن از ياران نزديک امام عسکري عليه السلام رابط بين امام? و پيروانش بودند. پس از آن، دوران غيبت کبري آغاز شد که تاکنون ادامه دارد. وي در آخرالزمان ظهورکرده و زمين را پر از عدل و داد خواهد کرد. مهدويت در اسماعيليه، در سه دوره پيش از حکومت فاطميان، بعد از حکومت فاطميان و اصلاحات عبيدالله المهدي، و بعد از اصلاحات معزّ لدين الله بررسي شده است. آنها نخست به مهدويت اسماعيلبن جعفر اعتقاد داشتند، سپس به مهدويت محمدبن اسماعيل معتقد شدند که انديشه ظهور وي، تفاوت زيادي با انديشه ظهور مهدي اماميه نداشت. بعدها اين انديشه توسط اسماعيليان قرمطي رنگ باطني گرفت. با ظهور عبيدالله المهدي خليفه فاطمي، او نخست براي خود و بعد براي پسرش ادعاي مهدويت کرد. سپس ظهور مهدي موعود به آينده دورتري موکول شد. در اصلاحات معزّ لدين الله چهارمين خليفه فاطمي، محمدبن اسماعيل دوباره به عنوان ناطق هفتم و قائم القيامه پذيرفته شد، اما از آن تفسير ديگري ارائه شد. اسماعيليان طي اين مراحل، از انديشه خود، به مهدويت فرد آخرالزماني بازگشتند. اماميه و اسماعيليه، در اهميت و ضرورت امام در هر زمان، و در اينکه مهدي از اهل بيت و از نسل فاطمه? و امام حسين عليه السلام است و در شمايل و خصوصيات او و در غيبت و سيرت مهدي موعود، اشتراک ديدگاه دارند و در برخي موارد چون مصداق مهدي موعود اختلاف دارند.