جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فرقة اسماعیلیه در نیمه دوم قرن دوم هجری، براساس اعتقاد به امامت اسماعیل، فرزند امام جعفر صادق(ع)، شکل گرفت. اسماعیلیان در خصوص مهدویت عقاید خاصی مطرح کردند؛ اسماعیل، نخستین کسی بود که آنان به عنوان مهدی موعود و امام هفتم معرفی کردند؛ هر چند اکثریت اسماعیلیان به مهدویت محمد بن اسماعیل معتقد شدند و او را امام هفتم و پایان دهنده دور ششم دانستند. به طرف‌داران این اعتقاد «قرمطی» اطلاق شد. قرمطیان در ابتدا و برای مدت کوتاهی به مهدویت احمد بن محمد بن حنفیه گرویدند و سپس به مهدویت محمد بن اسماعیل بازگشتند. عبیدالله مهدی، نخستین خلیفه فاطمی، با اجرای اصلاحاتی، مهدویت خویش را مطرح کرد. در دوره المعز، خلیفه چهارم فاطمی، بازگشت محدود به مهدویت محمد بن اسماعیل با تغییراتی مطرح شد. در زمان الحاکم، دروزیان معتقد به الوهیت الحاکم شدند و با ناپدید شدن وی در 411ﻫ، غیبت و رجعت وی را باور کردند. در مقالة حاضر روند اعتقاد به مهدویت در فرقة اسماعیلیه و شعب آن­ بررسی می­شود.

مهدویت و ظهور منجی یکی از مسائل مهم در بین مذاهب و فرق اسلامی است که از زیرمجموعه های مبحث امامت و خلافت مسلمین است و سالیان متمادی در این رابطه سخن ها گفته شده و کتب متعددی به رشته تحریر درآمده است. از اباضیان در خصوص اندیشه مهدویت مطلب مهمی بیان نشده است و بعضا حتی تا مرحله انکار نیز پیش رفته اند که البته با دیدگاه امامیه بسیار متمایز است. اباضی ها تنها به روایاتی از منابع اهل سنت در پذیرش مهدویت نوعی و نه شخصی و نیز شرائط آخرالزمان بسنده کرده اند که در این تحقیق، برای نخستین بار مسائل مهدویت از دیدگاه اباضیه مورد بررسی قرار گرفته است. البته یکی از علل نپرداختن به این مبحث مهم در متون اباضی را می توان تقسیم بندی ایشان در خصوص امامت دانست زیرا آنها مراحل چهارگانه امامت اعم از «ظهور، دفاع، شراء و کتمان» را در نظام فکری خویش قرار داده اند و با این تفکر ظاهرا جائی برای منجی و موعود باقی نمی گذارند هرچند برخی از این چهار مرحله امامت قابل تطبیق با شیعه است. در مجموع مواردی همچون طلوع خورشید از مغرب، فتنه دجال، خروج یاجوج و ماجوج و... از جمله مواردی است که در متون اباضی در مباحث اشراط الساعه و... اشاره شده که برخی از آنها مانند فتنه دجال قابل تطبیق با آموزه مهدویت در شیعه است.

کیسانیه به عنوان یکی از نخستین گروه هایی که برای موعود احادیث پیامبر مصداقی عینی و خارجی _ محمدبن حنفیه _ را برگزیدند، و از پیشگامان توجه به موضوع مهدویت در میان فرقه های اسلامی به شمار می روند؛ از این رو واکاوی و بازشناخت باور به مهدی و مهدویت در میان آنان با رویکرد فرایندی و تطوری، در نگاهی کلان به ارتقای مباحث و مطالعات تطوری در تاریخ تشیع کمک می کند. هدف گذاری پژوهش پیش رو، ترسیم جایگاه مهدی باوری در اندیشه کیسانیان از وفات محمدبن حنفیه در سال 81 تا وفات عبدالله پسر وی ملقب به ابوهاشم در سال 98 است که این امر با استفاده از بقایای آثار درون گروهی و همچنین کتاب های فرقه نگاری و تاریخی مرتبط با موضوع فوق میسر شده است. بنابراین با استفاده از تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده از پذیرفتنی ترین نقل های تاریخی و بهره گیری از اصول پذیرفته شده در مطالعات فرقه نگاری و تاریخی و نیز ارائه تحلیل های عقلانی مستند، به بررسی باور به مهدویت در میان این فرقه از میان رفته، در این بازه زمانی خواهیم پرداخت. به نظر می رسد کیسانیان در نخستین گام به انکار مرگ محمدبن حنفیه پرداخته و از مکان غیبت وی اظهار بی اطلاعی می کردند. اما به مرور زمان از کوه رضوی و چگونگی غیبت وی و همچنین شرایط پس از ظهور او سخن به میان آمد و این روند، سیری صعودی یافت. در مقابل موعودگرایان کیسانی، طرفداران ابوهاشم بودند که به امامت او بعد از پدرش باور داشتند. هرچند برخی از همین گروه در عین اعتقاد به ابوهاشم، همچنان مهدویت محمدبن حنفیه را نیز انکار نمی کردند.

کتاب حاضر به بررسی ظهور منجی در ادیان مختلف از جمله آیین هندو، بودا، زرتشتی، یهودیت، مسیحیت و اسلام ـ به طور خاص تشیّع ـ اختصاص دارد. مؤلف با روشی توصیفی کتاب را نگاشته و در پی بررسی تطبیقی در این زمینه بوده است. این کتاب مشتمل بر پنج بخش است: در دو بخش نخست منجی موعود در آیین‌های هندو و بودا و دین زرتشتی بررسی شده است. سومین بخش کتاب به بررسی موعود د رآیین یهود اختصاص دارد. مؤلف در این بخش ابتدا پیشینة ذکر منجی موعود را در تورات و بشارات اشعیای نبی و دانیال نبی آورده و در ادامه به فقراتی از زبور داود (ع) اشاره کرده است که بر ظهور حضرت مهدی (ع) دلالت می‌کند. حاصل انکه نجات‌بخش دین یهود به تصریح متون از خاندان داود (ع) است. بخش‌های چهارم و پنجم به ترتیب به بررسی این موضوع در دین مسیحیت و اسلام اختصاص دارد. مؤلف در مسیحیت بشاراتی بر طبق متون مقدس آن بر ظهور موعود ذکر می‌کند و در بخش مربوط به اسلام زندگی، امامت، قیام و ظهور حضرت مهدی (ع) را بر طبق روایات شیعه و از منظر فرقه‌های مختلف شیعی و دیدگاه اهل سنت واکاوی کرده است.

چکیده مقاله: مسئله «مهدویت» از مسائلی است که تمام مسلمانان به گونه‌ای آن را پذیرفته‌اند. فرقه‌ وهابیت نیز همانند دیگر مذاهب اسلامی بنا بر روایاتی که آنها را متواتر می‌دانند، اصل مهدویت، عدالت‌گستری مهدی موعود و خروج او در آخرالزمان را باور دارند. «عبدالعزیز بن‌باز» نیز به عنوان یکی از شخصیت‌های مهم وهابی معاصر، نظراتی هرچند پراکنده در باب مهدویت ارائه نموده است. نوشتار پیش‌رو کوششی توصیفی‌ـ‌تحلیلی برای بررسی دیدگاه وهابیان، به ویژه عبدالعزیز بن‌باز راجع به مهدی موعود است. بن‌باز اخبار دلالت‌کننده بر اصل مهدویت را متواتر شمرده و منکر مهدویت را نیز کافر می‌داند. وی ویژگی‌هایی چون هم‌نامیِ پدر مهدی با رسول خدا, از اهل‌بیت بودن، حسنی بودن، عدالت گستری، حکومت کردن بر مبنای شرع مطهر، هم‌زمانی با ظهور عیسی} و ... را برای مهدی آخرالزمان برمی‌شمرد، اما نقدهایی جدی نیز بر دیدگاه او وارد است که نگارنده تلاش نموده در نقد دیدگاه وی بیشتر به منابع مورد پذیرش وهابیان رجوع نماید.

‫در اين پژوهش، انديشه مهدويت از نظر اماميه و اسماعيليه تا پايان قرن چهارم هجري، به صورت تطبيقي بررسي شده و سير تاريخي مهدويت و مباني آن همراه با تفاوتها و اشتراکات در ميان اماميه و اسماعيليه، بيان شده است. براساس عقيده اماميه، مهدي? مردي از اهل بيت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم ، از نسل فاطمه? و در نهمين رتبه نسل امام حسين عليه السلام قرار دارد. او در سال 255 هجري به دنيا آمد و پس از پنج سال دوران غيبت صغري آغاز شد و تا سال 329 چهار تن از ياران نزديک امام عسکري عليه السلام رابط بين امام? و پيروانش بودند. پس از آن، دوران غيبت کبري آغاز شد که تاکنون ادامه دارد. وي در آخرالزمان ظهورکرده و زمين را پر از عدل و داد خواهد کرد. مهدويت در اسماعيليه، در سه دوره پيش از حکومت فاطميان، بعد از حکومت فاطميان و اصلاحات عبيدالله المهدي، و بعد از اصلاحات معزّ لدين الله بررسي شده است. آنها نخست به مهدويت اسماعيلبن جعفر اعتقاد داشتند، سپس به مهدويت محمدبن اسماعيل معتقد شدند که انديشه ظهور وي، تفاوت زيادي با انديشه ظهور مهدي اماميه نداشت. بعدها اين انديشه توسط اسماعيليان قرمطي رنگ باطني گرفت. با ظهور عبيدالله المهدي خليفه فاطمي، او نخست براي خود و بعد براي پسرش ادعاي مهدويت کرد. سپس ظهور مهدي موعود به آينده دورتري موکول شد. در اصلاحات معزّ لدين الله چهارمين خليفه فاطمي، محمدبن اسماعيل دوباره به عنوان ناطق هفتم و قائم القيامه پذيرفته شد، اما از آن تفسير ديگري ارائه شد. اسماعيليان طي اين مراحل، از انديشه خود، به مهدويت فرد آخرالزماني بازگشتند. اماميه و اسماعيليه، در اهميت و ضرورت امام در هر زمان، و در اينکه مهدي از اهل بيت و از نسل فاطمه? و امام حسين عليه السلام است و در شمايل و خصوصيات او و در غيبت و سيرت مهدي موعود، اشتراک ديدگاه دارند و در برخي موارد چون مصداق مهدي موعود اختلاف دارند.

‫بحث مهدويت در جامعه بشري و در اديان، آيينها و مذاهب مختلف، چنان حضور مستمر و چشمگيري دارد که شباهت تامي به بحث نجات اخروي انسان و آينده روشن و اميد آفرين بشريت دارد. بدون ترديد بحث مهدويت، تصويري دنيوي از زندگي است که آيند? زندگي بشريت را با ظهور منجي آخر الزمان قرين اميد وآسايش مينمايد. اهميت اين بحث در جامعه اسلامي و در فرهنگ ديني و بهويژه در عصر کنوني از سوي اسماعيليه نيز به عنوان يک جماعت ديني و مذهبي مهم تاريخ اسلام و تأثير گذار انديشه و فرهنگ ديني که اکنون نيز در جاي جاي جهان اسلام در شاخهها و جريانهاي مختلف حضور زنده و فعال دارد، فابل توجه است. پژوهش حاضر در ضمن نه فصل، به بحث مهدويت در اسماعيليه پرداخته است. در آغاز پس از بررسي مفهوم مهدويت و عقيده، انتطار در اديان ديگر را بيان کرده، و در پي آن، مهدويت را در آيات و روايات بررسي نموده است. سپس به معرفي اسماعيليه و فرقههاي آن پرداخته است، و در پايان به بحث اصلي، يعني مهدويت در اسماعيليه پرداخته و اين مسئله را در بين فرقههاي اسماعيليه، از جمله قرامطه، فاطميان، مستعلويه (طيبيان) و نزاريه بررسي کرده است. بايد توجه کرد که فرقه اسماعيليه از فرقههاي اسلامي - شيعي است که در درون خود دچار انشعابات و تطورات عقيدتي - فکري فراواني شده است. بنابراين، کمتر ميتوان حکم کلي واحدي را به اسماعيليه نسبت داد. شايد عقيده به امامت و به تبع آن، انديشه موعودگرايي و مهدويت در اين فرقه، از بيشترين تطورات برخوردار بوده است. بنابراين، بايد در گزارش از موضوع مهدويت در اسماعيليه، هر کدام از انشعابهاي دروني اين فرقه را جداگانه لحاظ کرد. در ديدگاه اسماعيليه، ادوار مقدس عالم، به دور هفتم ختم ميشود و در اين دور است که مهدي ظهور ميکند و حقايق باطني عالم را براي انسانها آشکار ميکند؛ بنابراين، همه انبيا مقدمه اين دورهاند.

کيسانيان به عنوان اولين گروه شيعه که مصداقي عيني براي موعود احاديث نبوی برگزيدند، پيشگامان عنايت به مهدويت در ميان فرقه‌هاي اسلامي هستند. لذا واکاوي و بازشناخت باور به مهدي و مهدويت در ميان آنان با رويکرد فرايندي، در نگاهي کلان به ارتقاء مباحث و مطالعات تطوري در تاريخ تشيع کمک مي‌کند. هدف‌گزاري پژوهش پيش‌رو، ترسيم نموداري از جايگاه مهدي باوري در انديشه‌ي کيسانيان در طول حيات آنان، با استفاده از بقاياي آثار درون گروهي و همچنين کتاب‌هاي فرقه‌نگاري و تاريخي مرتبط با موضوع فوق مي‌باشد. بنابراين با استفاده از تجزيه و تحليل اطلاعات به دست آمده از قابل‌قبول‌ترين نقل‌هاي تاريخي و بهره‌گيري از اصول پذيرفته‌شده در مطالعات فرقه‌نگاري و تاريخي و همچنين ارائه تحليل‌هاي عقلاني مستند، به بررسي باور به مهدويت در ميان اين فرقه‌ي از ميان رفته پرداخته‌ايم. کيسانيان که شايد از دل قيام مختار متولد شدند به سرعت تشکيلاتي مخفي خود را ساماندهي کرده و توانستند در ميان شيعيان هواداراني به دست آوردند. موعود گرايي ريشه يافته در روايت پيامبر اکرم، در نگاه کيسانيان نيز با تطوري ملموس روبرو گشت و باوري ساده به عدم وفات بن محمد بن حنفيه و غيبت او در گذر زمان به ايدئولوژي فربه و با شاخ و برگي انبوه بدل گشت. آنان اميد به ظهور منجي را در ميان ياران سرخورده‌ي خود، به عنوان تنها انگيزه قوي براي باقي ماندن در صفوف کيسانيه نگه داشته و در طول ساليان متمادي، يک نظام اعتقادي منسجم در باب غيبت و ظهور محمد بن حنفيه را سازماندهي کردند. اما سرانجام در انتهاي قرن دوم و با ايجاد انشعاب‌هاي فراوان و نفوذ غاليان در ميان کيسانيه، روز به روز از تعداد کيسانيان کاسته شد و به مرور اين فرقه با همه باورهايش از جمله مهدي باوري، از ميان رفت.

در این پژوهش با توجه موضوع مورد بحث در بررسی مهدویت از دیدگاه شیعه و سنی برآنیم تا پیرامون مهدویت و اعتقاد به منجی موعود از دو دیدگاه بحث نموده و نهایتا مطالب بدست آمده را که از منابع معتبر آن ها ( شیعه و سنی) می باشد ، مقاسیه نموده و نتایجی بدست آوریم. این تحقیق شامل پنج فصل می باشد ، که فصل اول کلیات است و در تعریف و توضیح موضوع آمده : که اعتقاد به منجی در آخرالزمان که از بشارات پیامبر اکرم ( ص) و ائمه معصومین ( ع) می باشد از مهمترین اعتقادات مسلمین است که در زمینه ی این اعتقاد ، در اصل میان دو گروه بزرگ مسلمان اشتراک و اتفاق نظر است اما در جزئیات و فرعیات آن اختلاف نظر وجود دارد. از آنجائی که شناخت امام در هر زمان از ضروریات دین ماست و نیز روشن شدن این مسئله که هر کدام از دو گروه شیعه و اهل سنت چه عقیده ای در رابطه با مهدویت دارند و منشأ اختلاف نظر آن ها چیست ، لذا محقق بر آن شد تا پیرامون آن جستجو نماید و امتیاز این اثر از آن جهت است که با نگاهی مستقل فقط در زمینه ی بررسی دو دیدگاه ( شیعه و سنی) بحث و گفتگو نموده ، گرچه رساله ها و کتب در این زمینه فراوان است ، اما به صورت جنبی و نیز از دیدگاه های غربیان غیر معتقد به این مقوله سخن گفته شده است. در ادامه ی این فصل اهداف و ضرورت و پیشینه ی موضوع بیان شده. فصل دوم به صورت کلی و بدون در نظر گرفتن دیدگاهی خاص در زمینه مهدویت صحبت شده است. و مواردی که به این امر بر می گردد که چه معنایی دارد و از کجا شروع شده است. و نیز قرآن که از منابع مورد اعتماد شیعه و سنی می باشد در این فصل به عنوان حجت بر ادعای مهدویت آیاتی را عنوان نموده است که آن را نقل کرده ایم. فصل سوم مربوط است به دیدگاه شیعه و مهدویت که فقط از منابع شیعی بهره گرفته شده و آنچه ارتباط دارد به اعتقاد به مهدویت از قبیل روایات ولادت ، سیره و صورت و غیبت در اینجا بحث شده است. فصل چهارم دقیقا مانند فصل قبل اما از دیدگاه اهل سنت براساس منابع ایشان و سخنان علماء آن ها بیان شده است. فصل پنجم که مقایسه میان دو فصل قبل بوده و نقاط اشتراک و افتراق دو دیدگاه ( شیعه و اهل سنت) از میان آن بحث ها جدا گردیده و بدان اشاره شده است. و در خاتمه – تجزیه و تحلیل و نتیجه گیری و خلاصه ای از مطالب یاد شده به صورتی فهرست وار ارائه شده است.