جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقاله حاضر به معناشناسی واژگانی تقوا و برخی مشتقات آن با استفاده از نظریه شبکه شعاعی اختصاص دارد. این نظریه که یکی از نظریات مهم در معناشناسی شناختی است، از نتایج مبحث مقوله بندی محسوب می گردد. با استفاده از نتایج این نظریه می توان به یکی از ابزارهای مؤثر معناشناسی شناختی برای تحلیل واژگانی معنا، تحلیل چند معنایی و توسیع معنایی در سیاق های مختلف دست یافت. طبق این نظریه، هر واژه دارای یک حالت مرکزی یا پیش نمونه ای است؛ اما واژه می تواند در سیاق های مختلف تو سعه معنایی پیدا کند که این توسعه معنایی در یک شبکه معنایی صورت می گیرد. از آنجا که واژه تقوا با ورود در فرهنگ دینی و قرآنی دچار تغییر و توسیع معنایی گردیده است، کاربرد این نظریه برای آن می تواند تغییرات معنایی آن را در قرآن تحلیل کرده، با نظر به معنای دقیق تری از واژه به مفهوم سازی دقیق آیات مرتبط با آن دست یابد.

کتاب "فی رحاب التقوی" اثر آیت الله محسن خرازی است نگارنده در کتاب بحث 'تقوا' را از منظر دینی و با موضوعاتی از این قبیل مطرح ساخته است: فضیلت تقوا، تقوا از نظر لغت و اصطلاح و عرف، منشا تقوا مراتب و جوانب آن، آثار تقوا، و خطبه‌ی معروف امام علی (علیه السلام) درباره‌ی تقوا و متقیان.

کتاب"اختيارات ابن تيمية في التفسير ومنهجه في الترجيح" درباره بیان و نکات تفسیری ابن تیمیه در سوره های فاتحه، بقره ، ال عمران و نساء می باشد. کتاب به بررسی نکات ابن تیمیه در ترجیح در تفسیر و شیوه های تفسیری ابن تیمیه می پردازد. بخشی از کتاب به بررسی ترجیحات ابن تیمیه در تفسیر می پردازد مثلا اینکه ایشان ظواهر الفاظ قرآن را ترجیح می دادند، یا ترجیح سیاق آیه ، ترجیح فهم سلف از مفسرین و...

التقوی و دورها في حل مشاکل الفرد و المجتمع اثر حسین راضى است كه پيرامون تقوى و شرح خطبه متقين حضرت على(ع) مى‌باشد. كتاب حاضر بر سه بخش تقسيم شده است كه در قسمت اول به تقوى در قرآن و احاديث اشاره مى‌كند، در قسمت دوم به تعريف تقوى و نقش آن در زندگى اجتماعى مى‌پردازد. و در قسمت سوم، خطبه متقين حضرت امير(ع) را شرح مى‌نمايد. در ابتداى كتاب، الفاظى كه معناى تقوى را مى‌رسانده و در قرآن موجود بوده است با ذكر آيات آنها آورده است. در بخش دوم كتاب به حقيقت و اقسام تقوى پرداخته كه شامل تقوى در احكام، شهوات، علم و سياست مى‌باشد. سپس صفات متقين را از قرآن بيان كرده كه شامل ايمان به غيب، ارتباط با خدا، ارتباط با مردم، ايمان به جميع انبياء، ايمان به روز قيامت مى‌باشد. در همين بخش از كتاب، آداب اطاعت الهى را در 18 مورد ذكر نموده است. همچنين از آثار ايجابى تقوى مطالبى را خاطر نشان كرده است. در بخش سوم كتاب، به شرح خطبه متقين پرداخته و 22 صفت از صفات متقين پرداخته است. در ادامه به صفات مومنين پرداخته و در 67 عنوان آن از زبان حضرت على(ع) مطرح كرده است و به شرح آن پرداخته است.

کتاب منهاج النجاة تالیف حکیم بزرگوار و محدث کبیر، ملا محسن فیض کاشانی است که در باره اعتقادات ، عبادات و اخلاقیات به نگارش در آمده است. این اثر در بیان آنچه که دانستنش بر هر مرد و زن مسلمانی واجب است، تالیف شده است. منهاج النجاة با اسلوبی مشابه احیاء العلوم غزالی و محجة البیضاء ، فصل بندی شده است. این کتاب با حجم کمی، همه معارف و آداب و اخلاق را در بر دارد و شامل دو مقصد است: مقصد اول در اعتقادات پنج گانه است. مقصد دوم در تقواست که دارای پنج باب می‌باشد. این بابها در مورد طاعات و معاصی اعضا و جوارح و قلب انسان می‌باشند و نیز بابی در باره آداب صحبت و معاشرت وجود دارد. در پایان مطلبی را در مورد طلب علم به عنوان خاتمه بیان می‌کند. ملا محسن فیض کاشانی در مقدمه «منهاج النجاة» می‌نویسد: «این کتاب منهاج النجاة است که من آن علمی را که نجات در آخرت بدان متوقف است و طلب آن بر هر مرد و زن مسلمان واجب می‌باشد، چنانچه در سنت طاهر وارد شده در این کتاب بیان نمودم و به بعضی از آن اموری که موجب دست یابی به درجات عالیه است، اشاره نمودم و آن را به درخواست بعضی از برادران به رشته ی تحریر درآوردم، امید که به لطف خدای متعال، آن برادر و سایر مومنین از این کتاب بهره مند گردند.»

آیاتی از قرآن کریم به بیان عوامل و راهکارهای موثر در دستیابی به آرزوها پرداخته است. این مقاله با استفاده از روش توصیفی از نوع تحلیل اسنادی به دنبال بررسی این عوامل و راهکارها است. آیه 24 سوره نجم حاکی از آن است که انسان به صرف آرزومندی، به آمال خود دست نمی یابد بلکه دستیابی به آرزوها مستلزم بهره گیری از عواملی است که برخی از آنها بر اساس استنتاج آیات الهی و پاره ای دیگر نیز بر مبنای شاخصه های تبیین رستگاری و در ذیل مفاهیمی مانند «فوز» و «فلاح» و مشتقات آنها قابل استخراج است. قرآن کریم ضمن تایید و تبیین آرزوهای سازنده و بیان مصادیق متعددی از آنها در قالب ادعیه پیامبران الهی، راهکارهای دستیابی به این آرزوها را نیز معرفی می نماید که عبارتند از: ایمان، توکل، صبر، تلاش، تقوا و پرهیزگاری و اطاعت از خداوند و پیامبر صلی اله علیه و آله.

این نوشتار در جست‌وجوی پاسخ به این پرسش است که آیا در میان ارزش‌های اخلاقی، یک یا چند ارزش مادر و اصلی داریم که همه ارزش‌های دیگر از آنها نشأت بگیرد و از فروعات آن به شمار آید یا خیر؟ نویسنده نخست به تعریف دو اصطلاح «ارزش» و «بنیادین» پرداخته، سپس از طولی و عرضی بودن ارزش‌های اخلاقی به صورت کلی سخن گفته است، آن‌گاه بر اساس دیدگاه طولی بودن ارزش‌های اخلاقی، به نظریات موجود در زمینه ارزش‌های بنیادین اشاره کرده است که در این راستا از نظریاتی چون:‌ توحیدنگری، حکمت، راستگویی، عدالت، کرامت نفس، عقل، تقوا، حیا و زهد یاد کرده و با نقل و نقد ادله هر یک، سرانجام نظریه اخیر را برگزیده است.

تفسير فخر رازی، تفسيرى كلامى، نوشتهء فخرالدين رازى، متكلم و مفسر اشعرى قرن ششم و هفتم هجرى است. تفسير كبير مهم‏ترين و جامع‏ترين اثر فخر رازى و يكى از چند تفسير مهم و برجستهء قرآن كريم به زبان عربى است. اين كتاب به سبب حجم بسيارش به تفسير كبير مشهور شده، ولى نام اصلى آن مفاتيح الغيب است. فخر رازى، بر خلاف زمخشرى، كه هدف از تفسيرش دفاع از آموزه‏هاى معتزلى است، به صراحت به انگيزه و هدف خود در نگارش اين تفسير اشاره‏اى نكرده، ولى عملا در جاى جاى آن، به دفاع از مذهب كلامى ابوالحسن اشعرى(متوفى ٣٣۴) و رد آراى مخالفان وى، به ويژه معتزله، پرداخته است. يكى از دلايل شهرت و اعتبار تفسير كبير، تأثير آن بر تفاسير بعدى است. برخى از مفسرانى كه از محتواى تفسير كبير و روش آن استفاده كرده يا تأثير پذيرفته‏اند، عبارت‏اند از: نيشابورى در غرائب القرآن، بيضاوى در انوار التنزيل، آلوسى در روح المعانى، قاسمى در محاسن التأويل، طباطبائى در الميزان و رشيدرضا كه عالمى سلفى و پيرو ابن تيميّه است، در المنار از شيوهء استدلال و محتواى تفسير كبير بسيار استفاده كرده و طنطاوى نيز در الجواهر، قرآن را به همان شيوهء فخر رازى تفسير كرده است. اين اثر شامل سى و دو جلد مى‏باشد. هر چند فخر رازى در ابتداى تفسير كبير گفته است كه آن را در مقدمه و ابوابى تنظيم كرده و مقدمه نيز شامل ابواب و فصولى است، عملا در همان فصل اول از مقدمه، به تفسير {/«اعوذ باللّه من الشيطان الرجيم»/} پرداخته است. او تفسير هر سوره را با ذكر نام آن، محل نزول، تعداد آيات و اقوال مربوط به آن آغاز كرده، سپس با ذكر يك يا دو يا چند آيه از آن سوره، توضيح كوتاهى دربارهء مناسبت آنها با آيات قبلى داده است. اين ويژگى از امتيازات بارز اين تفسير است. سپس، چنانچه روايت يا حديثى از پيامبر اكرم(ص)، صحابه يا تابعين دربارهء آيه يا آيات وجود داشته، آنها را بررسى كرده، يا به ذكر مسائلى چون ناسخ و منسوخ يا شرح مصطلحات حديثى(مانند متواتر و آحاد و جرح و تعديل) پرداخته، آنگاه آيه يا آيات مورد نظر را به كوچكترين اجزاى مفهومى، تجزيه كرده و تحت عناوينى؛ چون مسئله، سؤال، وجه، اقوال، امور و غيره، از ابعاد مختلف كلامى و فلسفى و لغوى و ادبى و فقهى و مانند اين‏ها به بررسى و تفسير آنها پرداخته و در پايان، نظر خود را بيان نموده است. اين بحث‏هاى تفصيلى و پرداختن به ابعاد گوناگون يك مسئله، از ويژگى‏هاى بارز و منحصر به فرد تفسير كبير است. تفسير كبير را از نظر روش، در شمار تفاسير عقلى و كلامى آورده‏اند. ذهبى آن را از نوع تفسير به رأى جائز دانسته است. علامه طباطبائى نيز از طرفى اين تفسير را تفسيرى كلامى ذكر كرده و از طرف ديگر، تفسير متكلمان را تطبيق ناميده و رد كرده است. هر چند تفسير فخر رازى پر از مباحث كلامى و عقلى است، ظاهرا خود او لزوما به دنبال نگارش تفسيرى كلامى يا فلسفى يا تفسير به رأى، چه ممدوح چه مذموم، نبوده است، زيرا در تفسير خود به اين نكته اشاره‏اى نكرده و در وصيتنامه‏اش مى‏نويسد كه هيچ يك از اين روش‏هاى فلسفى و كلامى در كنار روش قرآنى ارج و ارزشى ندارند. با توجه به اين كه محور غالب مباحث كلامى، آيات قرآن كريم بوده است، در تفسير كبير كه صبغه‏اى كلامى دارد، مى‏توان مجموعهء نسبتا كاملى را از آراى كلامى اشاعره، معتزله، كراميه و برخى فرق ديگر ملاحظه كرد و به يك دورهء كامل از مباحث كلامى دست يافت. برخى از مباحث كلامى - فلسفى كه فخر رازى به آنها پرداخته عبارت‏اند از: معرفت خداوند و اين كه آيا در شناخت او نظر و استدلال جائز است يا نه، ايمان و اسلام، تفاوت ميان اين دو و اركان ايمان، كلام الهى و بحث از حدوث و قدم آن، رؤيت خداوند، عدل الهى، جبر و اختيار و قضا و قدر، حدوث و قدم عالم، اعجاز قرآن، ارادهء خداوند، مفهوم استواى خداوند بر عرش، تجسيم، تثليث، عصمت انبيا، شفاعت پيامبر اكرم،عقيدهء شيعه در امامت معصوم و احتمال صحت آن، بيان لزوم وجود معصوم در هر زمانى با اين توضيح كه بر خلاف نظر شيعه و بنابر اعتقاد اشاعره و خود فخر رازى، مجموع امت معصوم است نه يك تن، و بحث معاد. در ميان مفسران، فخر رازى بيش از همه در تبيين آيات باران كوشيده است. از آراى خاص تفسيرى رازى، اعتقاد به نبودن واژه‏هاى دخيل و غير عربى در قرآن است، همچنين وى به نقل روايات اسباب نزول و ذكر قرائت‏هاى مختلف اهتمام فراوانى داشته است. غلبهء صبغهء كلامى - عقلى در تفسير كبير مانع از اين نشده است كه فخر رازى در مواردى، از شيوهء قرآن به قرآن، در تفسير آيات كريمه استفاده كند؛ ولى با وجود اشاراتى كه به احاديث پيامبر اكرم و امامان شيعه كرده و رواياتى كه از صحابه و تابعين آورده، در تفسير خود اعتماد اندكى به احاديث داشته است. گفته مى‏شود كه او در نقل احاديث به شيوه‏اى كه در عصر او معمول بوده، سلسله سند حديث را ذكر نكرده و نيز احاديثى را كه بسيارى از مفسران، حتى عقلى مشربانى چون زمخشرى و طبرسى،در فضائل سوره‏ها و ثواب قرائت آنها نقل مى‏كنند، نياورده است. در تفسير كبير استفاده از رواياتى كه از اسرائيليات شمرده مى‏شوند، بسيار اندك است. براى نمونه ذيل آيهء «ن» در سورهء قلم، «ن» را به معناى نهنگى كه زمين بر پشت آن قرار دارد، دانسته است. فخر رازى هر چند اين روايت را در تفسير آيهء مذكور آورده، آن را نه به سبب مخالفت با عقل يا اشكال در سلسله روايت يا محتواى حديث يا از اسرائيليات بودن رد كرده، بلكه از جنبهء ادبى و نحوى مردود دانسته اس. تفسير فخر رازى با وجود صبغهء كلامى، از اشارات صوفيانه خالى نيست و در تفسير برخى آيات به ذكر طريق و شيوهء عارفان در تفسير آيات نيز پرداخته است. از ويژگى‏هاى بارز روش فخررازى در تفسير كبير، اهتمام جدّى او به بيان مناسبات ميان آيات و سور قرآن كريم است. وى تنها به ذكر يك مناسبت اكتفا نمى‏كند، بلكه در بيشتر مواقع به بيان چند مناسبت مى‏پردازد. عنايت به نكات ادبى و بلاغى، از جمله استشهاد به شواهد شعرى دورهء جاهليت در مباحث لغوى و نحوى و بلاغى، از ديگر ويژگى‏هاى روش تفسيرى فخر رازى محسوب مى‏شود. وى در اين خصوص، بيشترين استفاده را از كشاف زمخشرى برده است. توجه به مباحث فقهى نيز از جمله خصايص روش فخر رازى در تفسير كبير است. فخر رازى در برخورد با آيات احكام، ابتدا آراى مكاتب و مذاهب مختلف فقهى را در خصوص آنها مطرح مى‏كند و سپس به تفصيل به بيان گرايش فقهى خود، يعنى مذهب فقهى شافعى، مى‏پردازد و بر صحت آن استدلال مى‏كند. تفسير كبير به دليل مهارت فخر رازى در علوم مختلف، سرشار از مباحث كلامى، فلسفى، منطقى، فقهى، ادبى و غيره است و همين ويژگى آن را دايرةالمعارف گونه كرده است. اين گستردگى و اطناب تفسير فخر رازى مى‏تواند از آن جهت باشد كه وى آن را براى عموم ننوشته است. به نظر برخى از علماى تفسير، اشتمال تفسير فخر رازى بر اين حجم مطالب متنوع، از اهميت تفسيرى آن كاسته است. به گفتهء ابوحيّان غرناطى، (مفسر قرن هفتم و هشتم)، در تفسير فخر رازى مطالبى هست كه در عالم تفسير نيازى به آنها نيست. ابن تيميّه نيز آن را تفسيرى دانسته كه در آن، جز تفسير از هر موضوعى سخنى يافت مى‏شود. به عقيدهء سيوطى، اين تفسير مملو از سخنان حكما و فلاسفه است و بحث‏هاى تفسيرى‏اش بى‏ارتباط با آيات است. ابن خلّكان نيز مى‏گويد كه در آن مطالب غريب و نا آشناى فراوانى آمده است. عده‏اى نيز بر محتواى آن خرده گرفته‏اند و معتقدند كه تفسير كبير از اين جهت عيوب فراوانى دارد، از جمله ابوشامه مقدسى (متوفى ۶۶۵) معتقد است كه فخر رازى در تفسير خود شبهات جدّى مخالفان اسلام و اهل سنّت را به بهترين شكل مطرح كرده، ولى از حل آنها در نهايت عجز و ناتوانى فرومانده است.

«ارزش‌شناسی» یکی از موضوعات مهم فلسفه تعلیم و تربیت است که به روش تعقلی و استدلالی، یا بر اساس عقل و یا بر اساس عقل مستفاد از وحی در فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. در این نوشتار، نقش توحید در ارزش‌شناسی فلسفه تعلیم و تربیت بر اساس آموزه‌های قرآن کریم مورد بررسی قرار گرفته است. نویسنده معتقد است بر اساس آیات قرآن کریم، تنها اعمال متقین در دایره ارزش قرار می‌گیرد و حد نصاب پذیرش هر مطلوبیتی به عنوان یک ارزش، دو مؤلفه ایمان و نیت است که نخستین درجه تقوا را به خود اختصاص می‌دهند. از آنجا که توحید در افزایش ایمان و خلوص نیت و در نهایت افزایش تقوا نقش کلیدی دارد، در گسترش و ارتقای ارزش‌های حقیقی در فرد و جامعه نیز محوریت منحصر به فرد دارد. به این معنا که هر گاه توحید علمی و عملی در فرد و جامعه رسوخ پیدا کند، ارزش‌های فرد و جامعه از سطح به عمق نفوذ خواهند کرد و تغییر دادن این ارزش‌ها امکان‌پذیر نیست. بنابراین بر متولیان نظام تعلیم و تربیت است که با راهکارهای گوناگون در راستای تقویت توحید نظری و عملی در شریان‌های جامعه بکوشند تا جامعه اسلامی را از هر گونه خطری در برابر تغییر ارزش‌های اسلامی و قرآنی مصون دارند.