جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«متن محوری» اديان ـ به ويژه اسلام در وضعيت كنونی ـ باعث شده تا دريچه جديـدی بـه بررسـی ايـن متـون گشـوده شـود. ايـن دريچـه، پـژوهش ادبـی در متـون دينـی اسـت كـه بـه پيـروی از پيشرفت های نظريه ادبی و نقد ادبی فراز و نشيب فراوانی طی كرده اسـت. پـيش فـرض اصـلی در اين گونه پژوهش و به طوركلی پژوهش در دين، تعليق ذات يا ناب بودن ديـن/ متـون دينـی اسـت كه باعث می گردد به متنی ادبی مبدل شـود. ايـن روح حـاكم بـر سـنت غربـی پـژوهش در ميـان نواديبان عرب پی گرفته شد و كم كم مكتب ادبی در تفسيرقرآن شكل يافت. شـكل بـهروز شـده اين مكتب در «قرائت تأويلی» افرادی مانند نصرحامد ابوزيد و محمد اركـون نمـود دارد. مشـكل اصلی اين طرز نگرش عرفی به متون دينی و ادبی سازی آنهـا همـان مبنـای تعليـق ذات اسـت كـه باعث شكافی عميق ميان تلقی متدينانه و ايمانی با تلقی پژوهشـی از ديـن مـی شـود. ضـمن آنكـه پژوهشگردر اين مطالعه ادبی نمی تواند به رغم ادعا فارغ دلانه به بررسی بپردازد وهمدلی خـود را با متون دينی از دست خواهد داد. از سوی ديگر، معيار ادبی دانستن يك متن نيز اگـر چنـد لايگی معنا در نظر گرفته شود، مصادره به مطلوبی اتفاق خواهد افتاد كه درآن، آنچه را مـی خـواهيم در پژوهش بدان برسيم، فرض گرفته ايم و نيز ديگر توجيه يا تبيين كـافی بـرای «ايمـان» بـه قـرآن يـا متون دينی ديگر نخواهيم داشت. اين طرز تلقی از يك نگاه با زاويه خاص فراتر مـی رود واصـل ماهيت ايمان و دين را به چالش می كشد.

خاورشناسان در طی چند قرن اخیر به بررسی قرآن از جنبه های تاریخی، ادبی و زبان شناختی پرداخته اند. تحقیقات آن ها در زمینه ساختار گرایی قرآن مربوط به آثار آنجلیکا نیورث، پییر کراپن و چند تن دیگر از محققان است که زمینه را برای تفسیر ساختاری قرآن هموار نموده است.البته موضوعاتی از ادبیات قرآن که در ذیل ساختار قرآن قرار می گیرد، در آثار سایر قرآن پژوهان از گذشته تا کنون قابل ردیابی است؛ موضوعاتی مانند، زبان، واج شناسی، صرف (ریخت شناسی)، نحو، نظم، بلاغت، تالیف و سبک. به این موارد باید مسائل مربوط به لحن، آهنگ، سنت شفاهی، تصویر پردازی، نماد پردازی(تصویر پردازی نمادین )، استعاره، تمثیل، گونه، دیدگاه، ارتباطات درون متنی، صورت‌ها یا شکل‌های مشابه درون متنی و ویژگی های ادبی دیگر را نیز افزود که همه در یک بستر فرهنگی و معرفت شناسی تاریخی گرد آمده اند. همه‌ی این عناصر در تلفیق با یکدیگر پیام و معنای کامل قرآن را پدید می آورند.فارغ از جهت گیری مغرضانه بعضی خاورشناسان در بررسی قرآن، نگاه بشری آن ها به قرآن باعث بعضی دیدگاه های نسنجیده به قرآن شده است؛ اما کسانی مانند آنجلیکا نیورث سعی کرده اند به قرآن از دریچه نگاه مسلمانان به قرآن وارد شوند و خدشه ای به اعتقاد مسلمانان مبنی بر وحیانی بودن آن وارد نکنند.نگاه ساختارگرایانه به قرآن باعث تحولی در بررسی قرآن از سوی پژوهش‌گران مسلمان گردیده است؛ به نحوی که تفسیر ساختاری قرآن و دریافت پیام کلی سوره و ارتباط مفهومی آیات یک سوره جای تفسیر آیه به آیه در طی سالیان گذشته را گرفته است. همچنین مباحث علوم قرآن را از مباحث کلامی به ادبی سوق داده است؛ به صورتی که ادبیات قرآن به صورت کاملاً جدی و فارغ از مباحث عقیدتی مورد ارزیابی قرار گرفته است .

فلسفه و اندیشه‌ی ویتگنشتاین مستقیماً معطوف به « ادبیات، نقد و نظریه‌ی ادبی» نیست اما از رهگذر برخی مباحث تمهیدی ومیانجی می‌توان ردّ و تأثیر آن‌ها را در حوزه‌های مختلف ادبیات و نقد و نظریه‌ی ادبی پی‌گرفت. مباحث ویتگنشتاین در باب « زبان ( ماهیت، کاربرد، نسبتش با محیط و موقعیت و فرم‌های زندگی)، معنا، زیبایی، شناخت، اخلاق، دین، رازوارنگی، علیت و مقولاتی از این دست؛ این مجال را به خواننده آثارش می‌دهد که دامنه تأثیر آرای او در حوزه‌ها و حیطه‌های مختلف علوم، خاصه در علوم انسانی و ادبیات و هنر باز جوید. در این میان دو اصطلاح پایه‌ای فلسفه او یعنی «بازی‌های زبانی و شباهت‌های خانوادگی» که در حکم سنگ‌بنای جهان اندیشگانی او هستند؛ به طرز شگفت آوری در توصیف و تبیین و نقد رشته‌ها و گرایش-های علوم مختلف و رهیافت مطالعات بین‌رشته‌ای نقش بازی می‌کند.ویتگنشتاین در فلسفه‌ی متقدم خود، سه موضوع اساسی را محور اصلی فلسفه‌ی خود قرار می‌دهد: جهان، زبان و منطق. دراین فلسفه، ساختار منطقی زبان، بازتاب ساختار منطقی جهان است. در نتیجه از خصوصیات یکی ازآن‌ها به خصوصیات دیگری نیز می‌توان پی برد. در فلسفه‌ی متأخّر ویتگنشتاین نقش «زبان» نسبت به فلسفه‌ی متقدم وی بسیار برجسته‌تر است؛ این «کانونی‌شدگیِ زبان» ونسبتش با زندگی روزمره وفرم‌های زندگی وتکیه برحیث ِ کاربردی زبان ومعنا به تدریج راه را برنظریه‌های معنا، زیبایی شناسی، معرفت، اخلاق، دین، الهیات وبسیاری از مقولات ومسائل می‌گشاید.این جستار ضمن مرور رویکرد فلسفی ویتگنشتاین متقدم و انتقال او به دوره‌ی دوم اندیشه وزندگی‌اش به‌طور گسترده‌تر به فلسفه‌ی متأخر ویتگنشتاین و مفاهیم کاربردی فلسفه‌ی متأخر وی چون بازی‌های زبانی و شکل‌های زندگی و بیان توانمایگی-های نظری ومفهومی فلسفه‌ی او برای استفاده در حوزه‌های هنری، زیبایی شناختی، ادبی، عرفانی، اسطوره‌شناختی و عرصه‌های همبسته و وابسته به آن‌ها می‌پردازد. کلید واژه: ویتگنشتاین، نقد ادبی، بازی‌های زبانی،شباهت‌های خانوادگی، زبان، معنا

برای فهم کلام خدا «قرآن» با پدیده ای به نام زبان روبرو هستیم و در این راه می بایست قدم در فضای مباحث زبان شناسی بگذاریم. یکی از رویکردهای زبان شناختی مطالعات قرآنی، «تفسیر ساختاری» قرآن است. ساختار به معنای چارچوب تعیین کننده مناسبات درونی اجزای یک اثر است، به گونه ای که فهم ساخت، جهت فهم عمیق متن، دارای اهمیت است. این رویکرد، بر اساس نظریات ساختارگرایانی همچون یاکوبسن به بررسی سه سطح آوایی، واژگانی و نحوی در اثر می پردازد. تقسیم بندی سوره های قرآن بنابر نظریه «ساختار هندسی سوره ها» که توسط دانشمندان حوزه علوم قرآنی مورد توجه است، این امکان را فراهم خواهد آورد، تا انسجام و ارتباط درون متنی و پس از آن ارتباطات برون متنی سوره ها، نشان داده شود. بر همین اساس می توان ثابت کرد، هر سوره دارای یک هدف اصلی است، که از محورهای فرعی قابل تفکیک است و در عین حالتمام محورها در مسیر هدف سوره با یکدیگر هماهنگ هستند. سوره قمر در این رساله به دلیل وجود تکرار در ساختارها مورد توجه قرار گرفته است و تحلیل آن بر اساس نظریه ساختارگرایانی همچون یاکوبسن با روش توصیفی ـ تحلیلی انجام گرفته است.سوره قمر با یادآوری داستان اقوام پیشین و درهم کوبیدن آنها به دلیل انکار آیات الهی و نادیده گرفتن هشدارها ، به انذار مشرکان پرداخته است. انذار، شکست و هلاکت اقوام سرکش در هر کدام از سطوح ساختاری (آوایی، واژگانی و نحوی) سوره، نمود پیدا کرده است. به این صورت که در سطح آوایی حرکات کشیده به امتداد و استمرار هشدارها در طول تاریخ اشاره دارد. صفت تکریر، با هدف سوره که انذار مشرکان است هماهنگ است. صفات جهر، استعلا، انفتاح، اصمات و قلقله بیشتر از صفات دیگر است. بیشترین تکرار در حرف «الف» می باشد. در سطح نحوی تاکید در عبارات، صفات متعدد، جملات معترضه و... از دیگر موارد بیشتر است. شدت انکار مشرکان، تاکید را می طلبد. در سطح واژگانی اغلب اسم ها معرفه و مفردند که می تواند به خاص بودن عذاب ها و یا تنهایی رسولان الهی در دعوتشان اشاره داشته باشد. در این میان اسم درصد بیشتری را به خود اختصاص داده است. به نظر می رسد، بکار رفتن اسم و ساختارهایی که بر ثبوت و دوام دلالت دارند، مخاطب هشدارهای سوره را به مشرکان محدود نمی داند و هشدارها را در همه زمان ها جاری می سازد.

یکی از مهمترین نظریه‌های نقد ادبی معاصر، نظریه بینامتنیت (تناص) است. بن مایه این نظریه، بر آن استوار است که هر متنی با متون دیگر در تعامل است؛ و هر متنی، ترکیبی از متون گوناگون است. این سخن پایه و أساس نظریه‌ای گردید که ژولیا کریستیوا، ناقد فرانسوی، درقرن 20 میلادی آن را«intertextuality» نامید که معادل عربی آن «التناصّ» و به فارسی «بینامتنیت» ترجمه شده است. قرآن کریم، مهمترین میراث الهی که به زبان عربی نوشته شده است؛ و نجیب محفوظ (1911- 2006م) رمان نویس مشهور مصر در رمانهای فلسفی‌اش از آن متاثر متأثر شده است. دو رویکرد مهم در مان‌های فلسفی محفوظ از نگاه دلالت‌های بینامتنی با قرآن مشاهده می‌شود: الف)بینامتنیت قرآنی خارجی، ب) بینامتنیت قرآنی داخلی؛ و هر دو نوع در عملیات بینامتنیت مورد تحلیل و بررسی قرار گرفتند. در تحلیل بینامتنیت قرآنی داخلی، نظریه تلقّی کار برد پیدا می‌کند، از سویی، در رمان‌های فلسفی نجیب محفوظ که شامل رمان‌های دزد و سگها، بلدرچین وپاییز، راه، گدا، گپی بر روی نیل، میرامار و بچه های محله ما هستند، دو نوع شخصیت خوب و بد از دیدگاه قرآنی مورد توجه قرار گرفته‌است؛ خوبان، أنبیای الهی هستند؛ و بدان، ستمگران تاریخ که هر دو توجه بشر را به خود جلب نموده و صفات هر دو به طور جداگانه مورد بررسی قرار گرفته‌است.این رساله حاضر، با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی، بینامتنیت قرآنی را در آثار نجیب محفوظ مورد بررسی قرار داه‌ایم که از جمله نتایج آن، یک) کشف جنبه‌های پنهان شخصیت نجیب محفوظ؛ دو) آشکارسازی گرایش‌های اسلامی وی بر مبنای دلالت‌های قرآنی که در رمان‌های فلسفی‌اش به کار برده‌است؛ سه) بیان شیوه پرداختن وی به مشکلات جامعه؛ چهار) کشف چارچوب‌های نظری بینامتنیت؛ ته‌نشین‌سازی (ترسیب)، جایگزینی (احلال یا ازاحه) و تشویق (اقناع) در رمان‌های فلسفی‌اش؛ پنج) تبیین کارکرد معاصر قرآن کریم در آثار وی.

عقل در شریعت، منشاء تکلیف و عامل طاعت و بندگی است و شناخت ذات و صفات حق از او برنیاید. عطار در مثنوی‌های خود عقل را عاجز از درک ذات و صفات خدا می‌داند زیرا شناخت خدا با دلیل و برهان میسر نیست. وی عقل را در مقام عدل خود (عالم طبیعت) می‌ستاید. اما معتقد است چون بخواهد پای از حد فراتر نهد دچار حیرت، گمراهی و ضلالت می‌گردد. عطار نظریات فلاسفه را مردود می‌شمارد وی عقل فلسفی را شایسته اسرار نمی‌بیند.او ادراک اسرار الهی را به طور ماوراء‌العقل منوط می‌سازد عقل از نظر او در صورتی راهنماستکه تابع شریعت باشد. عقل از نظر او عامل بندگی اما جان منبع حقیقی معرفت است. از نظر عطار چون و چرا سبب گمراهی است و سرانجام معرفت عقلی تحیر است. در مثنوی‌های عطار، عشق و عقل با هم تقابل دارد، او در همه موارد عشق را برتر از عقل می‌داند.

شیخ حسین بن عبد الصمد حارثی-م985ه.ق.- ، پدر شیخ بهائی ، کتابی در علم اخلاق نگاشته است که در زمره کتب اخلاقی مکتب تلفیقی طبقه بندی می شود.ایشان این کتاب را ظاهرا جهت باز کردن مجال برای علمای تشیع در حکومت عثمانی ، و نشان دادن قدرت علمی خود و اخذ کرسی تدریس نگاشته و به سلطان سلیمان قانونی ، پادشاه عثمانی وقت ، تقدیم نموده است.بدیهی است که به همین علت – و با توجه به سخت گیری حکومت عثمانی بر شیعیان- ، مولف محترم ، اصل تقیّه را در کلّ کتاب رعایت نموده است.کتاب وی ، هم به علت جلالت شأن مولّفش و هم به علت در برداشتن بیشتر سرفصل های علم اخلاق و هم به جهت تقدّم آن ، از کتب در خور توجه است که متأسفانه مهجور مانده است و ترجمه آن ، با هدف برداشتن قدمی در راه رفع مهجوریتش صورت پذیرفت.این کتاب به علت تشابه محتوایی فراوان با کتاب ادب الدنیا و الدین دانشمند شافعی ،علی بن محمد ماوَردی-م450ه.ق.- ، باعث ایجاد شبهه هایی در اذهان برخی محقّقین مبنی بر اصالت و یا انگیزه نگارش آن شده است و برخی آن را نوعی سرقت ادبی دانسته اند و برخی آن را پیمودن سنّت تلخیص نگاری-که در بین عالمان دین، همیشه رواج داشته است- دانسته اند که در این اثر ، به تفصیل درباه آن بحث شده است.اما با دقت در مطالب آن در می یابیم که این اثر هر چند در بسیاری از موارد با ادب الدنیا و الدین همگون است، اما اضافات فراوانی نیز بر آن دارد و نحوه چینش مطالب آن نیز کاملا به گونه ای دیگر است و تلخیصات و تنقیحات فراوانی –همچون حذف نقل قول هایی که ماوردی به فراوانی از خلفای سه گانه آورده است-نیز در آن صورت گرفته است ؛ امری که آن را به اثر علمی جدیدی تبدیل نموده است.

این تحقیق درنظردارد انسان کامل را از دیدگاه نظامی گنجوی مورد مطالعهقراردهد و بدین منظور قصد دارد تا با مطالعه آثارو اشعاربرجای مانده ازاین شاعربه ویژه مخزن الاسرار و یافتن شاخصهایی که برای انسان کامل مشخص نموده اند به یک الگوی جامع دست یابد و ضمن تطبیق آن با شاخص های انسان کامل درقرآن وحدیث و شخصیت های برجسته در دین راهنمایی برای آیندگان قراردهد.حاصل تحقیق به عمل آمده نشان می دهدکه نظامی ضمن بیان ویژگی های انسان کامل به طور کلی و متأثر از قرآن و روایات، سعی می کند به صورت اخص نیز ویژگی های انسان کامل را در شخصیت حضرت رسول(ص) بیان نماید. قریب به 25 رویکرد در مخزن الاسرار نظامی نمود بیشتری داشته است و اهم این رویکرد ها ، انسان کامل را به عنوان ( مظهر عقل ، نور الهی ، علم الهی ، رحمت الهی ، هدایتگری، حق نگری و وصال حق، اخلاق فردی و پایبندی و ترک تعلقات و نفی غیر) معرفی می نماید.این تحقیق در سه فصل، تحت عنوان مقدمات و تعاریف، انسان کامل از دیدگاههای مختلف، انسان کامل در مخزن الاسرار نظامی و نتیجه گیری ارائه شده است.

اخلاق از دیر باز مورد توجّه بشر بوده ؛ زیرا ،آن را راهی برای رسیدن به سعادت خویش یافته است . اندرزها و تعالیم اخلاقی، همواره جزو مفاهیمبرجسته‌ی شعر بوده و شعرا ،تلاش زیادی برای نشر فضایل اخلاقی داشته‌ و هر یک به شیوه و روش خاص خود بدان پرداخته‌اند. سنایی و مولوی از جمله‌ی این شعرا هستند که نقد و مقایسه‌ی اخلاق ،در دو اثر حدیقه الحقیقه و مثنوی موضوع این پژوهش است. اساس نظام اخلاقی سنایی بر پایه‌ی دین استوار است . وی راه رسیدن به مرتبه‌ی کمال را گذر از جادّه‌ی شریعت می‌داند . اخلاق مورد نظر مولانا ،علی‌رغم پایبندی به شریعت و اصول دین احمدی ، تا حدود زیادی وام گرفته از اندیشه‌های صوفیانه است. او با رویکردی عرفانی به مباحث اخلاقی می‌پردازد.سنایی برای طی کردن طریق سعادت ،چراغ عقل را برمی‌افروزد و علم و عمل را ارج می‌نهد و مولانا ضمن به رسمیّت شناختن عقل و علم، عشق و دستگیری پیر طریقت را نردبان صعود می‌داند . در این تحقیق، ابتدا به بررسی اجمالی زندگی و آثارسنایی و مولویپرداخته شده است،سپس جایگاه سنایی و مولوی در عرصه‌ی شعر فارسی بررسی شده و از تأثیر و تأثّرهای این دو شاعر از یکدیگر و پیشگامی سنایی در عرصه‌ی شعر عرفانی وسرآمدی مولوی در این حوزه سخن به میان آمده و در ادامه نقد ادبی و شیوه‌های مختلف آن بررسی شده است. تعریف اخلاق ،هدف، اهمّیّت و ضرورت آن و مکاتب اخلاقی جهان و امتیازهای مکتب اخلاقی اسلام از دیگر موضوعات مطرح شده در این تحقیق استهمچنین به بررسی ارتباط اخلاق با علم ، سیاست ،دین و عرفان و بیانتفاوت‌ها و شباهت‌های اخلاق عابدانه و عارفانه پرداخته شده است . بررسی نظام وتعالیم اخلاقی سنایی و مولوی و تحلیل رذایل و فضایل مطرح شده، در این دو اثر از اساسی‌ترین مباحث این پژوهش است .در پایان روش‌های تربیت اخلاقی در حدیقه و مثنویبررسی و مقایسه شده است .

در این رساله به بررسی نظرگاه هر یک از سه تفکّر اسلامی ،عرفانی و اومانیستی در باره‌ی انسان، جهان، خدا، غایت و کمال انسان پرداخته شده است. کمال ، در هر یک از مکاتب یاد شده تعریف شده و عوامل و موانع رسیدن به آن نیز طرح شده است. ضرورت وجود انسان کامل و جایگاه او در جهان و در ارتباط با خدا، انسان‌ها و موجودات دیگر نیز، مطلبی است که در این جستار، بیان شده است.در پایان، پس از نقد اومانیسم، به عنوان مکتبی که مدّعی انسان مداری و حمایت از انسان می‌باشد، به مقایسه و نقد مولّفه‌هاییاد شده در باره‌ی کمال ،انسان کامل و مسایل پیرامون آن در سه مکتب یاد شده با روش عقلی و استدلالی و استفاده از آیات و روایات پرداخته شده است. بهترین الگوی انسان کامل ، انسان کاملی است که اسلام، معرّفی می‌کند.انسان کامل اومانیسم، سیمایی مادّی دارد؛ قدرتمندِ لذّت پرستی است که دست به حیوانی‌ترین اعمال و رفتار می‌زند. انسان کامل صوفیّه هر چند قرب خدا را پیش چشم دارد ولی سر در گریبان خویش است و اهل افراط و تفریط در امور دنیا و آخرت.انسان کامل اسلام هم برای دنیایش تلاش می‌کند و هم برای آخرت.صالح و مصلح است و صفات عالی انسانی در او به اوج خود رسیده است.