جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیدهقرآن کریم سخن خداوند و وحی آفریدگاراستکه هدایت انسان دراصول اعتقادی ودستورهای اخلاقی واحکام عملی درزندگی فردی واجتماعی رادربردارد، و راه رستگاری رابه بشر نشان می‌دهد ، در این راستا یکی از شیوه‌ها‌ی تربیتی این کتاب هدایت قصه گویی است کهبهره گیری از این شیوه در حوزه تعلیم و تربیت می‌تواند راهگشای مربیان باشد در این راستا این پایان‌نامه سعی برآن دارد که اهداف و مبانی و اصول و روشهای تربیتی را از قصص قرآن کریم که خودمنبع عظیم معرفت بوده ودراوج لطافت به بیان مسائل پرداخته، استنباط نماید.روش پژوهش در تحقیق حاضر تحلیلی-استنباطی است به این صورت که پس از توصیف و تحلیل آموزه‌های داستان‌های قرآن مبانی و اصول تربیتی از آنها استنباط گردد.این پژوهش در نظر دارد پس از بیان ویژگی‌هایتربیتی قصه و جایگاه آن در تربیت و تحلیل آموزه‌های داستانهای قرآن؛ با توجه به اصول تربیتی مطروحه در قصص قرآن به ارائه روشهای تربیتی جهت استفاده مربیان تربیتی در نظام تربیتی در جهت حل پاره‌ای از مشکلات تربیتی نوجوانان با استفاده از منبع عظیم وحی الهی بپردازد. نتایج نشان می‌دهد درقصص قرآن مبانی تعلیم و تربیت بر اساس تکیه گاه و نگرشهای قرآن نسبت به حقیقت انسان و هدف و کیفیت رشد و حرکت انسان به سوی کمال تعیین گردیده وبیشترین تأکید بر چهار اصل (توحید و خدامحوری، عزت و محبت،تعقل و تفکر،مرگ اندیشی) است و روشهای تربیتیباظرافت ورعایت نکات روانشناسانه که خودنشانه حکمت الهی واعجازقرآن می باشدتبیین گردیده است که نتیجه به کار بستن آنها، ایجاد تقوا ومحبت الهی درقلب انسان است و این خود موجب خشیت وتواضع بشر می گردد وموجبات قرب الهی فرد را فراهم می‌سازد ، نیل به این هدف مهم‌ترین هدف تعلیم و تربیت اسلامی است. واژگان کلیدی:تربیت، قصه، قصص قرآن ، مبانی تربیتی ، اصول تربیتی ، روشهای تربیتی ، تربیت اسلامی.

عنصر داستانی طرح از زمان ارسطو تاکنون مورد توجه صاحب‌نظران بوده است و طی قرن‌ها و دوره‌های مختلف دیدگاههای گوناگونی درباره آن مطرح شده است.تا این‌که در عصر جدید، به دلیل توجه صاحب‌نظران عرصه داستان به این عنصر، هم از نظر ساختار و هم از نظر محتوا،و طرح مباحث تازه و دقیقی در این مورد، این عنصرجایگاه واقعی خود رادر میان سایر عناصر داستانی باز یافته است.این در حالی است، که قرآن کتاب آسمانی مسلمانان،که قله ادب و بلاغت است، از سبک روایی خاص خود برخوردار است و داستان های آن به دلیل داشتن ظرفیت‌های والای ادبی –روایی، از زمینه مناسبی برای سنجیده شدن با معیارهای طرح‌شناسی برخوردارند؛ امّا تاکنون آن‌چنان که باید، روایت‌های آن از منظر طرح‌-شناسی مورد توجه و بررسی جدی قرار نگرفته‌اند.از این رو در این پژوهش به منظور تحلیل طرح و پیرنگ و ویژگی‌های آن در داستان های قرآن و کارکرد ساختار آن در بافت قرآن، ابتدا عنصر طرح و تاریخچه و تعاریف و الگوهای ارائه شده برای آن بررسی شده والگوی مناسب برای تحلیل ساختاری انتخاب شده است. سپس جهت بررسی عنصر طرح و ساختار آن در داستان های قرآن، ساختار طرح آیاتی از قرآن که به نقل سرگذشت پیامبران اختصاص یافته‌اند در دو فصلداستان های بلند و کوتاه، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. نتایج بدست آمده از این امر حکایت می-کنند که آن دسته از آیاتی که زندگی پیامبران را به شکل داستان روایت کرده‌اند، از ساختار کلی طرح و اجزاء آن برخوردارند. اما نحوه ظهور طرح در داستان های کوتاه و بلند متفاوت است. در داستان های یک پیامبر در سوره‌های مختلف نیز طرح هر داستان با چینش و یا گزینش خاص کنش‌ها باعث ایجاد جذابیت و تازگی هر داستان و متناسب شدن آن داستان با روح حاکم بر سوره شده است.

مسأله اساسی این تحقیق عبارت است از جستجوی ماهیت و انواع قصه‌های قرآن با این محوریت که میزان راهیافتگی تخیل و تمثیل و اسطوره در قصص قرآنی تا چه حد است. منشأ این مسأله آن است که هنر و ادبیات بشری اصولا ریشه در واقعیت‌ها دارد؛ اما از تخیل و اسطوره نیز تأثیر می‌پذیرد و عناصر نمادین در آن راه می‌یابند.اکنون باید دید آیا هنر قرآنی نیز مشمول چنین تعریفی می‏شود و با توجه به این که خداوند آن را متناسب با فهم بشر نازل فرموده، آیا می‌توان گفت که همین عناصر نمادین و تخییلی و تمثیلی، برخی یا همه، در قصه‌های قرآن که بارزترین وجه هنری قرآن کریم است، راه یافته‌اند یا خیر. مبهم‌ترین وجه این مسأله آن است که اگر همه قصه‌های قرآن واقعی باشند، مرز دقیق قصه با حکایت و گزارش چه می‏شود و اگر خیال یا تمثیل در آن راه یافته باشند، آن گاه با واقعی بودن کلام خدا و وحی چگونه سازگار است؟ به عبارت دیگر، چگونه می‌توان هم به جنبه ادبی و هنری قصص قرآن کریم ملتزم بود و از آن‌ها راهیافتی برای ادبیات انسانی برگرفت و هم آن‌ها را کاملا واقعی و صرفا روایتی از وقایع رخ داده دانست.بدین ترتیب، می‌توان گفت که در این رساله، به سه سوال اصلی پاسخ داده می‌شود:1. انواع قصه‌های قرآن کریم چیست و اهم تفاسیر در باره آن چگونه است؟2. خیال و تمثیل و نماد در قصه‌های قرآن چه جایگاهی دارند و میان وحیانی بودن قصص قرآن و این بحث چه ارتباطی است؟3. مرز قصه‌های بشری و قرآنی کجاست؟موضوع مورد بحث این رساله را از دو زاویه می‌توان نگریست؛ یکی مقوله زبان قرآن؛ و دیگری مباحث مربوط به قصص از جنبه فرم و زبان.از این روی، فصول پنج‌گانه این رساله را چنین سامان داده‌ایم: در فصل یکم این رساله، به بحث زبان قرآن پرداخته و دو رویکرد اصلی در این زمینه را مطالعه کرده‌ایم. می‌توان گفت که این فصل، به منزله تمهید بر رهیافت‌های اصولی در زمینه زبان قصه‌های قرآن است. در فصل دوم، به مباحث مربوط به قصص وارد شده، کلیاتی در باره قصه‌های قرآن، از جمله تعریف و واژه‌شناسی قصه در قرآن، مقصود از قصه‌گویی قرآن، و رابطه قصص قرآن با گزارش‌های تاریخی و بشری آورده‌ایم. در فصل سوم، رویکردهای کلی در باره انواع قصه‌های قرآن را در دو بخش واقع‌نما و ابرازگرا مطالعه کرده‌ایم. در فصل چهارم، یکی از دو گونه مهم رویکرد ابرازگرا، یعنی رویکرد نمادین را بررسی کرده و ضمن مطالعه تعریف و پیشینه زبان نمادین، به اقسام تمثیل در قرآن و دیدگاه‌های مهم در این زمینه پرداخته‌ایم. در فصل پنجم، گونه مهم دیگر رویکرد ابرازگرا، یعنی رویکرد اسطوره‌ای را کاویده، شواهد قائلان به این نظریه را به نقد نهاده‌ایم.

قرآن اصیل‌ترین کتاب هدایت است و داستان‌های این کتاب نیز به همین نحو می‌باشد. اولین بحث پیرامون داستان‌های قرآن باید به واژه قصص و مفردات مشابه آن چون حدیث ، نبا، مثل و اساطیر مطرح گردد تا جایگاه قصص در قرآن مشخص گردد. با اندک تحقیقی به این نتیجه می‌رسیم که واژه‌های حدیث و نبا و مثل در برخی موارد به معنای قصص آمده است ولی اساطیر به معنی اعم از قصص و عقاید خرافی آمده است . در جایگاه و اهمیت قصص همین مقدار کافی است که گفته شود آیات و روایات متعددی این جایگاه را بسیار قوی و بزرگ معرفی می‌کنند. اهداف داستان‌های قرآن بسیار است اما مواردی که قرآن در کار صراحت دارد به قرار زیر است : تثبیت قلب پیامبر و رسالت او (ص)، عبرت‌آموزی، غفلت‌زدایی، بیان اصول دعوت پیامبران، شیوه اندیشیدن، هدایت و رحمت برای مومنان اسوه‌سازی. اما در لابلای آن به منفعت‌هایی نیز اشاره می‌شود که از آن جمله بیان سنت‌های الهی، وحدت دین، روش زندگی، روش‌های تبلیغ، قصه‌گوئی به عنوان یک ابزار تبلیغی و استنباط احکام فقهی را می‌توان نام برد و در همین مقوله باید گفت که قرآن با تاریخ و گزارش تاریخی در شیوه‌های نقل، تفاوت بسیار دارد. داستان‌های قرآن را می‌توان به دو دسته داستان‌های پیامبران و اقوامشان و داستان‌های غیرپیامبران تقسیم کرد که این نوع خود شامل اقوام و اشخاص و ملائکه و جن و جانوران می‌شود. برخی از داستان‌های پیامبران در عهدین آمده است که از آن جمله در عهد قدیم می‌توان به داستان‌های آدم و نوح و ابراهیم و و لوط و یعقوب و یوسف و موسی و هارون اشاره کرد و با نگاهی گذرا مشخص می‌شود که قرآن امتیازات منحصر به فرد را دارد. و نیز در عهد جدید نیز چنین است که داستان‌های مشترک آن با قرآن تفاوت بسیار دارد. قرآن داستان‌ها را با اسلوب خاصی بیان داشته مانند ایجاز و تفصیل و تصریف و تکرار برخی موارد که از امتیازات قرآن در بیان است .

قصّه های‏‎ ‎قرآن‎ ‎ازجنبه‏های مختلف تاریخی،محتوایی، تربیتی وغیره بررسی شده‏اند، امّابه جنبه‏های هنری ومسائل مربوط به ‏شیوه‏های اقتباس از این داستان ها و تحلیل اشکالات عدیده در آن، کمتر توجه شده است.‏در این پژوهشقصّه ی حضرت موسی(علیه السلام) از جهت تکرار و فراوانی آیات، موضوعات متعدد و محتوای غنیقابل اهمیت ‏دانسته شده و با عنوان قصّه ی حضرت موسی (علیه السلام)در قاب هنر هفتم و با تکیه بر منابع تفسیری و روایی و هنری ‏وسینمایی، تجلّی یافته است و با روش تحلیلی تطبیقی، در جهت هدف اصلی یعنی آگاهی از وجوه هنری و بصریقصّه، قدم ‏برداشته، تا ما را در مسیر اقتباسات بعدی، از افتادن در ورطه خطا و سردر گمی مصون بدارد.‏نتایج حاصله آن است که در این اقتباس گرویدن به دین امری درون جوش و ایمانی نیستو تنها شکوه وفر بیرونی است که آن ‏را عظمت می بخشد و بدون رفتن به عمق موضوعات، صحنه ها براساس هدف نه صرفاً دینی گزینش شده و توانسته با تقویت ‏بخش سینمایی، بخش محتوا را تا حدی زیر فشار خود له کند، حذف و اضافه تعمدی مانند حذف نافرمانی بنی اسرائیل یا اضافه ‏کردن شخصیت دروغین، در بافتی محکم از نظر سینما، سازندگان توانسته اند با بهره گیری از جعلیات و سند سازی برای آن، به ‏شکلی چشمگیر فیلم ده فرمان را به سینما ببرند.‏با توجه به موقعیتقصّه ی حضرت موسی(علیه السلام)در ادبیات روایی و تفاوت آن باقصّه های دیگر و تأکید برواقعی بودن به ‏تصریح خود قرآن، به زبان هنری و تصویری آیات نگاه ویژه شده استو ضمن بیان ویژگی های هنری، نمایشی و تصاویر بدیع ‏مربوط بهقصّه، به راهکارهایی دست یافته ایماز قبیل نوع داستان سرایی همراه با ایجاد اشتیاق در مخاطب، بحث زمان و عقب و ‏جلو رفتن برخی رویدادها همراه با فضاسازی هنرمندانه مانند کیفیت خانه سازی بنی اسرائیل، توجه به عناصری همچون شخصیت ‏و پر رنگ کردن صفت غالب مانند امین بودن موسی یا تکبّر فرعون، استفاده از الفاظی که نشانگر قطعیت یا جدیت یا تردی و غیره ‏است، مسأله رویت و سخن گفتن خداوند و شکافته شدن دریا با بهره گیری از زبان گویای تصویر، استفاده از داستانک هایی مانند ‏ماجرای قارون و مومن آل فرعون و غیره، همه وهمه یارای کسانی خواهد بود که بخواهند در مسیر مهم اقتباس ازقصّه ی ‏حضرت موسی (علیه السلام) و دیگر قصص قرآنی قدم های مفید و تاثیر گذار بردارند.‏

اهداف و اهمیت قصه های قرآنی را باید در پیامهای نهفته در آنها جستجو کرد. از آنجایی که بیان پیام بصورت غیر مستقیم و در اثنای قصه ها، تاثیرات هدایتی و تربیتی قابل توجهی بر مخاطبان دارد، به همین جهت قرآن نیز از این شیوه به طرز شگفت انگیزی استفاده نموده است. هدف قرآن از نقل سرگذشت واقعی پیشینیان، ارشاد و هدایت انسانهاست تا از سرنوشت اقوام گذشته پند وعبرت گرفته و به آن دچار نشوند. پیام های قصه های قرآن از جمله قصه ی یوسف بدین جهت فراعصری می باشد که این پیام ها از محدوده ی زمان و مکان فراتر رفته و همه ی عصرها و نسلها را شامل می شوند. این پیام ها تمام انسانها را مخاطب قرار می دهند و مختص به مکان خاص یا جامعه ی خاصی نمی باشند. در این تحقیق، پیام های فراعصری اعتقادی و تعدادی از پیام های اخلاقی قصه ی یوسف بررسی شده است. پیام های اعتقادی( توحید، معاد و نبوت) اصول اعتقادی مشترک در میان تمام ادیان آسمانی می باشند. و همه ی انبیاء الهی از جمله حضرت یوسف(ع) مردم را به آن اصول دعوت نموده اند. اعتقاد به این اصول سبب می شود که انسان به قدرت بی کران الهی احساس نیاز نموده و از ضلالت و گمراهی نجات یابد و در مسیر حق گام بنهد. علاوه بر این زندگی انسان را هدفدار واز احساس پوچی می رهانند. پیام های اخلاقی( تقوا، صبر، توکل و...) اعتماد به نفس آدمی را تقویت نموده موجب می شود که او در مواجهه با مشکلات خود را نباخته بلکه همچون حضرت یوسف(ع) به مطمئن ترین پناهگاهها پناه ببرد. همچنین عمل به این پیام ها سبب عزت و سربلندی انسانها و اصلاح جوامع شان می شود. بنابراین در سایه ی آن می توانند به کمال و سعادت حقیقی خویش دست یابند.

هدف اصلی قرآن از نقل قصه ها و داستان هایش گذراندن انسان از گذرگاه تاریک و ترسناک و رساندن او به سرزمین روشنایی و هدایت است.منتهی، ضمن تعقیب آن هدف اصلی، گاه مناسبتی ایجاد می کند که داستان برگزیده یی به اندازه و شیوه ی متناسب و با زیبایی هنری راستین، ایراد شود. لیکن نه بر اساس خیال پردازی و قصه آفرینی؛ بلکه بر اساس ابتکار و آفرینش هنری در چگونگی نقل قصه ها. از این روش و شیوه ی قرآن در نقل قصه هاباید تحت عنوان «نظام طرح قصه ها» یا «روش قصه پردازی» در قرآن نام برد. این پژوهش در پی آن است که با تدبر و بررسی در قصه حضرت موسی که یکی از پرتکرارترین قصص قرآن است به نظام طرح این قصه بپردازد و بیان کند که با وجود پراکندگی و تکرار این قصه در جاهای مختلف، از روشی نظام مند و هدفدار در نقل آن استفاده شده است. لذا در فصل های اولیه این پژوهش به تعریفی از قصه و قصه قرآنی پرداختیم سپس با بیان مبادی و مبانی نظام طرح قصه اثبات کردیم که چینش آیات در هر سوره توقیفی است و باید در همان موضع خاص، همان آیه وارد شده می آمده و با قید واقعی بودن قصص قرآن به دنبال مولفه هایی برای تناسب و هماهنگی هر قصه در هر سوره پرداختیم.پس از تحقیق و بررسی به این نتیجه رسیدیم که قصه ها در قرآن از نظام مشخصی پیروی میکنند و طرح این قصه ها نظام مند است، این نظام مندی گاهی بین قصه و هدف و غرض خاص سوره،گاهی بین قصه و ترتیب نزول سوره و همیشه بین قصه و فضای نزول سوره می باشد.به طور کلی در سور مکی بیشتر به داستان موسی اشاره شده است. در این سور (مکی)بیشتر فراز تقابل موسی و فرعون بیان شده است و در سور (مدنی) به پیمان شکنی بنی اسرائیل اشاره شده است.

باور و اعتقاد به پیامبران، دومین اصل اعتقادی دین اسلام است و بدون تردید شناخت ابعاد شخصیت پیامبران که والاترین انسان‌ها و دگرگون‌سازترین چهره‌های تاریخ بشر هستند، از ضروری‌ترین شناخت‌های انسانی می‌باشد. خداوند متعال در قرآن کریم به گوشه‌هایی از داستان‌های این بزرگواران اشاره می‌کند تا سنت خدا را در بین بندگان خود روشن سازد و کسانی را که مشمول عنایت الهی شده‌ و توفیق کرامت او را یافته‌اند از آن پند گیرند.پایان نامه حاضر که تحت عنوان "ویژگی‌های شخصیتی پیامبران در قرآن"، به رشته‌ی تحریر درآمده است، توصیفی- تحلیلی بوده و به تحقیق و تحلیل ابعاد گوناگون شخصیت ایشان می‌پردازد.

این پژوهش بر آن است که «ویژگی‌های خانواده‌های نمونه در قرآن» را تبیین کند، منظور ما از خانواده‌های نمونه، خانواده هایی هستند که هر یک از اعضا علاوه بر تدین و شایسته و موفق بودن در بُعد فردی، در روابط خانوادگی نیز دارای فضایل و صفاتی‌اند که آنها را شایسته پیروی کردن نموده است. فرهنگ حاکم بر آن خانواده‌ها، ارزش‌ها و فضایل است. پژوهش‌های انجام یافته درباره زندگی انبیاء نوعاً خلاصه شده در کتب تفسیری، قصه‌های قرآنی و سیره و داستان‌های انبیاء و اولیاء است که یا صرفاً با نگرش تفسیری نوشته شده یا تاریخ و وقایع را بیان نموده‌اند اما به تبیین ویژگی‌های روابط اعضای خانواده‌های انبیاء و اولیاء پرداخته نشده است. مسئله ما این است که ویژگی‌های اعضای خانواده‌های انبیاء و اولیاء در ارتباط با همدیگر چگونه است. برای پاسخ به این مسئله به روش تحلیلی و با مراجعه به تفاسیر شیعی و برخی تفاسیر اهل سنت به این موضوع پرداخته شد. در پی آشنایی با خانوادهه‌های نمونه معرفی شده در قرآن و بررسی ویژگی‌های روابط اعضای آنها با یکدیگر مشخص شد که خداوند در قرآن 12 خانواده را به عنوان خانواده نمونه معرفی کرده است که عتارت‌ند از: خانواده‌های حضرات آدم، ابراهیم، لوط، یعقوب، ایوب، لقمان، شعیب، موسی، عمران، زکریا، محمد، علی‌علیهم‌السلام.در بررسی های انجام شده مشخص شد که: ویژگی‌های «فرزندان» در خانواده‌های نمونه عتارت‌ند از رعایت ادب، تواضع، احسان ، اطاعت ، هم‌راهی با والدین و... .«شوهران» ویژگی‌هایی مانند: عفو و گذشت، توجه به رشد معنوی همسر از جمله سفارش او به نماز و زکات، محبت و مهرورزی، احترام، اعتماد، رازگویی، احساس مسوولیت نسبت به همسر دارندو...«زنان» دارای صفاتی مانند، صبر و استقامت، هم‌راهی، حیا، پاک‌دامنی، خانه‌داری، مهر و محبت،احترام و... هستند.در خانواده‌های نمونه« مادران» فرزند را قره عین(روشنی چشم) خود می‌دانند، ایمان، حیا، نجابت دارند ،برای آنها نام نیکی انتخاب می‌کنند، نسبت به آنها مهر و محبت دارند،‌به نیازهایفرزندان توجه می کنند و...«پدران» در خانواده‌های نمونه از خداوند هدفمندانه فرزند می‌خواهند، از خداوند به خاطر نعمت فرزند شکرگزاری می کنند، مهرورزی به فرزندان می‌نمایند،بهفرزندان تلاش، مشارکت، ایثار، اخلاص، امیدو توکل رایاد می دهند و... «برادران» نمونه ، خیرخواه و پشت و پناه همدیگرند، با یکدیگرهم‌کاری و مشارکت می‌کنند، در حق یکدیگر احسان و بزرگواری می‌کنند.ویژگی‌هایی مانند بصیرت و زیرکی برای «خواهران» نمونه بیان شده است.در خانواده‌های نمونه، همه رفتارهای اعضای آنها جهت گیری شده به سوی خداوند است و تنها به خاطر خدا و رضایت او، حسن معاشرت و روابطی نیکو با خانواده‌اشان دارندوبه سوی رشد وتکامل حرکت می کنند.

از جمله بحران‌های انسان در زمینة پرورش خویش، اعتماد به تکیه‌گاه‌های گوناگون و مجازی است. این مشکل، با علم، ایمان و عمل به مفاهیم قرآن کریم در زمینةتوحید مرتفع می‌شود. از جمله مطالب قرآنی که شایان تأمل و بررسی است، داستان پیامبران الهی است. دریافت نکات تربیتی این قصص، نیاز به تفسیر صحیح آیاتِ آن دارد. در میان منابع تفسیری، روایات اهل‌بیت، از جمله منابع اصیل و مهم به شمار می‌رود. داستان زندگانی حضرت ابراهیم در قرآن، نکاتی دقیق دربارة یکتاپرستی و توحید پروردگار دارد. فهم صحیح از شرایط و خصوصیات زندگی این پیامبر الهی که در قرآن گزارش شده است، با تلفیق آیات و روایات ائمه حاصل می‌شود. با بررسی و تحلیل آیات و روایات تفسیری مشخص می‌شود که قرآن چه نقاطی از زندگی حضرت ابراهیم را متذکر شده است و اهل‌بیت به عنوان دانای مطلق به مجموع و مجموعة قرآن، بر چه نکاتی از زندگانی قرآنی حضرت ابراهیم تأکید داشته و چه زوایایی از آیات شریف قرآن را تفسیر و تبیین کرده‌اند. تحقیق پیش‌رو که دربارة بررسی آیات زندگانی حضرت ابراهیم قبل از هجرت به مکه است، به روش توصیفی‌تحلیلی و با مراجعه به روایات شیعه انجام گرفته است. علاوه بر گونه‌شناسیِ روایات تفسیری و نکات فقه‌الحدیثی، بروز جلوه‌هایی از مقام توحید حضرت ابراهیم از جمله دستاوردهای این تحقیق است.