جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آدمی موجودی مختار است یا مجبور؟ آنچه می‌کنیم را خود از سر ارادۀ آزاد برمی‌گزینیم یا مقدّر است که چنان کنیم؟ آیا ما لعبتکانی هستیم که لعبت‌باز چیره‌دستی ما را به بازی گرفته است؟ هزاران سال است که اندیشمندان به پرسش‌هایی ازاین‌دست می‌پردازند. در دورۀ «جبر و اختیار» نگاهی خواهیم انداخت به نظریه‌های گوناگونی که از عهد باستان تاکنون در پاسخ به این پرسش داده‌شده است. هرچند مباحثی که در این دوره طرح خواهند شد کاملاً فنی و نظری و صلب و سَردند آشنایی با این مباحث بر توان سنجشگرانۀ تفکر خواهد افزود و مخاطب از رهگذر رویارویی با شماری از هوشمندانه‌ترین پاسخ‌ها به یکی از مسائل دانه‌درشت فلسفی فرایند فلسفه‌ورزی را بیشتر خواد شناخت.

چکیده فارسی:به نظر می رسد اگر موجبیت گرایی درست باشد، یعنی اگر هر رخدادی معلول رخدادهای پیشین خود باشد، آنچه یک عامل انسانی انجام می دهد، معلول رخدادهایی است که بسیاری از آنها، پیش از تولد عامل رخ داده اند؛ به این ترتیب هیچ عاملی در آنچه انجام می دهد، مسوولیت اخلاقی ندارد. از سوی دیگر، اگر ناموجبیت گرایی درست باشد، یعنی برخی از رخدادها تصادفا رخ دهند، باز هم مسوولیتی متوجه هیچ عاملی نیست. رودریک چیزهلم با معرفی مفهوم علیت عاملی سعی دارد راه استدلال دوشاخه ای بالا را سد کند. مطابق نظریه او، هر رخداد ارادی محصول زنجیره ای از رخدادهاست که در نهایت، عامل آن رخداد ایجاد کرده است و خود این عامل معلول چیز دیگری نیست. در این مقاله، پس از بیان نظریه چیزهلم و پاسخ او به برخی منتقدان، ایرادهایی به نظریه او وارد می شود که کفایت این نظریه را به شدت به چالش می کشند.

مسئله ی جبر و اختیار یکی از مسائل بنیادین تاریخ اندیشه ی بشری است که ذهن هر انسان متفکری را به خود مشغول می دارد.در حالی که اعتقاد رایج بر این بوده که دو سویه ی مسئله در تعارضی آشتی ناپذیر با یکدیگر قرار دارند گروهی از فلاسفه توانستند با طرح اندیشه ی سازگاری آزادی و جبر پرتوی تازه بر شیوه ی نگرش به این مسئله بیفکنند.امروزه سازگارگرایی به دلیل سرشت میانه جوی خود مورد اقبال هر چه بیشتر فلاسفه واقع شده و ساحت اندیشه با خیل نظریات سازگارگرایانه ی اندیشمندان جدید روبرو است.در رساله ی حاضر برآنیم که ضمن ترسیم تصویری کلی از مباحث تاریخی پیرامون این مسئله به شرح و بسط آراء سه سازگارگرای جدید بپردازیم: ج.ل آستن، پی.اف استراسون و آر.جی والاس. قابل ذکر است که روش تحقیق و بررسی ما در راستای این مهم متناسب با ماهیت موضوع مورد بحث از نوع اسنادی، توصیفی و تحلیل محتوایی می باشد.نام آستن پیوندی نا گسستنی با سنت "فلسفه زبان معمولی" دارد؛ سنتی که مدعی بود حقایقی در متن زبان روزمره و معمول ما نهفته است که بی توجهی به آن فلاسفه را گرفتار مشکلاتی بزرگ و خیال پردازی هایی عظیم نموده است.در این راستاست که آستن سعی دارد یکی از همین مشکلات بزرگ را -یعنی مسئله ی آزاد بودن اراده ی انسانی یا مجبور بودن آنرا - حل نماید: همه ی ما بطور معمول زمانی که مرتکب عملی نادرست یا نامطلوب می شویم به عذر تراشی و توجیه عمل خود می پردازیم، عذر هایی که چنانچه موجه و پذیرفتنی باشند ما را از ساحت مسئولیت و تبعات آن می رهانند. به این ترتیب کاربرد پذیری عذر ها در زندگی روزمره حاکی از مجموعه ای از کنش های نا آزاد و متقابلا مجموعه ای از کنش های آزاد است.این نتیجه به تعبیر آستن "ما را از شر مسئله ی آزادی خلاص می کند".در استراسون، دیگر فیلسوف نام آور این سنت و بنیان گذار رویکرد رفتار بازتابی در حل مسئله ی اراده آزاد،با تلاشی مشابه تلاش آستن و البته در قالبی جدید روبرو هستیم."آزادی و آزردگی " مقاله ی مشهور و تاثیر گذار وی، شامل ارائه ی گزارشی توصیفی از روانشناسی اخلاقی بالفعل انسانی است. نقطه آغاز تحقیقات ما، به پیشنهاد وی، عبارت است از اهمیت بسیاری که برای رفتارها و منظورهای دیگران نسبت به خودمان قائلیم، آنچه که به نوبه خود عکس العملها و احساسات متقابل ما را در قبال آنها شکل می دهد. بروز این عکس العملها و در واقع رفتارهای بازتابی از سوی ما برخاسته ازبطن طبیعت انسانی ما و بیانگر نیاز نوع بشر به احساس حدی از احترام و اراده خوب از سوی دیگران نسبت به خود است .مسئول دانستن - یعنی در معرض سلسله رفتارهای بازتابی قرار دادن آنها- بخشی از نحوه ی زندگی طبیعی ماست و بر فرض که روزی صحت فرضیه ی دترمینیسم به اثبات برسد، آنرا یارای مقابله با طبیعت گریز ناپذیر آدمی نیست.رویکرد نو آورانه ی استراسون در عین نقاط قوت و کارایی های خود، گرفتار اشکالاتی نیز بود که اصلاح و بازبینی دیگر فلاسفه را می طلبید. والاس فیلسوف اخلاق معاصر و یکی از سازگارگرایان جدیدی است که در عین اذعان به ارزشمندی ایده رفتار های بازتابی به بسط و تکمیل این رویکرد همت گماشته است.وی می کوشد با منظور نمودن ملاحظات منصفانه بودن ِ اعتقاد به مسئولیت رویکرد بازتابی کارا تری را ارائه دهد.

آزادی یکی از بزرگترین و عالی ترین ارزش های انسان است. با این که مفهوم آزادی جزء مفاهیم بدیهی محسوب می شود و همگان آن را پذیرفته و می ستایند ، ولی در رسیدن به آن ، گرفتار دشواری ها و پیچیدگی های فراوانی هستیم. ما در دورانی بسر می بریم که پرسش های فراوانی در عرصه ی دین و آزادی مطرح شده است. این کتاب گران مایه ، گامی است در جهت پاسخ به سوالاتی است هم چون: * تعریف دین و آزادی چیست؟ * آزادی در فلسفه ی اخلاق و حقوق به چه معنا به کار می رود؟ * آیا معنای آیه ی (لا اکره فی الدین) آزادی در دین ، اخلاق و عمل است؟ * تفاوت آزادی مورد نظر اسلام و غرب چیست؟ * حد آزادی عقیده ، اندیشه و بیان در اسلام چیست؟ * مردم سالاری تا چه حد در دین پذیرفته شده است؟ * و...

بررسی ها نشان می دهد که بعضی گروه ها و جوامع در کارآفرینی کامیاب تر از دیگرانند. در این مقاله به چراییِ این امر می پردازیم. به نظر می رسد بخش چشم گیری از این تفاوت ها در جهان بینی (باورهای بنیادین فلسفی و دینی) نهفته است. در دفاع از این مدعا، نخست مفهوم فرهنگ و مباحث مربوط به آن بررسی، و سپس ایده «اصالت فرهنگ» پیش نهاده می شود و بعد مراد از «فرهنگ کارآفرین» روشن می گردد.در ادامه، آن دسته از موضوعات نه گانه ای را که به نظر می رسد موضع جهان بینیِ فرد در قبال آنها مستقیماً بر وضع کارآفرینی در جامعه تأثیر می گذارد، مشخص می شوند. به سخن دیگر، این مؤلفه ها تعیین می کنند که جهان بینی فرد به فرهنگ کارآفرین کمک کند یا ضد آن باشد. این موضوعات عبارت اند: اهمیت دنیا، منابع مالی، کار، زنان، فردگرایی، اختیار، عقلانیت، مسئولیت پذیری، و تفکر انتقادی. این موارد به طور مستقیم، متأثر از دو عنصر مهم هستند: دین و فلسفه. در پایان، کوشش شده است بر اساس آموزه های ایرانی-اسلامی فرهنگ خود، الگویی پیشنهادی برای جامعه ایرانی ارائه گردد.

«الزام سیاسی» مفهومی است مرکب از واژه های «الزام» که با تکلیف، بایستی و وظیفه پیوند دارد و با اصطلاحاتی چون مشروعیت و اقتدار هم مرز است و «سیاسی»، که ناظر به قلمرو الزام یا بایستی است و با حوزه هایی چون اخلاق و دین مرز مشترک دارد. ماهیت این گونه الزامات در نگاه اولی متفاوت از انواع الزامات اخلاقی، اجتماعی، دینی، اقتصادی و... است، اما ضرورت توجیه اخلاقی الزام، در بحث الزام سیاسی ناگزیر آن را با مباحث اخلاق مرتبط می سازد. با این همه، در باب مفهوم، مفاد و ماهیت الزام سیاسی و نسبت آن با الزامات اخلاقی و نیز نسبت آن با هست ها، از جمله با هستی افعال ارادی بحث های فراوانی صورت گرفته است.این مقاله بر آن است تا با نشان دادن تمایز مفهومی واژه های همپیوند، به مفاد اصلی الزام سیاسی راه یابد و سپس، ماهیت توجیهی الزام سیاسی را از سه منظر اختیارگرایی، وظیفه گرایی و غایت گرایی پی گیرد.

کتاب حاضر همانطور که از اسم آن هم معلوم است به بررسی تاریخ وجودی و اعتقادی دو فرقه جهمیه و معتزله می پردازد. اینکه معنی دو فرقه چیست؟ به چی معتقدند؟ چرا به این نام خوانده شدند؟ بزرگانشان کیانند و... از جمله مباحث مطرح شده در این کتاب درباره جهمیه و معتزله می باشد.

أمر بین الأمرین اصطلاحی کلامی در مسئله جبر و اختیار انسان است و در مقابل دو نظریه جبر و تفویض قرار دارد. این اصطلاح نخستین بار از سوی ائمه معصومین ^ در پاسخ به مجبور یا مختار بودن انسان مطرح شده است و اشاره به آن دارد که انسان در أفعال خود نه مجبور است و نه اختیار مطلق دارد؛ بلکه چیزی میان این دو است. در تفسیر این نظریه بحث و گفتگو بسیار بوده و هست؛ فیلسوفان و متکلمان امامیه که از طرفداران این دیدگاه می‌باشند هر کدام به نحوی آن را تفسیر کرده‌اند. از نظر برخی متکلمان آنچه حکما در تبیین نظریه أمر بین الأمرین گفته‌اند به جبر منتهی می‌شود. از جمله‌ی این متکلمان ملا محمد طاهر قمی یکی از علمای امامیه در قرن یازدهم هجری می‌باشد. وی در آثار خود ضمن نقد دیدگاه جبر و تفویض و إثبات أمر بین الأمرین، دیدگاه حکما در این زمینه را مردود می‌داند. یکی از تألیفات این عالم برجسته که به صورت نسخه خطی موجود است، رساله «بهجه الدارین فی الأمر بین الأمرین» می‌باشد.پژوهش حاضر، ضمن بیان دیدگاه ملا محمد طاهر قمی در مسئله جبر و اختیار و تفسیر وی از نظریه أمر بین الأمرین، به تصحیح و تحقیق کتاب بهجه الدارین وی می‌پردازد. برای این منظور علاوه بر استفاده از آثار خطی و چاپی که از وی در دسترس بود، جهت تبیین برخی مطالب به آثار سایر اندیشمندان نیز مراجعه شده است.نتایج این پژوهش گویای این است که ملا محمد طاهر قمی همچون سایر علمای امامیه دیدگاه جبر را باطل می‌داند؛ چرا که لازمه آن بیهوده بودن ثواب و عقاب و وعده و وعید می‌باشد. همچنین او با استناد به روایات متعدد تفویض را نیز رد می‌کند و لازمه آن را معزول ساختن خداوند از سلطنتش می‌داند و به پیروی از ائمه معصومین ^ نظریه أمر بین الأمرین را حق می‌داند و بیان می‌کند منظور از این دیدگاه این است که طاعت و معصیت با اختیار خود انسان و به توفیق یا خذلان الهی و مشیت و اراده او از انسان صادر می‌شود و با تعلق این امور صدور فعل از او وجوب عقلی پیدا نمی‌کند؛ بلکه طبق عادت واجب می‌شود و صدور فعل اولویت پیدا می‌کند.این در حالی است که حکما بر این باورند که شیء ممکن تا به حد ضرورت و وجوب نرسد به وجود نمی‌آید و فعل انسان هم از جمله ممکنات است و تا به حد وجوب نرسد از او صادر نمی‌شود؛ اما محمد طاهر این عقیده حکما را عین جبر می‌داند و به شدت با مبانی این دیدگاه مخالفت می‌کند؛ چرا که حکما به دو دلیل قائل به ایجاب هستند و قول اولویت را باطل می‌دانند: محال بودن ترجیح بلا مرجّح و محال بودن تخلّف معلول از علّت تامّه؛ اما مولف ما، آنها را جایز می‌داند و معتقد است اگرچه این دو امکان عادی ندارند و عادتاً اتفاق نمی‌افتند؛ ولی امکان عقلی دارند.