جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برای خبر متواتر شروطی ذکر شده که وجود آنها برای حصول علم از خبر متواتر ضروری بوده و موجب حصول علم یقینی است. این شروط متعلق به مخبرین، سامعین، مُخبَر عنه و مُخبَر به و مورد توافق مسلمانان است. در این میان، سید مرتضی برای سامعین قائل به شرط عدم مسبوق بودن آنان به شبهه یا تقلیدی نافی مضمون خبر شده که مختص به او بوده و از دیرباز نقدهایی متوجه آن شده است، امّا 1- شرط سید چیست؟ 2- مبانی و دلایل این شرط کدامند؟ دلایل مخالفین این شرط کدامست؟ 4- اعتبار و صحّت این شرط چیست؟ در این مقاله به روش توصیفی تحلیلی و نیز کتابخانه‌ای، ضمن ذکر و تبیین شرط سید و دلایل او، به بررسی و نقد آن پرداخته تا به این پرسش‌ها، پاسخ داده شود و در نهایت آشکار می‌شود که نقدهای مخالفین این شرط، به صحت نزدیک‌تر بوده و این شرط از اعتبار و صحّت قابل قبولی برخوردار نیست.

«الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب» معروف به الغدیر کتابی به زبان عربی با موضوع اثبات امامت و خلافت بلافصل امام علی (ع) در واقعه غدیر نوشته عبدالحسین امینی. کتاب در ۱۱ جلد تنظیم شده است و جلد نخست آن به بررسی سند حدیث غدیر اختصاص دارد. امینی حدیث غدیر را یقین‌ آورترین و متواترترین حدیث منقول از پیامبر (ص) می‌ داند. وی بدین منظور سند حدیث را از صحابه و تابعان تا علمای قرن ۱۴ با تکیه بر منابع اهل سنت ذکر می‌ کند. او در جلد اول نام ۱۱۰ صحابی و ۸۴ تابعی از راويان واقعه غدیر را گردآورده است. امینی در ۶ جلد بعدی شاعران غدیر را معرفی و اشعار ایشان را نقل کرده است. او در جلدهای پایانی ضمن ادامه معرفی شاعران غدیر به برخی از اختلافات شیعه و اهل سنت مثل جایگاه خلفای سه‌ گانه و نقدهای شیعیان بر آنها، فدک، ایمان ابوطالب، تحلیل رفتارهای معاویه بن ابوسفیان و... می‌ پردازد. امینی برای نوشتن این کتاب به کتابخانه‌ های کشورهای مختلف از جمله هند و مصر و سوریه سفر کرد. نویسنده الغدیر گوید من به بیش از صدهزار کتاب مراجعه کردم و بیش از ده هزار کتاب را کامل مطالعه کردم. نوشتن الغدیر بیش از ۴۰ سال طول کشیده است. درباره الغدیر کتاب‌ ها و پایان‌ نامه‌ های متعددی نوشته شده است.

یکی از افرادی که به صورت روشمند به نقد حدیث می‌پردازد؛ سیدمرتضی است. او در یکی از آثار خود به نام رساله «الرد علی اصحاب العدد» به نقد اصحاب عدد (قائلین به ۳۰ روز بودن ماه رمضان) می‌پردازد و احادیثی که ماه رمضان را 30 روز کامل می‌داند (بدون هیچ کم و کاست)، بررسی و نقد می‌کند. سیدمرتضی با نقد این روایات، اتمام ماه رمضان را با رویت هلال ماه(چه 29 روزه و چه 30 روزه) صحیح می‌داند . او در نقد روایات مورد استناد اصحاب عدد با استفاده از روش‌های مختلف از جمله: استدلال به اجماع و استناد به آیات(بقره/ 189 و یونس/5) بی اعتبار بودن سخن آنان را اثبات می‌کند، او قیاس را که مورد استناد اصحاب عدد است؛ فاقد حجیت می داند و بر اساس علم لغت به نقد روایات مورد استناد آن‌ها می‌پردازد . همچنین سیدمرتضی روایات مورد استناد آن‌ها را مخالف اخبار مشهور و سیره تاریخی مسلمانان می داند. روش‌ها و معیارهای سیدمرتضی در نقد دیدگاه‌های عدد تنها در قالب نقد متنی منحصر بوده و به نقد سندی نمی‌پردازد. روش جمع‌آوری مطالب در این پژوهش، کتابخانه‌ای بوده و روش‌تحقیق، توصیفی تحلیلی می‌باشد.

اعتبارسنجی روایات تفسیری از دیرباز مورد بحث بوده است. سید مرتضی علم‌الهدی به عنوان چهره برجسته شیعی در قرن پنجم، از جمله قرآن‌پژوهانی است که دیدگاه او در این باره از اهمیت خاصی برخوردار است. این مقاله که به روش توصیفی ـ تحلیلی سامان یافته، با مراجعه به آثار سید مرتضی، رویکرد وی را در اعتبارسنجی روایات تفسیری بررسی کرده است. در نگاه آغازین به نظر می‌رسد از آنجا که روایات تفسیری جزء اخبار آحاد شمرده می‌شوند و سید مرتضی خبر واحد را بدان‌جهت که مفید ظن است، باعث علم و عمل نمی‌داند، ایشان نباید برای روایات تفسیری اعتباری قائل باشد. اما یافته‌های این جستار نشان از آن دارد که چنانچه خبر واحد همراه با قرائنی باشد که آن را از ظنی‌الدلاله بودن خارج کند، از نظر سید مرتضی می‌تواند در تفسیر نیز مورد استناد قرار گیرد. قرائنی همچون: وجود اخبار در مصنفات حدیثی و اصول شیعه، علم‌آور بودن مضمون خبر، مطابقت با ظاهر قرآن، مطابقت با حکم عقل، مطابقت با اصل عدل الهی، و اجماع امامیه می‌تواند روایت را از ظنی بودن خارج کند. در واقع سید مرتضی در مقابل رویکرد اعتبارسنجی راوی‌محور، به رویکرد اعتبارسنجی قرینه‌محور در ارزیابی احادیث باور دارد.

معيار معرفت اضطرارى از منظر سيّد مرتضى، بى‏ نيازى از نظر و استدلال است كه بر اساس آن، قلمرو معارف اضطرارى (غير اختيارى)، صرفا علوم حاصل از مشاهدات (محسوسات) و ابتدائيات (بديهيات) است كه بدون فكر و نظر در انسان‏ ها حاصل می شوند. ساير علوم و معارف بشر، اعم از دينى و غيردينى كه به نوعى محتاج فكر و نظرند، از منظر سيّد مرتضى، اكتسابى و اختياری اند. از نظرگاه علم الهدى، از آن‏جا كه معرفت اللّه و معرفت به امور دينى و اعتقادى، نه از محسوسات است و نه از اوّليات و بديهيات، معلوم می شود، معرفت به آنها اكتسابى و اختيارى است كه با نظر و استدلال، حاصل می شوند. با اين بيان، او با انگاره اكثر انديشمندان اماميه، چه محدّثان و چه متكلّمان، در دو مدرسه كوفه و قم كه معارف را اضطرارى و معرفت اللّه را فطرى می دانستند، مخالفت كرد و به سان استادش شيخ مفيد، بر اكتسابى و عقلى بودن همه معارف و اعتقادات دينى تأكيد ورزيد. با اين حال، سيّد مرتضى برخلاف استادش شيخ مفيد، عقل را در دانش و نتايجش خودبنياد و غيرمحتاج به سمع می دانست.

مسئلۀ تحقیق؛ رویکرد جریان­های کلامی ­و فلسفی جهان اسلام در بهره­گیری از عقل ­و رابطۀ میان­ آن ­و نقل، متفاوت بوده است. با توجه به اهمیت نظرات سیّد مرتضی و علّامه طباطبائی در خصوص­معنا، حجیت و رابطۀ عقل و نقل، سعی نمودیم به صورت تطبیقی این مسئله را از دیدگاه این دو بزرگوار بررسی نماییم. روش تحقیق؛ پژوهش حاضر با شیوه توصیفی و تحلیلی به بررسی عنوان این پژوهش تا رسیدن به نتیجه مطلوب پرداخته است. یافته­های تحقیق؛ سیّد مرتضی، عقل­ را به معنای مجموعه علومی می­داند که برای مکلّف حاصل می‌شود. علّامه، عقل را به ‌معنای قوۀ شناخت انسان، و از آن به حقیقتِ نفسِ انسانِ مُدرِک یاد می‌کند. از دیدگاه این دو بزرگوار، حجیت عقل ذاتی آن است و از منابع معرفت به شمار می­رود. از دیدگاه ایشان، هر کدام از عقل و نقل، ضمن آن که دارای قلمروِ خاصِ خود، می­باشند ولی در موارد زیادی، مؤید یگدیگرند. ایشان در بحث تعارض عقل و نقل، دیدگاهی مشابه دارند.

رساله موجز و جامعي در كلام است كه از حسن و قبح، توحيد، عدل، نبوت، امامت، آجال، ارزاق، اسعار بحث شده است. كتاب معرفي است از «سيد مرتضي» كه به درخواست استاد خويش آن را در بيان اصول عقايد و مسائل فقهي از طهارت تا زكات به رشته تحرير در آورده است، «شيخ الطائفة» اين كتاب را شرح نموده و نام آن را التمهيد نهاده، از آنجا كه تنها بخش اصول عقايد را شامل مي شود. از اين رو التمهيد الاصول نام گرفته، جز او، قاضي عبد العزيز ابن براج (م 481ه)، شاگرد شيخ طوسي نيز اين اثر را شرح نموده است. اين كتاب به سال 1387 ه در نجف اشرف به چاپ رسيده است. (سيد محمود مرعشي) مختصر فتوائي است در واجبات احكام فقهي كه دانستن آنها بر مكلف لازم است، اين مختصر مشتمل بر كتاب طهارة و صلاة و اعتكاف و زكاة و حج مي باشد، درباره نام كتاب بايد تحقيق شود. (سيد احمد اشكوري) از سيد مرتضي علم الهدي. مسائل اصولي و فقهي است: بدين گونه: باب در توحيد. در عدل. در نبوة. در امامت. در آخرت. سپس فصولي در طهارت. نماز. زكات. جنائز. روزه. حج. (احمد منزوي) امالي است از سيد مرتضي، كه با مسئله مسح بر خفين در وضو مورخ شعبان 415 آغاز مي گردد و بيست و هفت مسئله است كه با عنوان جواب به آنها پاسخ گفته و برخي از آنها مورخ است. (احمد منزوي) شامل اصول عقايد (توحيد، عدل، نبوت، امامت، معاد) و احكام شرعي (طهارت، صلات، صوم، حج و زكات) است. اين رساله در اصول، استدلالي و در فروع، فتوايي مي باشد. مؤلف در پايان، تفصيل بيشتر را به دو كتاب «ذخيره» و «مصباح» خويش كه اولي در اصول و دومي در فروع دين مي باشد ارجاع داده است. (براتعلي غلامي مقدم) با عنوانهاي باب و فصل در اعتقادات و كتاب و فصل در عبادات و احكام. (دانش پژوه) شامل اصول عقايد (توحيد، عدل، نبوت، امامت، معاد) و احكام شرعي (طهارت، صلات، صوم، حج و زكات) است. اين رساله در اصول، استدلالي و در فروع، فتوايي مي باشد. مؤلف در پايان، تفصيل بيشتر را به دو كتاب «ذخيره» و «مصباح» خويش كه اولي در اصول و دومي در فروع دين مي باشد ارجاع داده است. (براتعلي غلامي مقدم) كتابي است در مبحث اعتقادات و اصول دين (شامل 5باب: توحيد، عدل، نوبت، امامت و آجال و ارزاق) و فروع دين (طهارت، صلوة، اعتكاف، حج و زكات) كه مؤلف آن را درخواست استادش نگاشته است. وي در پايان، توضيح بيشتر را به كتابهاي ديگرش «الذخيره»، «المخلص» و «المصباح» ارجاع داده است. اين رساله توسط خود مؤلف و به درخواست شاگردش ابوالفتح محمد بن علي بن عثمان كراجكي (-449ق) شرح شده است. (نسخه 653رضوي، 1692مجلس). شيخ الطائفه محمد بن حسن طوسي نيز قسمت اصول دين آن را با عنوان «تمهيد الاصول» شرح كرده است. (نسخه54رضوي) و همچنين عبدالعزيز بن براج (-481ق) نيز قسمت فروع آن را شرح و توضيح داده است. (نسخه 327مرعشي) در معالم ابن شهر آشوب (چاپ اقبال ص 105) آمده كه «ابوالفتح كراجكي» مذكور قسمت اصول آن شرح كرده است و الله اعلم. آغاز كتاب: بسمله، الحمدلله كما هو اهله و مستحقه و صلي الله علي سيد الانبياء ... اما بعد احببت الي ما سألنيه الاستاد ادام الله تاييده من املاء مختصر يحيط بما يجب اعتقاده في جميع اصول الدين ثم ما يجب عمله من الشرعيات التي لا ينكاد المكلف من وجوبها عليه لعموم البلوي بها ... انجام كتاب: و من اراد التفريع و استيفاء الشرع و ابوابه فعليه بكتابنا المعروف بالمصباح و من اراد الاقتصاد فما اوردناه هنا كاف شاف. والله تعالي هو الموفق للصواب [الهيات مشهد 3/1339؛ التراث العربي في مكتبة المرعشي و 32/774و2/213؛ الذريعة 5/144؛ آية الله فاضل خوانساري 1/158؛ فهرست آستان قدس 1/367/21-368؛ مدرسه فيضيه 2/157؛ مجلس شورا 10/808؛ كشف الحجب 158؛ فيلم دانشگاه 1/575 و 3/259؛ دانشگاه تهران 5/1843 و 15/4174 و 16/319 و 16/404؛ ف 1834؛ الذريعة 13/178؛ ادب المرتضي ص 117؛ موسسه آية الله بروجردي 1/16؛ ملك 5712/19 گ 61پ-70پ به نسخ محشي؛ اهدائي به آستان قدس ص 277 و 338؛ سه كتابخانه اصفهان ص 193؛ كتابخانه شخصي رضا استادي ص69؛ مجلس شورا 16/10 و 16/11؛ مرعشي 5/310؛ فهرست آستان قدس 20/19 و 1/29/21؛ اهدائي به آستان قدس ص 293] شرح و حواشي: التمهيد في الاصول = تمهيد الاصول = شرح جمل العلم شيخ طوسي، محمد بن حسن (385-460) شرح جمل العلم و العمل = شرح جمل الاعتقاد علم الهدي، علي بن حسين (355-436) شرح جمل العلم و العمل ابن براج، عبدالعزيز بن نحرير (400-481)