جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم کتاب آسمانی مسلمانان و چراغ هدایت بشریت است که مباحث آن علاوه بر‌این که برای مسلمین مقدس و مفید است، برای دیگر انسان‌ها، فارغ از گرایش‌های مذهبی مختلف، قابل استفاده و ثمر بخش می‌باشد. از جمله‌ مباحث مطرح شده در قرآن کریم موضوع تعقل و تفکر است که در جامعه‌ی بشری به عنوان یکی از برجسته‌ترین ملاک‌های پذیرش علم و شناخت محسوب می‌شود که قرآن کریم هم به آن توجه وی‍‍ژه کرده و در موارد متعدد انسان را در موضوعات مختلف متوجه آن نموده است. در بسیاری از آیات قرآن کریم مشاهده می‌کنیم که پس از بیان موضوعاتی از قبیل سیر در زمین، کیفیت آفرینش آسمان و زمین، تبیین احکام شریعت و مانند آن با تعابیری از قبیل أفلا تعقلون، أفلا یتفکرون، لعلکم تذکرون و امثال این تعابیر انسان را به دقت و تأمل در این موضوعات سوق می‌دهد با توجه به اهمیت این موضوعات و تاکید قرآن بر آنها، این پ‍ژوهش قصد دارد موضوعاتی که قرآن کریم به آنها تاکید داشته و سفارش نموده که مورد تعقل قرار گیرند را احصاء و محورهای کلی و مصادیق فرعی آن را بیان و ویژگی و نتایج حاصله از تعقل در آنها را تبیین نماید. در این پژوهش با استفاده از شیوه‌ی کتابخانه‌ای ابتدا واژه‌هایی که علاوه بر تعقل با آنها نیز دعوت به تفکر صورت گرفته شناسایی شده سپس آیات مورد نظر گزینش و موضوعات مربوطه استخراج و مورد بررسی قرار گرفته و نتایج آن به شرح زیر بیان شده است :‌قرآن علاوه بر واژه‌ی عقل با تعابیری از قبیل تفقه، نُهیه، تدبر، بصیرت، ذکر، فکر، لُبّ، قلب و شعور نیز دعوت به تعقل نموده که محورهای کلی آن عبارتند از: تعقل در آیات آفاقی و انفسی، تعقل در تاریخ و آثارگذشتگان، دعوت از اهل کتاب به تعقل، تعقل در مسئله‌ی معاد، تعقل در حوزه‌ی دین و شریعت، تعقل در مثل‌های قرآنی، تعقل در نشانه‌های الهی، تعقل در مباحث مربوط به قرآن، تعقل در ویژگی‌ها، توانمندی‌ها و جایگاه پیامبر اکرم ?، تعقل در توصیه‌ها ومواعظ قرآنی و تعقل در صفات و افعال الهی.از جمله آثار تفکر در این موضوعات می‌توان به حصول علم به وجود حق و انواع تجلیات آن، علم به معاد، علم به بعثت انبیاء، بهره گیری از سنت‌های جاری الهی،‌ عبرت آموزی از تاریخ،‌ پذیرش دعوت پیامبران بر مبنای عقل، پی بردن به حقانیت قرآن و ... اشاره نمود.

روش‌های تربیتی مستفاد از قرآن،گسترده و فراوان است. ازجمله ی این روش هاکه درزندگی فردی واجتماعی سهم عمده ای را تشکیل داده ، عفووگذشت است. از بررسی و مفهوم ارزشی عفو در آموزه های قرآنمی توان گفت که عفو یکی از صفات جمالیه خداوند و به معنای صرف نظر کردن از خطای دیگری و خودداری از مجازات و سرزنش خطاکار می باشد؛ از آنجا که اخلاقیات و صفات نیک انسانی، بازتابی از صفات پروردگار است، ‌و انسان به دلیل دارا بودن مقام خلیفه اللهی بر روی زمین،قابلیت آن را داردکه جامع جمیع اسماء الهی قرارگیرد.پس ظهور و نمود این رفتارارزشی درانسان ارزشمند می باشد. پرسش ها ونتایج حاصل ازپژوهش به شرح زیراست: 1) مفهوم روش عفودرقرآن کریم چیست؟2) مبانی روش عفودرقرآن کریم چیست؟3) شرایط تربیتی روش عفودرقرآن کریم چیست؟4) نتایج تربیتی روش عفودرقرآن کریم چیست؟درپاسخ به سوالات مذکور، به ترتیب، این نتایج به دست آمد:1) عفودرقرآن، به معنى ترک کردن، اعراض نمودن، گذشت ازگناه، ترک کیفرومحو ونابودی اثرحاصل ازآن آمده است.2) مبانی، دردوحیطه خداشناسی وانسان شناسی بررسی شد. الف) خداشناسی: تراوش رحمت خداونددرهستی،تقدم رحمت برعذاب الهی، بخشودگی گناهان ازطرف خداوند ، پیشی گرفتن بخشش ورحمت خداوند ازانتقام او وهمچنین عَفُّو ، ازاسماء الهی ازمبانی خداشناسی محسوب می شوند. ب) انسان شناسی: انسان جامع صفات الهی ازجمله فضل، بخشش، حلم، اراده و... می باشد ومی تواندخداگونه رفتارکند. قرارداشتن انسان درمعرض خطاهاوگناهان نیز، ضرورت عفورامشخص می کند. ازمبانی دیگر، نقش حیاتی ایمان درکنترل امیال وغلبه براحساسات وگام نهادن درمسیرگذشت افراد؛ توجه به عفوخداوند، باوجودقدرت وتوانایی انتقام وقراردادن آن به عنوان الگو، که درعین توانایی انتقام از بیشترگناهان چشم پوشی می کند.3) شرایط انجام عمل عفومشتمل بر ظرفیت وتوانایی انسان، توجه به عفو مقتدارانه خداوند، صبر،کظم غیظ، عقیده به قیامت و ایمان به خداوند است.4) آثارونتایج حاصل ازآن درقرآن شامل مواردزیرمی شود: الف) آثاردنیوی: راه حصول تقوا ، جلب محبّت خداوند ، تبدیل کینه ها و دشمنی ها به محبّت و دوستی، اتصاف به صفات الهی . ب) آثاراخروی: آمرزش الهی، پاداش اخروی، کفّاره ی گناهاننوح تحقیق به عمل آمده، بنیادی؛ روش آن توصیفی- تحلیلی، روش گردآوری اطلاعات ازنوع کتابخانه ای وتحلیل داده ها به صورت تحلیل محتوا می باشد.واژگان کلیدی: مبانی، شرایط، نتایج، روش، روش تربیتی، عفو

صدرالمتألهین عدمی بودن شر را به فقدان ذات و یا فقدان کمال ذات شیء نسبت می‌دهد. از دیدگاه او شرور بسته به مرتبه‌ی وجودی ممکنات، نسبی می‌باشند. خداوند وجود مطلق و خیر محض است و شر به عدم تحقق امکان‌های موجود برمی‌گردد. شر از جهت فاعل و قابل ضرورت علّی می‌یابد، و هر وجود ممکنی به واسطه اینکه همه امکان‌های وجودی‌اش در آن به ظهور نرسیده است، با شر همراه است. فخرالدین رازی، اما، شر بالذات را به عدم ضروریات و منافع شیء نسبت می‌دهد و وجودی بودن شر را بالعرض و داخل در قضای الهی می‌داند. از دیدگاه او شرور از این جهت که در مورد یک چیز شر هستند و در مورد و موقعیتی دیگر خیر، نسبی می‌باشند. شرور ضرورت علّی ندارند چون خداوند فاعل بالاضطرار نیست، و به اقتضای حکمت خداوند از خیرات تفکیک ناپذیرند.عدالت الهی را ملاصدرا فیض عام و بخشش گسترده در مورد همه موجوداتی که امکان هستی و یا کمال در هستی دارند، می‌داند. در نظر او شروری که در عالم دیده می‌شود یا از لوازم ماده است و یا به پندار ما نامطلوب است. شرور مرتبط با نظام تکوین به سبب نقصان قابل است و نه امساک فیض فاعل، تا ظلم یا تبعیض تلقی شوند. اما شرور غیر مرتبط با نظام تکوین- همچون شر اخلاقی- در حوزه اختیار بشر است و مسئولت خلیفه اللهی او جزئی از نظام احسن می‌باشد. در حالیکه امام فخررازی بر این باور است که هر فعلی در ذات خود نه عدل است و نه ظلم، هرگونه تصرفی از ناحیه خداوند نیکوست و در کار او قبیح و ظلم موضوعیت ندارد.

از بارزترین مصادیق عدالت، عدالت در تکوین جهان است. برهمین اساس موحدان، عدالت را جزء صفات فعل خداوند می‌شمارند؛ به این معنا که ذات حکیم او، کل آفرینش را براساس عدالت آفریده است. بررسی مستندات نقلی نظریه عدل الهی استاد مطهری هدف این پژوهش می‌باشد، مراد از بررسی مسائل موضوع یاد شده، حل تعارضات ظاهری میان مستندات نقلی معتبر شیعه و تطابق آن با مباحث عقلی و اعتقادی مربوطه است که در این تحقیق به دنبال آن بوده‌ایم؛ استاد مطهری به‌دلیل بینش شیعی و صدرایی، در مسأله تبعیضها، وجود تفاوت تکوینی در میان مخلوقات خداوند را از لوازم لاینفک قوانینی می‌داند که تغییر یا جدایی آنها از جهان ممکن نیست. و در مسأله شرور، آشکار می‌کند که وجود از ذات باری تعالی تا آخرین مرحله ای که امکان وقوع دارد سریان پیدا می‌کند، بنابراین وجود این مرتبه از هستی( عالم طبیعت) و شرور حاصل از آن اجتناب ناپذیر است. ایشان در مسأله قضا و قدر و جبر و اختیار نیز تقدیر الهی را به معنای قانون و سنت داشتن جهان می‌داند؛ پس همانگونه که هیچ حادثه طبیعی بدون علت طبیعی رخ نمی‌دهد، افعال اختیاری انسانها نیز بدون اراده انسان صورت نمی‌پذیرد.

اخلاق از موضوعات مهمی است که فلاسفه، متکلمین و به خصوص عرفا آثار گرانقدری از خود برای سعادت انسانها در این زمینه به یادگار گذاشته‌اند که در این میان آثار عطار از ارزش والایی برخوردار است . او قالب داستان را برای طرح مسایل اخلاقی انتخاب کرده، و با زبان ساده و سمبلیک ، فضایل و رذایل اخلاقی را که سعادت و شقاوت انسان در گرو عمل به آنهاست بیان کرده است . حکایت‌های کوتاه و آموزنده اخلاقی که چاشنی بخش اشعار اوست خواننده را سخت تحت تاثیر قرار می‌دهد و او را از سرزمین تاریکی‌ها به سوی روشنایی‌ها هدایت می‌کند. عطار اعتقاد دارد که با دو بال شرع و عشق می‌توان به قله سعادت و کمال دست یافت . سالک با عشق‌ورزی به جمال حق، که روزگاری خلوت‌نشین حرم خاص او بوده است می‌تواند به پاک ساختن وجود خود از سیاهی بدیها و روشن ساختن آن به نور نیکی‌ها نایل آید. چند صباحی که انسانی از وطن اصلی خود دور شده و گرفتار قفس تنگ دنیا گشته است باید حقیقت وجود خود را که لطیفه ربانی است ، از آلوده شدن به صفات بد دور نگه دارد تا دوباره صدرنشین حرم کبریا گردد. او از هر فرصتی برای نکوهش صفات بد و تشویق انسانها برای آراسته‌شدن به صفات نیک استفاده می‌کند و با بیان حکایت‌های مختلف که شخصیتهای آن سمبلیک و بیشتر از افراد نامدار است ، نیکوکاران و بدکاران را در معرض قضاوت خوانندگان قرار می‌دهد تا از سرنوشت آنها عبرت گیرند و راهی که منجر به سعادت می‌شود انتخاب نمایند.

کثرت‌گرایی که در مفهوم عام خود در مقابل انحصارگرایی است، به شاخه‌های بسیاری تقسیم می‌گردد که یکی از آنها کثرت‌گرایی در نجات است؛ به این معنا که نجات اخروی، فقط شامل حال پیروان یک دین نیست و از گستردگی و شمول، برخوردار است. این معنا، در فلسفه دین تبلور پیدا کرده است و در متون عرفانی قدیم کمتر با این وضوح بدان پرداخته شده است؛ با وجود این در کلام عارفان مسلمان می‌توان عباراتی یافت، که از نجات پیروان ادیان دیگر سخن گفته‌اند.ابن‌عربی به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین عارفان، در دو کتاب ارزشمند خود، فتوحات مکیه وفصوص‌الحکم، پیرامون عذاب کفار سخنانی بیان داشته است که بیان‌ کننده عدم خلود و نجات ایشان از عذاب الهی است. افزون بر تفسیر و تعبیری که ابن‌عربی، از اصل اصطلاح عذاب در واژه‌شناسی قرآنی دارد، دیگر مسائل و مباحث عمدتاً قرآنی از جمله بحث توبه و به‌ویژه پذیرش توبه فرعون توسط حضرت حق تبارک و تعالی، گستردگی چتر شفاعت خداوند و فراگیری رحمت الهی و تقدم آن بر هر یک از دیگر صفات و اسماء الهی، از دیگر شواهد و دلایل این امر است. چنان‌که دیدگاه ابن‌عربی درباره وحدت ادیان، مطالبی عمیق دارد که حاکی از این است که وی جوهر همه ادیان را یکی دانسته و اختلاف شرایع را به سبب اختلاف زمان‌ها می‌داند. مجموع این مبانی نشان می‌دهد که ابن‌عربی به عنوان نماینده عرفان اسلامی، به نوعی کثرت‌گرایی در نجات را ثابت کرده است؛ گرچه وی به مقتضای زمان زندگی، به این مسئله به‌صورت امروزی اشاره نکرده است.

انسان و صفات زشت و زیبای او در مطاوی شعر شاعران سنتگرای معاصر به رغم تفاوت ها و شدت و ضعف‌ها در بسامد و محتوا، بسیار وسیع بازتاب یافته است و هر کدام آنها به فراخور توان علمی و مراتب حکمی و عرفانی خود از منظر آموزه های دینی در تبیین آن صفات اهتمام ورزیده و رجاحت انسان شناسی دینی را در کلامشان تبلور داده اند. اما از آنجایی که تاکنون پژوهش مبسوط در این زمینه به سامان نرسیده و شعر بسیاری از این سخنوران ناشناخته و نکاویده مانده است و به تموج مبانی فکری و اعتقادی آنها در شعرشان پرداخته نشده است، لذا پژوهش مستقل در این خصوص ضروری به نظر رسید؛ از این رو نگارنده برای معرفی برخی از شاعران سنتگرا و معناگرای برخوردار از شم عرفانی یا فلسفی معاصر و تبیین نوع نگرش و بینش آنها و تطبیق مضامین تربیتی و تعلیمی کلام آنها و نیز آشنا کردن خوانندگان با این مفاهیم و مطالب، دست به این پژوهش زد. این سطور با این فرضیات رقم خورد که شاعران این پژوهش در نگاه به چیستی و کیستی انسان و انعکاس اوصاف زشت و زیبای او، تحت تأثیر آموزه های دینی قرار گرفته و با الهام از مبانی اسلامی، صفات انسان را به نکوهیده و پسندیده تقسیم کرده و فضیلت و رذیلت او را در اتصاف بدان صفات دیده اند. البته برخی از شاعران حکیم و عارف این نوشتار نظیر علامه هیدجی و حسن زاده آملی، تلاش کرده اند که با معارف و باورها و یافته های اخلاقی، عرفانی و فلسفی کلامشان را پر مغز و نغز کنند و شکل و صورت گفتارشان را بیشتر با جلوه های هنری و زیبایی های ادبی نیارایند.

این پایان‌نامه بحثی است در باره اینکه : اولا" تفکیک صفات هر شیء به صفات ذاتی و صفات عرضی امری است مستقل از نیازمندیها و واژگان و زبان ما انسانها (objedtive) یا متکی به این امور (subjective) . ثانیا": آیا همه صفات هر شیء صفات نفسی‌اند یا همه نسبی‌اند یا بعضی نفسی و بعضی نسبی‌اند ثالثا": آیا همه صفات هر شیء صفات ذاتی‌اند یا همه عرضی‌اند یا پاره‌ای ذاتی و پاره‌ای عرضی . برای اینکه این سوالها روشن شوند و صحت و سقم جوابهای ارائه شده آنها آشکارتر گردد به سیر تاریخی این مسائل عطف توجه شده است ; و در این سیر به آراء و نظرات ارسطو، لاک ، طرفداران نظریه نسب درونی (ایده‌آلیستهای مطلق)، طرفداران نظریه نسب بیرونی (فیلسوفان تحلیلی)، و متفکران مسلمان پرداخته‌ایم . رویکرد این رساله رویکردی تاریخی، تحلیلی، و نقدی است ، یعنی قبل از هر چیر، گزارش تاریخی دقیق و مستند از اقوال عرضه کرده‌ایم . سپس به تحلیل خاستگاههای نظری موافقتها و مخالفتهای اندیشمندان و مقایسه آراء و نظرات پرداخته‌ایم، و آنگاه آراء و نظرات عرضه شده را کمابیش نقد کرده‌ایم لکن از اتخاذ موضع صریح و قاطع اجتناب ورزیده‌ایم بدین سبب که : اولا": به نظر می‌رسد، در پاره‌ای از موارد، هنوز ابهامات و اشکالاتی برجا مانده است . و ثانیا": هدف ما بیشتر طرح اصل این نزاعهای منطقی، فلسفی، و معرفت شناختی برای اندیشمندان معاصر جامعه‌مان است . این کار، البته و ناگزیر، مقدمه لازمی است برای نقدی که این اندیشمندان به لطف و عون الهی درآینده خواهند داشت .

پژوهش حاضر، به منظور بررسی روند شکل‌گیری شیعه‌شناسی در ایران، بعد از انقلاب اسلامی با استفاده از روش‌های پیمایشی، تحلیلی – توصیفیصورت گرفته‌است. و از آن‌جا که مجموعه فعالیت‌های شکل‌گرفته در حوزه شیعه‌شناسی در ایران، عمدتاً در مراکز دانشگاهی و نیز در برخیمراکز حوزوی، موسسات خصوصی و سازمان‌های مردم‌نهاد، انجام می‌شود، برای پی بردن به روندشکل گیری و توسعه‌ی این مطالعات، مراکز فعال در این زمینه به چهار دسته دانشگاهی، حوزوی، موسسات و دیگر مراکز تقسیم شده‌ و مهم‌ترین‌ و فعال‌ترین این مراکز با ذکر هدف، روش، موضوع و بیان ویژگی‌هایی از آن‌ها، مورد پژوهش و مقایسه واقع شده و در انتها نقاط اشترک و افتراقشان ذکر گردیده‌است. مهم‌ترین نتیجه‌ی یافت‌شده عبارت است از توسعه‌ی این مطالعات در بخش تاریخ و اعتقادات در این حوزه؛ همچنین باید اشاره کرد که هرچند این رشته علمی دارای شاخه‌هایی نظیر جامعه شناسی، تاریخ اجتماعی و کلام اجتماعی است اما در ایران بعد تاریخی وکلامی، آن هم به صورت تک بعدی، بدون توجه به بعد اجتماعی این شاخه علمی، رشد وتوسعه پیدا کرده‌است. از دیگر نتایج به‌دست آمده، تشابه اسمی و تفاوت مفهومی ‌است که در مراکز فعال، تحت عنوان شیعه‌شناسی دیده‌می‌شود؛ زیرا بیشتر فعالیت این مراکز، معطوف به بعد اعتقادی و مکتب شناسی است که از آن به تشیع شناسی تعبیر می‌شود، درصورتی که شیعه‌شناسی، علمی است که به بعد عملیجنبه‌هایی اجتماعی زندگی پیروان این مذهب می‌پردازد.

به یقین می‌توان گفت تصور خدا و الوهیت هیچ گاه از ذهن بشر دور نبوده است؛ زیرا انسان موجودی الهی و آفریده بر مثال خدایی است. در این پایان نامه تصور خدا با رویکردی تطبیقی مورد بحث قرار گرفته است،یعنی تصور از ذات و صفات خدا، از دو منظر و نگرش مختلف مورد بررسی تطبیقی قرار گرفته است، از یک طرف دیدگاه دکارت فیلسوف فرانسوی را داریم و از طرف دیگر دیدگاه ملاصدرا فیلسوف مسلمان. تصور این دو از خداوند دارای اشتراکات و اختلافاتی است که از مبانی مختلفِ فلسفی این دو، ناشی می‌شود. ملاصدرا با رویکردی وجودشناختی، خداوند را وجود محضی می‌داند که احاطه قیومی بر همه موجودات دارد و همه موجودات نمود و ظهور او هستند. تصور ملاصدرا از خداوند، بر اساس وجود و وجوب شکل می‌گیرد، تا آنجا که خداوند را واجب الوجود می‌خواند و معتقد به صفات ایجابی و سلبی در خداوند می‌شود؛ به گونه‌ای که این صفات، عین ذات خداوند هستند. امادکارت در تصورش از خداوند، با رویکردی معرفت‌شناختی نسبت به خدا، او را کمال مطلق همراه با دو ویژگی جوهریت و عدم تناهی می‌داند. در واقع دکارت مفهوم خدا را مفهومی ایجابی و فطری می‌داند که بالقوه پیش از تجربه در ذهن وجود دارد و بعد از پیدایش زمینه تجربی به مرحله ظهور و فعلیت می‌رسد.