جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در میان ادله اثبات وجود خدا در فلسفه اسلامی، برهان‌ های غیرمشهوری هم هستند که در عین صحت و اتقان کمتر مورد عنایت فیلسوفان قرار گرفته‌اند. یکی از این برهان‌ ها برهان نفس بر اثبات خدا است. در این برهان، با استفاده از نفس انسانی و برخی اوصاف و عوارض آن بر وجود خداوند سبحان استدلال می شود. صدرالمتالیهن (ره) در برخی از آثار خود به‌صراحت این برهان را یکی از براهین مستقل اثبات واجب‌الوجود دانسته است. ملاصدرا و برخی از پیروانش چهار تقریر از این برهان ارائه کرده‌اند: با استفاده از علت حرکت نفس، حدوث نفس، علت غایی حرکت نفس و حرکت نفوس فلکی. این برهان به نحو مستقل در حکمت مشاء مطرح نبوده است؛ برخی اشراقیان به بعضی تقریرهای آن اشاره کرده‌اند؛ ملاصدرا با بهره‌گیری از اشارات پیشینیان و همچنین مبانی فلسفی خود در مسئله نفس، حرکت جوهری، نحوه ارتباط حادث با محدث و... چنین برهانی را بیان کرده است. او همچنین در این برهان، راه و رونده را متحد می‌داند و عینیت سالک و مسلک را از ویژگی‌های این برهان می شمارد و همین امر را دلیل شرافت این برهان بر سایر ادلۀ اثبات واجب‌الوجود ـ به جز برهان صدیقین ـ می‌داند. او معتقد است: در عین اینکه معرفت حضوری نفس شهود باطنی رب را در پی دارد، معرفت حصولی به نفس و دقت در عوارض آن نیز وسیله صعود به معرفت خداوند است.

آميختگی انديشه های عرفانی با ذوق شعری، اگرچه در سده چهارم هجری با رباعيات ابوسعيد ابی الخير آغاز شد، اما سنايی نخستين شاعری است كه بسياری از شعرهايش جز در قلمرو عرفان قابل شرح و تفسير نيست؛ يعني هدف و قصد گوينده آن ها بيان مضامين عرفانی است. وی جهان بينی تصوف را در آثار خويش شكل بخشيده و در اين زمينه چنان برجستگی پيدا كرده كه حديقه او را می توان دائره المعارف عرفان و تصوف ناميد؛ زيرا شامل مواعظ و روايات و امثال و حكايات بسيار در زمينه های گوناگون عرفانی است. يكی از مباحث عمده اين كتابِ معنوی، معرفت حق است. در نظر صوفيان مراد از معرفت، همان شناخت خداوند است. در عرفان، حقيقت، يكی بيش نيست كه حق تعالی است، از اين رو معرفت حقيقی، معرفت به خداوند است و اين معرفت، يا به افعال يا به صفات يا به ذاتِ خداوند تعلق مي گيرد. به باور آنان، معرفت معنايی نورانی است كه تعبير از آن قابل تصور نيست و در هنگام ضرورت جز با الفاظ متشابه و استعاری، قابل بيان نيست و نمی توان آن را در مدرسه تعليم داد. معرفت از نزد خدا بر قلب عارف افاضه می شود. در اين پژوهش، ديدگاه های حكيم سنائی درباره معرفت در حديقه تبيين شده است؛ اثری كه در دوران پختگی معنوی شاعر سروده شده و جامع نظريات عرفانی او در اين زمينه است.

مسأله اصلی این پژوهش بررسی رابطه معرفت نفس و معرفت رب از دیدگاه علامه طباطبایی(ره) است که به روش استنادی- تحلیلی صورت گرفته است. نتیجه این‌که شناخت و تربیت نفس، پای? معرفت رب و شهود نفس ملازم با شهود حق است، چراکه بر پا دارنده، حافظ و علت فاعلی نفسخداست.علامه طباطبایی معرفت نفس را یگانه راه بی بدیل به سوی کمال می‌داند و همانند ملاصدرا بر این باور است که از آن روی که ممکن الوجود با ربط به حضرت حق تحقق می‌یابد، علمش به خداوند نیز عین ربط است؛ و از این رو در دیدگاه ایشان معرفت رب بر دیگر معارف، حتی شناخت نفس مقدم است و همان گونه که به واسطه نور دیگر اشیاء را می‌بینیم قبل از مشاهد? ماسوی، به نورالهی و حقیقت لایتناهای او آگاهی می‌یابیم و به سبب آن به دیگر موجودات علم پیدا می‌کنیم و این تقدم واقعی خداآگاهی بر خودآگاهی، و از نوآوری های این رساله است.

یکی از مکاتب اخلاقی ـ عرفانی شیعه که مورد توجه و استقبال علمای زیادی قرار گرفته مکتب مرحوم آخوند ملاحسینقلی همدانی می‏باشد. از آنجا که ساختار نظام‏مند و منسجمی برای این طریق? اخلاقی ـ عرفانی تدوین نشده است، این نوشته در صدد بررسی و تنظیم این روش سیر و سلوکی است. هدف اصلی این مکتب شریعت‏مدار، رسیدن به «توحید» است با اهتمام ورزیدن بر دو امر اساسی «مراقبه» و «معرفت نفس». مراقبه یعنی غافل نشدن از حضور حضرت حق در مراتب و درجات مختلف. این نظام سلوکی، بهترین راهِ رسیدن به معرفت و توحید را سیر و حرکت در «نفْس» یعنی «معرفت نفس» می‏داند. به عبارتی دیگر سالکِ راه حق، با قدم نهادن در معرفت نفس، سه عالَمِ طبیعت، مثال و عقل را پشت سر گذاشته و وارد عوالم توحید می‏شود؛ یعنی به توحید افعالی، صفاتی، أسمائی و ذاتی رسیده و در نهایت فانی در حضرت حق می‏گردد.

پژوهش پیش رو کوشیده است تا نگرش معاد‌شناسی فلسفی در بُعد کیفیت حشر انسان را در مبانی عقلی دو فیلسوف جهان اسلام؛ ابن‌سینا و ملاصدرا بررسی نماید. با وجود دشواری و پیچیدگی داوری دربار? معاد انسان، نوشتار حاضر بر آن بوده است که ضمن بررسی و تحلیل آرای ابن‌سینا و ملاصدرا از نحو? مشی فلسفی در فهم تمایز نگرشی آنها در علم‌النفس فلسفی استفاده کند و بدین وسیله راه ورود بر عرص? تحلیل فلسفی چگونگی حشر انسان در بُعد جسمانی و روحانی را به گونه‌ای متفاوت نشان دهد. هدف اساسی در این نگرش فلسفی، ارتقا-بخشی فهم مخاطب از محتوای آموزه‌های دینی با زبان فلسفی است و در ادامه با رویکرد فهم عمیق از مضامین آیات قرآن کریم از پیوند وثیق فلسفه و الهیات، پرده برمی‌دارد.

با توجه به رشد فزاینده انگیزه های عرفانی در جوانان، که سبب رشد مسلک ها و دیدگاه های نابخردانه گردیده است، این تحقیق به دنبال بررسی دیدگاه های عرفانی بر آمده است. بدین لحاظ دیدگاه عرفانی سهروری را به لحاظ غنای فلسفی آموزه های عرفانی، مورد بررسی قرار می دهیم، تا از منظر او به بررسی مبانی فلسفی، مراحل و شرایط سلوک عرفانی و شناخت دلالت های تربیتی دیدگاه وی مبادرت نماییم. در این پژوهش از روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده که روشی رایج در مطالعات و تحقیقات مربوط به حوزه فلسفه تعلیم و تربیت است. بازتاب مراحل سلوک و اندیشه های تربیتی در اهداف آموزش متجلی می شود، اهداف تربیت عرفانی به اهداف واسطه ای و غایی تقسیم می شود، اهداف واسطه ای عبارت است از معرفت شهودی، پرورش عقل، عشق، عبودیت و هدف غایی که در مسیر زندگی، چیزی جز استمرار حضور و احساس خدا نیست که از آن به فناء فی الله تعبیر می شود. هم چنین اصول و روش های تربیت عرفانی از میان آثار شیخ اشراق استخراج و بیان می گردد. در این پژوهش به معرفت شهودی که شخصی ترین معرفت است و از طریق دیدار حقایق به چشم دل و قلب سرچشمه می گیرد و ابزار آن نیز تزکیه نفس و تصفیه روح می باشد و قلب انسان آن را واجد می گردد، مطرح شده است. از نظر شیخ اشراق معرفت نفس محوری ترین ابزار شناخت است، که بر اساس علم حضوری و خودآگاهی استوار است. به لحاظ فراهم آوردن بنیادهای نقد در این تحقیق دیدگاه سهروردی را از نگاه علامه نقد می کنیم. علامه به میراث فلسفی مسلمانان، اعم از مشایی، اشراقی و حکمت متعالیه تسلط کامل داشت. موارد انتقاد علامه به سهروردی عبارت از، بحثانسان شناسی، تعریف علم و اقسام علم حضوری، در ارزش و اعتبار عقل، سماع، خلوت گزینی و موارد دیگر است.

آقاعلی مدرس طهرانی، با اعتقاد عمیق به کارآیی مبانی حکمت متعالیه در بازآفرینی اندیشۀ دینی، به ویژگی برجسته و معمول روش صدرا، یعنی «مماشات با قوم در بدایات و افتراق در نهایات»، عنایت ویژه نشان داده تا در بیان کیفیت معاد جسمانی طرحی نو دراندازد. طرح وی بر اساس اتخاذ مبانی صدرایی بدون کمترین بازسازی آنهاست، اما برنهاده‌های او بر مبانی نهادی صدرا کاربست افتراق در نهایات را در سعی علمی به نمایش می‌گذارد. وی در نظر دارد با مبانی هستی‌شناخت، از قبیل حرکت جوهری و مبانی معرفت نفس، معاد جسمانی را با تصویر رجوع بدن دنیوی به روح در هنگامۀ رستاخیز تبیین کند. بر این اساس، او نه بدن دنیوی را با همان ساختار دنیوی مقصد عود روح می‌داند و نه مانند صدرا بدن اخروی را تنها قائم به نفس مبعوث می‌داند. مهم‌ترین مواضع نقدی آشتیانی به برنهاده‌های حکیم بر مبانی نهادی صدرایی متوجه است، همانند بقای رابطۀ نفس و بدن بعد از موت، ادامۀ حرکت جوهری بدن پس از جدایی نفس، گرایش به نظرات متکلمان اشعری، و همان ایراداتی که بر نظریۀ معاد عنصری متکلمان اشعری مشترک‌الورود است. بازخوانی مبانی صدرایی و استنتاج‌های حکیم مؤسس در آینۀ پژوهش نقادانۀ آشتیانی نمایانگر تعالی و پویایی اندیشه و روش صدرایی در برهه‌های متوالی است.

پژوهش حاضر بحثی است بصورت تطبیقی بین آراء فلسفیِ دیوید هیوم، فیلسوف حسی که تاثیر بسزایی در فلسفه دوره جدید داشته است با آراء و نظریات شهید مرتضی مطهری، فیلسوفی مسلمان، عقل گرا و معاصر که از پیروان و مفسران بزرگ حکمت متعالیه می‌باشد، حکمتی که موسس آن صدر المتألهینِ شیرازی با تلفیق فلسفه و عرفان حکمتی متعالی از خود به یادگار گذارده است. در این تحقیق سعی بر اینست که نظرات هیوم را در رابطه با جایگاه عقل و کارکرد آن در حوزة نظری و عملی بیان کنیم . در حوزة عقل نظری، نظرات او را در اینکه آیا عقل تأثیری در یافته‌های مستقیم، با واسطه و در نحوه پیدایش این یافته ها، داشته است یا اینکه تماماً ادراکات و یافته‌های بشری از حس شروع شده و به خیال ختم می‌شود و عقل را غیر از فهمِ این یافته‌های جزئی جایگاهی نیست ؟ لذا به بررسی منشأ تصورات و تصدیقات می‌پردازیم، با بررسی در آثار هیوم به این نکته میرسیم که او معرفت بشری را در یافته‌های مستقیم از حس می‌داند، با این نگرش و مبنا، جوهر نفسانی و جسمانی، علیت ،مفاهیم کلی و مهمتر از همه مابعدالطبیعه که اساسی ترین معرفت بشری در گرو اثبات آن است در موضع تردید قرار می‌گیرد .همچنین به جهتِ تطبیقِ با آراء هیوم، نظرات شهید مطهری را در رابطه با جایگاه عقل و کارکرد آن در حوزة نظری بیان می‌کنیم که ایشان، تمام یافته‌های انسان را متّکی به عقل می‌دانند و عقل را مدرِک مفاهیم کلی، جوهر، معقولات اولیه و ثانیة منطقی و فلسفی می‌دانند، لذا راه برای اثبات فلسفی مابعدالطبیعه ممکن می‌شود .بعد از بررسی کارکرد عقل نظری از منظر هیوم به جایگاه و کارکرد عقل عملی در موضوعاتی مانند :رابطه عقل نظری با عقل عملی،فضیلت،عدالت ،اراده،آزادی،سودمندی، و عقل ابزاری از منظر هیوم می‌پردازیم و به این نکته می‌رسیم که هیوم رابطه ایی بین عقل نظری و عملی قائل نیست و مفاهیم ارزشی در اخلاق را اعتباری می‌داند و منشأ آن را در سودمندی و لذت طلبیِ انسان می‌بیند و در زندگی عملی انسان به عقلی معتقد است که انسان را برای رسیدن به خواهشهای طبیعی، غریزی و حیوانی، ابزار و راهنما باشد اما در مقابل با بررسی نظرات شهید مطهری در این موضوعات از عقل عملی، به این نکته می‌رسیم که ایشان عقل عملی را کاملاً با عقل نظری مرتبط می‌دانند و فعل اخلاقی را فعلی می‌دانند که قابل ستایش و تقدیس باشد و انسان را به خدا نزدیک گرداند لذا ارزش های اخلاقی را حقیقی می‌دانند و به همین جهت در زندگی عملی به عقلی معتقدند که سعادت ابدی را در پیراستن از رذایل و مادیات و پیوستن به حقیقت بی نهایت می‌دانند