معرفت نفس و اخلاط چهارگانه | کتابخانه مجازی الفبا

در مباحث معرفت نفسي فرموده اند يكي از كارها شناخت بدن و مزاج است اين كه انسان بداند چه مزاجي دارد؟ در چه حد مزاجش تعديل است؟ راه تعديل آن چيست؟ قوت و ضعف آن به چيست؟ در چه فعلي چه غذايي و چه مقدار برايش لازم است و ميزان استراحت و .... لطفا چند منبع هم براي مطالعه در اين مورد نام ببريد.

در مباحث معرفت نفس، گاهي بحث بر سر اخلاط چهارگانه جسماني(بلغم، سودا، صفرا، خون) است که توضيحات پايان مقاله پاسخ گوي شماست ولي گاهي از نفس به عنوان نفيس ترين بخش وجودي انسان ياد مي شود که همان روح يا جان يا به تعبيري دل است. اخلاط چهارگانه فوق هيچ اثري بر نفس انسان به اين معنا ندارند و اگر هم داشته باشند اثر بسيار کمي دارد. آنچه که نفس انسان را حالت تعادل مي بخشد و مزاج نفساني انسان را معتدل مي کند، ايجاد تعادل بين چهار قوه اصلي نفس يعني شهوت، غضب، وهم يا خيال و عقل است که بحث مفصلي نياز دارد و براي بررسي آن مي توانيد به کتاب شرح جنود عقل و جهل تأليف حضرت امام خميني(ره) مراجعه نماييد.
و اما اخلاط چهارگانه:

بر اساس اصول علوم قديم
1ـ اجزاء تشكيل دهنده جهان در تحت نظم آهنگ خاصي هستند و قوانين مشخص و ثابتي بر آنها حكم‏فرما مي‏باشد.
2ـ جهان دريك مجموعه واحد و محدود و منظم قرار دارد.
3ـ يك جسم هر قدر كه به مبدأ توليد وجود خود (مبدأ نور) نزديك گردد داراي حرارت بيشتري خواهد شد و اين حرارت از حركت به وجود آمده و مبدأ وجود جسم حركت مي‏باشد.
دراثر حرارت به دليل ايجاد انبساط و گستردگي و در نتيجه يك جسم هر چقدر به مبدأ نزديك ‏تر باشد منبسط ‏تر و گرم‏ تر خواهد بود و بالعكس
4ـ عالم دنيا (عالم زمين) پايين‏ترين مرتبه وجود مي‏باشد كه سردترين و خشك‏ترين مي‏باشد و دراين عالم اجسام قابل تجزيه و تكثير مي‏باشند.
5- اساس ساختمان جهان بر اساس چهار صفت می باشد که این صفات چهارگانه دو به دو متضاد يكديگرند:
الف) حرارت ب) برودت ج) رطوبت د) يبوست
6ـ ازمخلوط دوبه دو صفات چهارگانه طبايع اجسام و عناصر به وجود مي‏آيد كه بدين قراراست: الف ) سرد و خشك ب) سرد و تر ج) گرم وتر د) گرم وخشك
7- موجودات از لحاظ شباهت ظاهري به طريق زير دسته‏بندي مي‏گردد:
جامدات كه نماينده آنها زمين (خاك) است. مايعات كه نماينده آنها آب است. گاز يا بخارات كه نماينده آنها هوا است. نيروها كه نماينده آنها آتش و نور است.
خاک: جسمی است ساده و دارای سنگینی مطلق که در مرکز سایر عناصر قرارگرفته است. این جسم ثابت و ساکن است اما به لحاظ سرشت طبیعی خود، به سوی مرکز خویش گرایش دارد.
آب: جسمی است ساده و روان و دارای سنگینی زیاد. موضع طبیعی آن طوری است که خاک را در بر می گیرد و همواره به سوی مرکز آن در حرکت است.
هوا: جسمی است ساده و دارای سبکی زیاد. بالاتر از آب و پائین تر از آتش واقع است و همواره به هر سوی در حرکت است.
آتش: جسمی است ساده و روشن ودارای سبکی مطلق. بالاترازهمه عناصردیگرقراردارد و همواره در جهت عکس مرکز خود حرکت می کند.
بر اساس وزن می توان گفت که آتش سبک مطلق، هوا سبک زیاد، آب سنگین زیاد وخاک سنگین مطلق است.
8- درسلسله موجودات هرچه از طرف جامدات به طرف گاز و نور پيش برويم هم وزن ملكولي وهم درجه تكاشف آنها كمتر مي‏گردد.
جامدات وخاك، فشرده‏ترين، كثيف‏ترين و پايين‏ترين موجودات و آتش ونورگسترده‏ترين، لطيف‏ترين و عالي‏ترين موجودات هستند.
ازلحاظ خواص اشياء فوق با توجه به خاصيت طبايع مي‏توان گفت:

« آتش » داراي صفت گرمي و خشكي مي‏باشند.
« هوا » داراي صفت گرمي و تري مي‏باشد.
« آب » داراي صفت سردي و تري مي‏باشد.
« خاك » داراي صفت سردي و خشكي مي‏باشد.
9- مقصود از اركان همان عناصر چهارگانه مي‏باشد یعنی آتش، هوا، آب و خاك
10- مقصود از اخلاط كه جمع خلط است، جسم ‏تر و سيالي است كه از استحاله و دگرگوني خوراك‏ها در بدن انسان به وجود مي‏آيد و در بدن در گردش مي‏باشد به آن صفرا يا زرداب و دم يا خون و بلغم يا خون سفيد و سودا يا زردآب سوخته نامند.
فلاسفه و پزشکان طب قدیم معتقدند که چون بشر از مایع نطفه دار بوجود آمده است، به همین علت عصاره ها و طبایع، عناصر اصلی تشکیل دهنده بدن هستند.
یعنی اینکه تن موجودات زنده و از جمله انسان نیز از چهار عنصر که به اخلاط چهارگانه معروفند تشکیل شده است.
بقراط و پزشکان پس از او که پیرو مکتب وی بوده اند، هم فیزیولوژی کلی خود را بر اساس نظریه اخلاط چهار گانه استوار کرده اند. آنان معتقد بوده اند که بدن آدمی و جانداران دیگر مشتمل بر مایعات مختلفی است که زندگی بدان وابسته است و در زندگی اهمیت فراوان دارند.
به عقیده جرجانی خلط رطوبتی است که درون بدن مردم روان و جایگاه طبیعی آن رگها و اندام هایی است که میان تهی باشد مانند معده، جگر، طحال و کیسه صفرا و این خلط از غذا ناشی می شود.
11- اخلاط چهارگانه عبارتند از:
الف) سودا:
ماده ای است سیاه رنگ که در جگر تولید می شود و جایگاه اصلی آن طحال است.
طبع آن مانند خاک سرد و خشک و مزه آن گس متمایل به تلخی است.
سودا طبیعی همان رسوباتی است که در خون ایجاد می گردد و تیرگی خون از آن است. مزه آن بین شیرین و گس و متمایل به تلخ است.
سودای طبیعی بعد از تراوش از جگر دو قسمت می شود، قسمتی که همراه خون است وجود آن باعث در خون باعث نیرومندی و استحکام آن می شود و نیز سبب تغذیه استخوان ها می شود
قسمت دیگر سودای طبیعی از خون خارج می شود و به طحال می رود و سبب تقویت دهانه معده می شود و نیز دهانه معده را بوسیله ترشی خود تحریک می کند و سبب آگاهی انسان از گرسنگی و تحریک اشتها می شود.
ب) بلغم:
مایعی است که در معده تولید می شود و در بدن جایگاه خاصی ندارد و در تمام سطح بدن همراه با خون در جریان است. بلغم طبیعی در روند طبیعی خویش به خون تبدیل می شود. در واقع بلغم خون خامی است که در صورت پخته شدن به خون تبدیل میشود.مزه این نوع بلغم شیرین است و طبع آن سرد و تر است.
وجود بلغم برای اندامهای بلغمی مانند مغز و اندام های پر حرکت مانند مفاصل ضروری است زیرا وقتی اندام های بدن از جذب مواد غذائی محروم می گردند، به وسیله حرارتی که بلغم ایجاد می کند نیرو می گیرند.
ج) خون
خون مایعی است سرخ رنگ، گرم و مرطوب و جایگاه آن در کبد است و از طریق رگها در سطح بدن پخش می شود و عامل رسیدن غذا به اندام ها است.از این نظر خون برترین و مفیدترین اخلاط در بدن است.
خون طبیعی خونی است سرخ رنگ، بسیار شیرین، دارای طبیعتی گرم و تر و عاری از بوی بد. خونی که از جگر خارج می شود و به قلب برده می شود بدلیل آنکه حامل مواد غذائی و سودا و صفرا و بلغم است، غلظتش زیاد است. این خون در فاصله جگر تا قلب، آب اضافی و مقداری از سودا و صفرا و بلغم خویش را از دست داده و سرختر و روشن تر و روانتر از خون قبل می شود.
د) صفرا:
مایعی زرد رنگ، تلخ و دارای طبع گرم و خشک است. این خلط درجگر تولید میشود و جایگاه آن در کیسه صفرا است. صفرای طبیعی که همان کف خون است، رنگش مانند خون سرخ است.
صفرا مانند خون برای اندام های بدن لازم و ضروری است. صفرا به خون لطافت می بخشد و عبور آن را از مویرگها و مجاری باریک امکان پذیر میسازد. همچنین شش اندامی است که نیازش به صفرا بیش از اندام های دیگر است زیرا صفرای طبیعی خون، کمک کننده خوبی در عمل دم و بازدم است. صفرا سبب شستن روده ها از بلغم می شود(ضد بلغم) و نیز باعث تحریک ماهیچه های مقعد در انتهای دستگاه گوارش می شود و در نتیجه سبب احساس رفع قضای حاجت به انسان دست می دهد.
12- طبق نظر رازی اگر مقداری از خون را در ظرفی شیشه ای بریزیم و آن را مدتی به حال خود واگذاریم، خواهیم دید که مایع مورد آزمایش به چهارطبقه تقسیم می شود:
الف) طبقه زیرین که دارای رنگی سیاه و چون دُرد در کف ظرف ته نشین می شود، سودا است که از فیبرین خون لخته شده و گلبول های قرمز رسوب یافته تشکیل شده است.
ب) طبقه دوم که رنگ آن روشن تر از طبقه زیرین است و حالتی شبیه به سفیده تخم مرغ دارد، بلغم است که از گلبول های سفید و پلاکت ها تشکیل می شود.
ج) طبقه سوم که بعلت وجود هموگلوبین، دارای رنگی قرمز خواهد بود و خونابه را تشکیل می دهد، خون ( دَم ) است.
د) طبقه روئین که کف مانند است و دارای رنگی زرد می باشد، صفرا است.
13- با توجه به طبقات چهارگانه اخلاط و مقایسه آن با طبقات عناصرچهارگانه، خواهیم دید که مشابهت نزدیکی در آنها وجود دارد. جالینوس بر اساس جایگاه خاص اخلاط چهارگانه در خون و شباهت آن با جایگاه عناصر چهارگانه در طبیعت، هر یک از اخلاط را با یکی از عناصر شبیه دانسته است و در حقیقت این نظر مشترک همه دانشمندان طب قدیم بوده است و اساس طب قدیم بر پایه آن استوار است.
خلط عنصر صفت وزن
صفرا = آتش = گرم و خشک = سبک مطلق
خون = هوا = گرم و تر = سبک زیاد
بلغم = آب = سرد و تر = سنگین زیاد
سودا = خاک = سرد و خشک = سنگین مطلق
دراصطلاح طب قدیم این خصوصیات را امزجه و خصوصیت هر خلط را مزاج گفته اند
که مهمترین اصل طب قدیم را تشکیل می دهد.
مقصود از مزاج، تركيب و امتزاج عناصر مي‏باشد كه قابل تفكيك نمي‏باشد و كيفيت جديدي به وجود مي‏آورد. باید دانست که هر فردی دارای مزاجی است مربوط به خود که با مزاجهای دیگر افراد متفاوت است. دانشمندان طب گیاهی معتقدندهمانطوریکه افراد بشر از حیث شکل، اندام، قد، وزن و صورت ظاهری تفاوت دارند از حیث وضعیت بدنی نیز مختلف اند و این اختلاف به علت موادی است که بدن آنها را می سازد، ورود روزانه اجزاء و مواد مختلف به بدن باعث به وجود آمدن مزاج می شود.
لذا میتوان گفت که مزاج حالت فعالیت کل بدن یا اجزای بدن است. به عبارت دیگر حالت و وضع بدنی هر فرد را مزاج گویند. مزاج ها دو دسته هستند:
الف) مزاج‏‏‏‏هاي مفرد كه دو تای آنها در طبيعت با هم برابر هستند ولي سومي از چهارمي قوي‏تر مي‏باشد. مثلاً اگر گرمي و سردي مساوی باشد و خشكي بر تري غلبه نمايد، گويند مزاج خشك است.
تعداد مزاج‏هاي مفرد چهار تا مي‏باشد: گرم، سرد، خشک و مرطوب.
گرمی را به علت وجود انرژی
سردی را به علت تفرق و ضعف
خشکی را به علت افزایش املاح در بدن
رطوبت را به علت جمع شدن مایعات در سلولهای بدن می دانند.
ب) دسته دوم مزاج‏هاي مركب مي‏باشند که دو صفت به صورت غالب مي‏باشند و دو صفت مغلوب و در نتيجه چهار مزاج مركب باشد:
گرم و خشك، گرم و تر، سرد و تر، سرد و خشك.
دركل نه نوع مزاج خواهيم داشت، چهارتا مفرد و چهار تا مركب و يكي معتدل مي‏باشد.

علائم زيادي اخلاط چهارگانه

1. غلبه خون(دم) : سنگيني سر،سرخي رخسار وزبان،جستن رگهاي جهنده سر، سرخي رخسار و زبان،كاهلي در اعضاء(كسالت)ميل به خواب،خواب زياد(پربازده)سنگيني خواب صبحگاهي،خميازه ،وزوزدرگوش ،نبض مكرر،رنگهاي سرخ در خواب ،دمل و جوش دربدن،خونريزي بن دندانها،سرخي ادرار ،خفقان،سرعت رشدموها زياد، سياهي غليظ و ماندگار مو ،بزاق عادي ورطوبت و تعريق زياد،بزگي اندام دست وپا،حركات بدن چست و چالاك است ،ناسازگار باغذاهاي گرم شيريني،وضعيت چشم معمولي(از نظر پف و گودي زيرچشم) ، پرانرژي ، آلرژي بهاره،شيوع سني تا بيست سال ،ميل جنسي زياد و توانمند.
غلبه صفرا: زرد شدن پوست و زبان و چشمها،تلخ شدن دهان،خشك شدن زبان،تشنگي مفرط،بي اشتهايي،بارداروسياه شدن زبان،فرورفتگي زيرچشمها،لاغري،سوزش سردل،تهوع،زردي ادرار،تندي نبض درد پهلو، گزگزبدن،كاهش قواي بدن(جسمي وجنسي)،بيخوابي،تخيل روياهاي زردرنگ،سرعت رشد موها معمولي،سفيد شدن معمولي موي صاف، ديرمريض شدن،ناسازگاري با محيط هاي گرم،پوست گرم وخشك،لاغري اندامها،سرعت حركات بدن معمولي،كم خواب(پربازده)،ميل به ترشي،جدي، پشتكار زياد،مديرومنظم،عصبانيت زيادو پرخاشگري،خشمگين،بدترشدن حال فرد درتابستان ودرسالهاي جواني، شيوع سني 20تا40سال،ميل جنسي متعادل وتوان عادي در جماع،راه رفتن بي اراده،پهن بودن قفسه سينه،باريكي كمر،درازبودن قد.
3. غلبه بلغم: سفيدي و نرمي پوست بدن،سردي ورطوبت پوست،زود سفيدشدن ريش ومو،عدم تشنگي،شوري دهان،آروغ ترش،نفخ معده،ترش كردن،كندي حواس ومنگي،كندي حركات(تنبلي)،رقيق شدن آب بيني،سفيدي ادرار ،تكرر ادرار،لكنت زبان،خواب زيادكم بازده،روياي آب وبرف وباران،تخيل اشياي سفيد،دردهاي استخواني ، ناسازگار با غذاهاي سرد،چشم سفيدباپف زيرچشم،بي قيدي،فراموشي،اختلال حافظه،بدحال در زمستان،نبض ضعيف ،نازك،كند ومبهم،ميل جنسي ضعيف وناتوان،زودبيمارشدن،سرعت رشدموها كم است،خالهاي سفيد و گوشتي ،شيوع سني 60سال به بالا،ترسو.
4. غلبه سودا: تيرگي پوست بدن،خال سياه ولكه هاي تيره (بهق)سرعت كم نمومو،زبان بدون نشانه اي خاص وگاهي تيره،بزاق معمولي،دهان ترش يابي مزه(صبحگاهي) ،زودبيمارشدن، رنگ ادرارعادي گاهي مايل به سياه،پوست سردوخشك،لاغري قفسه سينه وعضلات، خواب معمولي ولي آشفته توأم باكابوس،اشتهاي كاذب ، سيري زودرس،دودلي وترس ازمرگ ، بي حوصلگي وافسردگي،انديشه هاي بد(شكاكيت و وسواس)، فكر و خيال فراوان ،غصه و خودخوري ،زودرنجي،بيزاري ازسروصدا،اضطراب،خفگي،بي قراري،مردم گريزي،روياي سياهي در خواب،گوشه گيري وتنهايي،شيوع سني40تا60سال ترسو،ميل جنسي زيادوتوان كم.

پرسمان دانشجویی