جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«گوهر دین و دینداری» مسأله ای فلسفی- کلامی است که بستر آن مغرب و زمان رویش آن رنسانس می باشد. دو نظریه «تجربه دینی» و «حکمت خالده» از دیدگاه های مطرح در این زمینه اند. در نگرش اول گوهر دین، تجربه ای است که سبب می شود، فاعل آن تجربه، دیندار تلقی گردد و صدف مجموعه عقاید خواهد بود که با وصول به گوهر از آن استغناء حاصل می شود و در نظریه دوم دینْ دارای دو ساحت ظاهری و باطنی است و سطح باطنی آن توحیدی است که به صورت حکمت خالده در درون انسان تجلی نموده و صدف نیز سنت هایی هستند که رهنمون به سوی گوهرند. در عرفان اسلامی، دین حقیقتی واحد است که دارای تجلیات سه گانه ظاهری، باطنی و بطن الباطنی می باشد؛ لایه باطنی وحدت شخصیه و گوهر دین است و جلوه های ظاهری، اگر چه به عنوان صدف مطرح می شوند، اما رقیقه همان حقیقت باطنی است، پس هیچ گاه قابل زوال نخواهند بود. دینداری نیز حقیقتی سه لایه است که گوهر آن، شهود حق الیقینیِ توحید عرفانی است؛ بنابراین گوهر دین ودینداری بایکدیگر متناظرند.

دگرگونی مداوم جوامع منجر به پیدایش مجموعه ای از نظریه ها گردید که در پی تحولات قرون 16 تا 20 م. صاحبان این نظریه ها به سنّت گرا، مدرنیست ها و پست مدرنیست ها شهرت یافتند. این صاحب نظران طیفی از نظریه ها را از تعامل تا تقابل سنت و مدرنیسم تشکیل داده اند. این نکته که در چالش بین این دو دیدگاه، کدام یک صائب اند؟ در این مقاله مورد بررسی قرار گرفت و مشخص شد تنها برخی از سنّت ها مغایر با پیشرفت و ترقی جامعه است که باید طرد و یا تعدیل شوند و در موارد دیگر سنّت ها نه تنها باید حفظ شوند بلکه با تقویت و احیای آنها می توان به جامعه ی مطلوب (مدرن) مبتنی بر این سنّت ها دست یافت. مطالعه ی موردی نیز بر تعامل بین سنّت ها و مدرنیسم صحه گذاشته و فرضیه تحقیق را تایید نموده است.

ایران در هنگام رویارویی با مدرنیسم، یعنی اوایل دوران قاجاریه، کشوری است با سیستم سیاسی سلطنتی استبدادی و دارای نظام اقتصاد معیشتی سنتی. طبیعی است که از این دو بعد (سیاست و اقتصاد) در مقابل مدرنیسم، شدیدا آسیب‌پذیر است . اما از نظر فکری - فرهنگی، علیرغم وجود لایه‌هایی از تحجر و جمود و خرافه که هر گونه تحرک و پویندگی را مانع می‌شوند، وضعیت به گونه دیگری است . زیرا فرهنگ ایران آن روز آمیزه‌ای از دو فرهنگ ایرانی و اسلامی - شیعی است . بعد ایرانی فرهنگ ایران، مشحون از درخشندگی تمدن و فتوحات و افتخارات است . بعد اسلامی - شیعی آن از لحاظ خود را متکی به وحی الهی، تعلیمات پیامبر و ائمه‌اطهار دانسته و فهرست طویلی از فقها، فلاسفه و اندیشمندان را در تاریخ خود مشاهده می‌کند. از لحاظ عملی نیز خود را وارث جنبشها، مقاومتها و مبارزات بسیار، از جنگهای صلیبی گرفته تا مبارزه با حکام اموی و عباسی و حتی سلاطین ایران می‌داند. این پشتوانه‌های نظری و عملی مذهبی در یک تلفیق مناسب با فرهنگ غنی ایرانی، در برخی از اندیشمندان ایرانی این باور را ایجاد نمود که عناصر و ابزار فکری - فرهنگی و جامعه‌شناختی مورد نیاز مدرنیسم و مدرنیزاسیون را دارا بوده و نیازمند به دیگران نیستیم. متقابلا برخی دیگر معتقد بودند که جامعه و فرهنگ ایران فاقد ابزار لازم برای مدرنیزم می‌باشد. گروه سوم اصولا، ضرورت مدرنیسم را منکر بودند. بر این مبنا تئوریهای "بازگشت به خویش " و "پذیرش مشروط مدرنیسم" "پذیرش مطلق" و یا حتی "نفی مطلق" آن در جامعه ما مطرح گشتند. در چنین فضایی است که ایران نه به مثابه یک کشور فاقد "هویت " به سهولت به استقلال مدرنیسم می‌رود و نه موفق به سازگاری کامل با آن می‌گردد. بدین ترتیب ، فرآیند تعامل آن با مدرنیسم فراز و فرودهای بسیار داشته است . از آنجا که وجه غالب و مسلط این چالشها، وجه فکری - فرهنگی است . بنابراین ضرورت بررسی و تحلیل این موضوع از بعد فکری - فرهنگی محرز می‌گردد. با توجه به ترکیب فرهنگی جامعه ایران و آمیختگی آن با فرهنگ دینی، بررسی سازگاری یا ناسازگاری چارچوب فکری و رفتاری دینی با مدرنیسم از اهمیت خاصی برخودار می‌شود.

تردیدی نیست که امروزه در جهان، ادیان گوناگونی یافت می شوند که گاه تفاوتشان با یکدیگر چنان است که به دشواری می توان همه ی آن ها را تحت یک نام (دین) گرد آورد. کثرت ادیان به این معنا انکار ناشدنی است، اما پرسشی که به ویژه در سال های اخیر بسیاری را به خود مشغول داشته، آن است که آیا می توان این کثرت را به رسمیت شناخت و همه ی ادیان – و یا دست کم گروه بر گزیده ای از آن ها را- حق یا بهره مند از حقیقت دانست؟ آیا می توان همه ی ادیان را نجات بخش خواند؟ در پاسخ به چنین پرسش هایی، دیدگاه ها و رویکرد های گوناگونی پدید آمده که به طور کلی آن ها را می توان به سه دسته ی کلی تقسیم کرد: انحصار گرایی، شمول گرایی، کثرت گرایی. پژوهش حاضر به بررسی دیدگاه متفکر مسلمانِ معاصر ایرانی، سید حسین نصر، می پردازد و از لا به لای آثار متنوع ایشان، نظر و دیدگاه خاص وی را که با عنوان وحدت متعالی ادیان از آن نام برده می شود، مورد تحقیق و واکاوی قرار می دهد. تنوع ضروری وحی ها و گوناگونی صور دینی، تمایز قلمرو ظاهر و قلمرو باطن، حقیقت مطلق و مطلق نسبی، اصل راست آیینی و وحدت درونی ادیان، مبانی و دلایلی هستند که دکتر نصر برای حقانیت ادیان گوناگون و قائل شدن به کثرت گرایی دینی، در آثار مختلف خود به آن ها استشهاد نموده است. دکتر نصر معتقد به وحدت متعالی ادیان است، البته فقط ادیانی که منشاء آسمانی دارند. وحدت متعالی ادیان، وحدتی است که هم متعالی است و هم درونی. تنها ادیان اصیل و تاریخی عالم را حق می داند و از آن جا که به تلازم حقانیت و رستگاری معتقد است، این ادیان اصیل را نجات بخش می داند. باید توجه داشت لازمه ی این سخن این نیست که همه ی ادیان از لحاظ عملی در یک سطح هستند. این مبانی و ادله در نهایت در دو بخش کلی نقد های درون دینی و نقدهای برون دینی مورد بحث قرار می گیرند. در بخش نقدهای برون دینی، با نقد های وارد بر صورت مسأله، نقدهای وارد بر مبانی و پیش فرض ها، نقدهای وارد بر روش شناسی طرح نظریه ی وحدت متعالی ادیان و نقدهای وارد بر پیامدهای نظریه مواجه می شویم.

سنت‌گرایی یکی از جریان‌های فکری جهان معاصر است که در قرن بیستم میلادی در اروپا شکل گرفته است. سنت گرایان آن چنان که گنون معرفی می‌کند، پیروان سنت جاویدان (حکمت جاویدان) هستند. سنت یا حکمتی ازلی و جاودانه، که در عقل الهی ثابت است. سنت-های اصیل و ادیان الهی، همگی ظهوری از این حکمت الهی هستند، و از طریق آن‌ها حکمت جاویدان در تمامی وجود، ساری و جاری است. البته هر سنت خود به طور مستقل از منشأ الهی صادر می‌شود. دین در نظریه «وحدت متعالی ادیان» حقیقتی ثابت نزد خداوند دارد. خدا به این حقیقت شئون و تجلیات مختلفی داده است. در حالی که حقیقت ورای صور جای دارد، ادیان مختلف در مرتبه ظاهر این حقیقت را به زبان‌های مختلف نشان می‌دهند. سنت‌گرایان معتقدند در عصر حاضر مردم از سنت‌های اصیل و ادیان الهی فاصله گرفته‌اند، از این رو تلاش می‌کنند تا مردم، بار دیگر به حقایق جاویدان رجوع کنند. علت آن را نیز دوری بشر از عقل کلی یا شهودی می‌دانند. نزد سنت‌گرایان عقل دو صورت دارد. عقل کلی که شهودی نیز می‌گویند و عقل جزیی یا استدلال‌گر. شناخت حقیقت مطلق و به تبع آن وحی و نیز، «وحدت متعالی ادیان» تنها با عقل شهودی میسر است. زیرا باید از ظاهر عبور، و به باطن امور توجه داشت، تا حقیقت مشترکی را که ورای ادیان است شناخت. این تحقیق در پی، تبیین وحدت متعالی ادیان از منظر سنت گرایان معاصر با تأکید بر آراء رنه گنون و دکتر سید حسین نصر است. روش این تحقیق توصیفی مبتنی بر تحلیل محتوا است. این تحقیق اصول مشترک سنت گرایان، پیرامون وحدت متعالی ادیان را بیان می‌کند. و به این نتیجه می‌رسد که این نظریه اصل مشترک، میان سنت-گرایان است. در خصوص آراء گنون و نصر نیز به این نتیجه می‌رسد که با وجود خاستگاه مشترک و شباهت در نظرات، در توجه به ادیان مختلف و نوع نگاه، تفاوت‌هایی نیز با هم دارند، که دیدگاه آن‌ها را متمایز می‌کند.

سلفی گری و بنیادگرایی در تربیت دینی به سوی شبه تربیت (تلقین گری) در حرکت است. سنت گرایی و نوگرایی دینی می توانند رویکردی جایگزین در اتخاذ رویکرد های تربیت دینی باشند. هر دو رویکرد سنت گرا و نوگرا در عین وجود تفاوت هایی که با یکدیگر دارند، با کثرت گرایی و مدارا همراهند. هم چنین با تاکید بر گفتمان اقناعی و نه اجباری، برای باطن و هدف نهایی ادیان و نه توجه صرف به مناسک و شعائر ارزش ویژه ای قایل هستند و با تاویل متون دینی و بهره گیری از نمادها، بر غنای تجربه دینی می افزایند. سنت گرایی نصر بر گوهر ادیان و وجه عرفانی و زیبایی شناختی آنها تکیه می کند و قایل به وحدت متعالی ادیان است و بر پشتوانه متافیزیکی اخلاق در تربیت دینی تاکید ویژه ای دارد و برای دریافت های شهودی جایگاه مهمی قایل است. نوگرایی ابوزید نیز بر تاویل و درک فحوای نصوص دینی و جدایی دین و معرفت دینی تکیه می کند. از این رو با انحصارگرایی در فهم دین، سازگاری ندارد و تا حد ممکن تفسیر از دین را هرچه معقول تر و مقبول تر می نماید. تربیت دینی سنت گرای نصر بر تبدل وجودی، خودشناسی و تربیت اراده‏ و خواسته‏ها، و هیجانات و عواطف می پردازد، در حالی که رویکرد نوگرایانه ابوزید بر تربیت توانایی های استدلالی در جهت روشنگری،آزادی و عدالت و برابری انسان ها تاکید می کند. رویکرد نصر با تاکید بر انسان کامل در تربیت دینی و جایز دانستن روابط مرید و مرادی و تاکید بر ثبات و گذشته نگری می تواند در معرض ورود به عرصه شبه تربیت و گذشته نگری قرار گیرد و رویکرد ابوزید نیز با تاکید افراطی بر تتمه گرایی در عقلانیت می تواند به راززدایی و انسان محوری دچارگردد. هر دو دیدگاه سنت گرای نصر و نوگرای ابوزید نقاط مشترکی نیز با دیدگاه علامه دارند. علامه و نصر هر دو محاط بودن انسان در عالم را می پذیرند، اما در همان حال علامه از پندارگرایی افلاطونی فاصله می گیرد. ابوزید و علامه نیز هر دو بر استدلال ورزی و نقش برهان در تربیت دینی تاکید می ورزند، اما باز هم علامه از عقلانیت در معنای تتمه گرایی فاصله می گیرد. با توجه به نظرات علامه طباطبایی، وحدت متعالی ادیان و توجه صرف به تفکر شهودی در دیدگاه سنت گرایان قابل دفاع نیست. زیرا ادیان را در عرض یکدیگر قرار می دهد. بنابراین می توانیم از مفهوم جایگزین حقیقت گرایی مرتبتی نام ببریم. هم چنین در دیدگاه علامه زبان قرآن شناختاری و معرفت بخش است و بنابراین ایمان به غیب و مصادیق آن همچون فرشتگان، جنیان و اموری هم چون چشم زخم جزء فرهنگ زمان نزول وحی نبوده و وجود واقعی نیز دارد. بنابراین به جای راززدایی در دیدگاه ابوزید می توانیم به حق باوری اشاره کنیم.

در این رساله دو دیدگاه متفاوت را درباره معرفت دینی مورد بررسی و تحلیل قرار داده ایم.در ابتدا دیدگاه سید حسین نصر که نماینده مکتب سنت گرایی می باشد و سپس دیدگاه عبدالکریم سروش طرفدار نوعی نواندیشی دینی را بیان می کنیم.سنت گرایان، قائل به اصولی همچون اعتقاد به حکمت خالده، گرایش به عرفان و تصوف، کثرت گرایی دینی و وحدت متعالی ادیان می باشند. نصر معرفت را کاملا عرفانی و شهودی تلقی می کند و معتقد است که معرفت تنها در ارتباط با حقیقت ابدی و ازلی حاصل می شود، این حقیقت همان امر قدسی است. در واقع نصر معتقد به معرفت قدسی می باشد و هدف این معرفت را هدایت انسان معرفی می نماید.ایشان میان معرفت سنتی و معرفت مدرن تفاوت قائل است و معتقد است که معرفت سنی، امری مقدس و در کانون قرار دارد ولی معرفت مدرن امری حاشیه ای ونامقدس است. از نظر وی ریشه و ذات معرفت از امر قدسی جدا ناپذیر است، زیرا اساس معرفت به شناخت آن حقیقتی است که جوهر آن امر قدسی می باشد و تمام لایه های وجود در مقایسه با آن چیزی جز اعراض نمی باشد.سروش در باب فهم دین قائل به این می باشد که معرفت ما نسبت به قرآن و سنت باید جنبه ی عصری داشته باشد وی این دیدگاه خود را در نظریه ای با عنوان « قبض و بسط تئوریک شریعت » مطرح می کند. وی معتقد است که دین امری ثابت و مقدس اما معرفت دینی همواره در طول ادوار در حال تغییر و تحول می باشد و امری غیر مقدس است. هر چند که وی در کتاب بسط تجربه نبوی بیان می دارد که دین و شریعت هم ثابت نمی باشد و با گذر زمان وپیدایش نیازهای جدید تغییر می کند. منشا این عقیده، پذیرفتن این نکته است که تمامی معارف بشر در حال تغییر و تحول هستند و تمامی علوم نیز در ارتباط با یکدیگر می باشند، پس هر تغییری از معرفت بشری موجب تغییر و تحول در معرفت دینی می شود. سروش معرفت دینی را تابع معرفت بشری می داند و معرفت دینی امری بشری، عصری و در عین حال تکاملی است در نتیجه انسان دینو شریعت را بر مبنای معارف عصری خود می فهمد.

پژوهش حاضر در جستجوی منابع و موانع فکر و عمل بنیاد گرایانه در اندیشه سید حسین نصر و سید قطب است. پرسش اصلی پژوهش این است که منابع و موانع فکر و عمل بنیاد گرایانهدر اندیشه سید قطب به عنوان نماینده تفکر اسلام سیاسی و سید حسین نصر به عنوان نماینده تفکر اسلام سنتی کدام اند؟ ضرورت و اهمیت پرداختن به چنین پرسشی از آن است که با نگاهی دقیق به مقوله بنیاد گرایی بررسی منابع و موانع فکر و عمل بنیاد گرایانه از در منظر اسلام سنتی و اسلام سیاسی امری مهم جلوه می کند . چرا که هر دو حوزه کلان گزاره های مختلفی را در ساحت فکر اندیشهو عمل با توجه به نظم موجود جهانی و با عنایت به گستردگی و هم چنین پراکنش جمعیت مسلمانان در نقاط مختلف جهان به خود اختصاص داده اند.برای یافتن پاسخ به پرسش فوق دو فرضیه زیر را به آزمون گذاشتیم:1-منابع فکر و عمل بنیاد گرایانه در تفکر هر دو اندیشه دارای وجوهی مشخص است که مخرج مشترک آن ستیز با مدرنیته و بنیادهای اومانیستی تمدن غربی است. اما این ستیز و تقابل با مدرینته در اندیشه قطب عمل گراتر و در اندیشه سید حسین نصرتیوریک متعادل و با استفاده از ستایش سنت می باشد.2-پایبندی عملی و التزام نظری نصر به وحدت متعالی ادیانو احتناب وی ایدیولوژیک یک ساختن دین مهم ترین مانع اقدام و اندیشه بنیادگرایانه در تفکر وی محسوب می شود. این در حالی است که اقدام بنیاد گرایانه در اندیشه سید قطب مانع مهمی در پیش ندارد .یگانه مانع ادقام بینادگرایانه در اندیشه سید قطب عبارتست از: حرمت خون غیر محاربآنچه که در این تحلیل ها موردتوجه قرار گرفتند اینکه اولا در دو حوزه اسلام سنتی و اسلام سیاسی رگه هایی از یکسان انگاری اسلامی قابل ملاحظه است. هر چند نقش شریعت در انسان شناسی هر کدام متفکرین تحقیقا دارای مبانی متفاوتی است اما اینکه اصولا شریعت در انگاره هر دو لازم است (سنت گرایان) و واجب (بنیاد گرایان) تلفی می شود نشانه ای از ایجاد برخی وجود اشتراکی است.به تعبیر دیگر هر دو طیف اسلام سنتی و اسلام سیاسی قران سنت و حدیث را منابعی ارزشمند و مشروعیت بخش تفسیر می کند دوما هر دو مشرب فکری به شدت با مدرنیسم به مقابله بر می خیزند و کلیت آن را جز تباهی نمی دانند ثالثا هر دو گروه اسلام سنتی و اسلام سیاسی به نوعی گذشته نگرند وعمیقا دارای نوعی حس نوستالژیک در تقابل با وجوه مدرن اند. رجعت به بنیادهای اسلامی هر چند با روش های مختلف اما در نهایت و با توجه به احترام آنها به ذات شریعت می توانند خطر اصلی گام نهادن آنها در مسیر بنیاد گرایی باشد.

چکیدهمواجهه اسلام و غرب ریشه در عوامل و اسباب بسیاری دارد که برای تحلیل و حل آن باید ابتدا اسلام و غرب را واقع بینانه شناخت؛ و با توجه به سیر تاریخی این نزاع و بررسی فضای جدید پیش آمده در تقریر آن، موانع تفاهم این دو را شناخت؛ و با تأکید بر وجوه مشترک به حل این موانع اندیشید. با نگاهی به آراء و اندیشه های سید حسین نصر به عنوان برجسته ترین مُبلغ جریان سنّت گرایی در عصر کنونی می توان موضوع مواجهه اسلام و غرب را از دیدگاه وی که نگاهی مبتنی بر سنّت گرایی است مورد بررسی قرار داد. سید حسین نصر سنّت گرایی را تنها رویکرد حاکم در طول تاریخ بشر می انگارد که همه چیز را در پناه خود داشت و چیزی خارج از قلمرو آن معنا و مفهوم نداشت. وی از جمله اندیشمندانی است که در عصر حاضر به از دفاع سنّت، حکمت جاویدان و امر قدسی اهتمام دارد؛ هم چنین به جدال با مدرنیته مشغول بوده و راه نجات انسان مدرن را بازگشت به سنّت و معنویت می داند؛ با این نحوه نگرش، اسلام از نظر وی همان اسلام سنّتی مورد نظر سنّت گرایان است که واجد ویزگی هایی است که آن را از اسلام بنیادگرایانه و اسلام تجددگرایانه جدا می کند. بنابراین دیدگاه وی در مورد اسلام، نگاه سنّتی و از درون به اسلام است. نگاهی است به آموزه های مقدس و جهانی دین اسلام همان گونه که وحی شده اند و در طی اعصار به ما رسیده اند. نصر از غرب مدرن سخن می گوید که با مفاهیم گوناگونی چون مدرنیته، مدرنیته متأخر، مدرنیته رادیکال، پسامدرنیته، نام گذاری شده است. مدرنیسم دارای جهان بینی خاصی است و با خود چالش های مختلف و متنّوعی را در حوزه های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی به همراه داشته است. به دلیل این نوع جهان بینی است که امروزه اسلام و غرب مدرن در زمینه های فلسفه، علوم تجربی، فنّاوری، و صنعت ناشی از علم تجربی، عرفان، هنر و ادبیات با چالش هایی مُواجه است. نصر معتقد است تا پیش از دوران مدرن رابطه اسلام و غرب بیشتر بر پایه داد و ستد بوده اما در دوران مدرن این رابطه بیشتر خصومت آمیز شده تا جایی که امروزه شاهد جنگ نظامی بین اسلام و غرب هستیم.