جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مطالب مورد بحث و بررسی دراین رساله عبارت است از : - مقدمه و پیشگفتاری درباب ادله شیعه دراثبات حجیت سنت اهل بیت (علیهم‌السلام) - ادله شیعه از کتاب - آیه تطهیر و دلالت آن بر عصمت - شبهاتی دراطراف آیه تطهیر و پاسخ به شبهات - آیه اولی‌الامر- استدلال رازی برعصمت بوسیله آیه‌اولی‌الامر- شبهاتی دراطراف تعیین اولی‌الامر و پاسخ به شبهات - ادله شیعه از سنت - حدیث ثقلین - سند حدیث - دلالت حدیث ثقلین بر عصمت - مناقشات ابوزهره پیرامون حدیث ثقلین - سخنی چند پیرامون مناقشات - اهل بیت چه کسانی هستند ؟-دلایل عقلی و کیفیت دلالت آنها.

پژوهش حاضر در پی کالبد شکافی تاریخی در صدر اسلام و یکی از مباحث مهم گفتمان اسلام سیاسی است . این پژوهش بر اساس شواهد تاریخی در زمینه سیره پیامبر(ع) و امامان شیعه (ع) بر آن است تا نشان دهد که چرا و چگونه الگوی مدینه فاضله فارابی در کتاب (( آراء اهل المدینه الفاضله )) در عین همخوانی با مدینه فاضله افلاطون درکتاب جمهوری ، با متن سیاست در اسلام ناسازگار است . این پایان نامه نشان می دهد که الگوی مدینه فاضله فارابی با الهام از شهر آرمانی افلاطون ، بر اساس نظامی سلسله مراتبی و اندام‌وار شکل گرفته است که در قالب آن پیامبر (ع) و امام شیعیان (ع) به جای فیلسوف شاه افلاطونی نشانده شده اند . این در حالیست که فیلسوف شاه افلاطونی در جایگاه حاکم با عقل انحصاری خطا ناپذیر به تصویر کشیده می شود که چنین تصویری با واقعیت حکومت در زمان پیامبر (ع) و امامان شیعه (ع) ناسازگار به نظر می رسد و علاوه بر آن در وضع حکومت شیعه در زمان غیبت امام معصوم (ع) با بحران مواجه می شود . روشن است که در این صورت باب حکومت شیعی ( اسلامی ) تا ظهور عقل خطا ناپذیر بسته خواهد بود و برقراری حکومت و فرایند سیاست و قضاوت منوط به وجود فردی با عقل خطا ناپذیر و معصوم خواهد بود . این در حالیست که بر اساس شواهد به دست آمده معلوم می شود که حتی در زمان حضور پیامبر و امام معصوم (ع) سازوکار سیاست و قضاوت بر اساس عقلانیت جهان شمول و شواهد عینی و معقول استوار شده است . این پژوهش ضمن بازخوانی آراء سیاسی فارابی نشان داده است که اساسا فلسفه سیاسی فارابی بر مبنای تفکری انتزاعی و غیر تاریخی با اسلام سازماندهی شده است. بر همین اساس مراجعه به شواهد تاریخی در صدر اسلام نشان می دهد که پیامبر (ع) و امام معصوم (ع) با وجود برخورداری از عصمت در حوزه ولایت الهی خود ، در عرصه ولایت سیاسی که حوزه سیاست و قضاوت است ، بر مبنای عقلانیت همگانی و شواهد عینی به سیاست و قضاوت پرداخته اند . بدین ترتیب، می تواننتیجه گرفت که در زمان غیبت نیز ، وجود عقل خطا ناپذیر یا فیلسوف شاه آرمانی مطابق بر تصویر فارابی از رئیس اول در مدینه فاضله، از ضروریات تشکیل حکومت نیست و از این رو آراء فارابی با سیاست عملی ، سیره و سنت نبوی و امامن شیعه (ع) در صدر اسلام قابل تطبیق نیست .

1 - این نوشتار، تلفیقی از آراء فقهی مذاهب چهارگانه اهل سنت و مذهب امامیه، در ابواب وکالت ، حواله، ضمان، کفالت ، ودیعه و عاریه است ، و از آنجا که فقه تطبیقی گامی موثر در راه تقریب مذاهب می‌باشد، نام "گامی بسوی تقریب مذاهب " برآن نهادیم . 2 - بخش نظریات و فتاوای اهل تسنن، تماما" ترجمه کتاب "الفقه علی المذاهب الاربعه" تالیف عبدالرحمن جزیری است ، و دربخش آراء امامیه، از چهارکتاب "تذکره الفقهاء"، "شرایع الاسلام"، "الروضه البهیه" و "تحریرالوسیله" استفاده شده است . 3 - جهت مزید فایده، شرحی اجمالی از مذاهب چهارگانه اهل سنت و ائمه آنها، ونیز شرح مختصری از کتب فقهی مورد استفاده در بخش آراء امامیه همراه با شرح حال مولفین آنها، و بیانی کوتاه در باره کتاب "الفقه علی المذاهب الاربعه" و مولف آن، در مقدمه آمده است .

در این پژوهش این موضوع مورد بحث قرار گرفته است که به دنبال برنامه های نوسازی و مدرن سازی پهلوی نوعی سرگشتگی (آنومی) در جامعه ایران پدید آمد این سرگشتگی معلول گسستن ازهمبستگی های سنتی قدیمی، و در حال گذر قرار گرفتن به سمت همبستگی های جدید بود و با توجه به خصوصیات روانی - اجتماعی جامعه سرگشته و نیاز آن ها به تعریف و معنابخشی زندگی، حضرت امام خمینی (ره) و در کنار او شهید مطهری و دکتر علی شریعتی توانستند این ((معنا)) را به زندگی توده ها و اقشار و طبقات مختلف بازگردانند. آنها با موضع گرفتن در برابر برنامه های مدرنیزاسیون یا شبه مدرنیسم پهلوی تز ((بازگشت به خویشتن)) را مطرح نمودند و با ایدئولوژیزه کردن سنت در معنای اعم که هم سنت مذهبی را در بر می گیرد و هم سنن غیرمذهبی، نوعی آرمان را برای جامعه ترسیم کردند که کم کم به شکل نوعی گفتمان تسلط یافت و در بهمن 57 انقلاب اسلامی را آفریدند. بعد از تسلط یافتن این گفتمان به دلیل وجود گزاره های مطلق و قدسی در این گفتمان، این گفتمان اجازه توسعه سیاسی در معنای گسترش مشارکت سیاسی و رقابت ایدئولوژیک یا هدف تحقق حکومت دموکراتیک آنگونه که در غرب اتفاق افتاده است را نداد، تنها به نوعی مشارکت توده ای و انتخاب دو درجه ای انجامید که کمتر تناسبی با توسعه سیاسی در معنای گفته شده دارد.در این گفتمان از آنجا که نهادهای مدنی و سیاسی به شکل کامل آن تحقق پیدا نکرده اند و به دلیل عدم مشارکت مدنی و آگاهانه و سازمان یافته توده های متشکل، معلوم نیست که تا چه حد توانسته باشد منافع ملی را در دو بعد داخلی و خارجی تامین نماید. چرا که بر اساس تعریف پذیرفته شده از منافع ملی در این پژوهش منافع ملی معطوف به ملت است و ملت برای بیان منافع خود نیاز به نهادهای مدرن دارد و از آنجا که نهادهای مدرن، لوازمی را برای انجام صحیح کار ویژه های خود می طلبند (لوازمی هم چون آزادی بیان، آزادی عقیده، آزادی اندیشه و ...) در درون گفتمان سنت گرایی ایدئولوژیک شاهد فقدان این نوع لوازم بوده ایم. از طرف دیگر به دلیل عدم تعریف قاطع از امت و ملت و اینکه اولویت با کدام یک است معلوم نیست که در طول بیش از دو دهه حاکمیت و تسلط این گفتمان در عملیات سیاسی و برنامه ریزی ها و تصمیم گیری ها تا چه حد منابع ملی تامین شده باشد.

نسبت بین دین و آزادی، مقوله ای است که در عصر جدید بین اندیشمندان و متفکران و بزرگان دینی جهان اسلام، بدنبال آشنایی مسلمین با تمدن غرب مطرح شده است. علما و اندیشمندان در جهان اسلام سعی کرده اند نسبت بین ایندو عنصر مهم از حیات بشری را مشخص سازند. مکاتب و جریانهای فکری بزرگی در جهان اسلام در مورد نسبت این دو عنصر مهم زندگی جوامع انسانی موضعگیری کرده اند و نظر داده اند. در نوشته حاضر، نوگرایی دینی بعنوان جریان فکری مهمی در جریان اسلام با نمایندگان و اندیشمندان بزرگی مانند سیدجمال الدین اسدآبادی، عبدالرحمن کواکبی، علامه نائینی، آیت الله مطهری، دکتر عبدالکریم سروش و حجت الاسلام محمد مجتهد شبستری مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است و نظرات و آرائ نوگرایان دینی مذکور در مورد نسبت بین دین و آزادی و نیز چرایی و چگونگی لزوم و ضرورت نوگرایی دین مورد بحث و مطالعه قرار گرفته است. در نوشته حاضر تنها به چند اندیشمند و متفکر نوگرای دینی پرداخته شده است و اندیشه و آرا بسیاری از نوگرایان دینی بزرگ و تاثیرگذار مثل شیخ محمد عبده، علامه محمد اقبال لاهوری، امام خمینی و دکتر علی شریعتی و مهندسی مهندس بازرگان و ... در این مقوله مورد مطالعه و بررسی قرار نگرفته است. در بیان دلیل این امرنیز میتوان به عدم دسترسی به کتب و نوشته ها یا عدم احاطه با آرا و اندیشه های نوگرایان دینی مذکور و نیز کمی قوت و فرصت و محدودیت نوشته حاضر و ... اشاره کرد. نکته دیگری که باید بدان اشاره کرد اینکه اگر چه نگارنده در ابتدا سعی داشت اندیشه ها و تحولات فکری نوگرایی دینی را در کل جهان اسلام بررسی کند ولی بدلایل مختلف از قبیل دلایل ذکر شده در بالا این خواسته محقق نشد و تنها بررسی اندیشه های سید جمال الدین اسدآبادی بعنوان نوگرای دینی که متعلق به کل جهان اسلام از لحاظ جغرافیایی بود (ایران، افغانستان، مصر و عثمانی) و نیز عبدالرحمن کواکبی سوری مقدور شد، لذا در این نوشته بیشتر به اندیشه و آرا نوگرایان دینی ایرانی پرداخته شده است.نکته دیگر اینکه در نوشته حاضر جریان نوگرای دینی بنا به دلایل مختلفی که در بخش مربوط آمده است به سه دوره احیای فکر دینی، اصلاح فکر دینی و بازسازی فکر دینی تقسیم شده است. با این توضیح که شیوه بررسی اندیشه نوگرایان دینی دوره اخیر به استثنای نائینی بدینگونه است که ابتدا نظر و عقیده نوگرای دینی در مورد چرایی و چگونگی لزوم و ضرورت نوگرایی دینی و سپس نظر و اندیشه نوگرای دینی مذکور در زمینه آزادی بیان شده است.

ایران در هنگام رویارویی با مدرنیسم، یعنی اوایل دوران قاجاریه، کشوری است با سیستم سیاسی سلطنتی استبدادی و دارای نظام اقتصاد معیشتی سنتی. طبیعی است که از این دو بعد (سیاست و اقتصاد) در مقابل مدرنیسم، شدیدا آسیب‌پذیر است . اما از نظر فکری - فرهنگی، علیرغم وجود لایه‌هایی از تحجر و جمود و خرافه که هر گونه تحرک و پویندگی را مانع می‌شوند، وضعیت به گونه دیگری است . زیرا فرهنگ ایران آن روز آمیزه‌ای از دو فرهنگ ایرانی و اسلامی - شیعی است . بعد ایرانی فرهنگ ایران، مشحون از درخشندگی تمدن و فتوحات و افتخارات است . بعد اسلامی - شیعی آن از لحاظ خود را متکی به وحی الهی، تعلیمات پیامبر و ائمه‌اطهار دانسته و فهرست طویلی از فقها، فلاسفه و اندیشمندان را در تاریخ خود مشاهده می‌کند. از لحاظ عملی نیز خود را وارث جنبشها، مقاومتها و مبارزات بسیار، از جنگهای صلیبی گرفته تا مبارزه با حکام اموی و عباسی و حتی سلاطین ایران می‌داند. این پشتوانه‌های نظری و عملی مذهبی در یک تلفیق مناسب با فرهنگ غنی ایرانی، در برخی از اندیشمندان ایرانی این باور را ایجاد نمود که عناصر و ابزار فکری - فرهنگی و جامعه‌شناختی مورد نیاز مدرنیسم و مدرنیزاسیون را دارا بوده و نیازمند به دیگران نیستیم. متقابلا برخی دیگر معتقد بودند که جامعه و فرهنگ ایران فاقد ابزار لازم برای مدرنیزم می‌باشد. گروه سوم اصولا، ضرورت مدرنیسم را منکر بودند. بر این مبنا تئوریهای "بازگشت به خویش " و "پذیرش مشروط مدرنیسم" "پذیرش مطلق" و یا حتی "نفی مطلق" آن در جامعه ما مطرح گشتند. در چنین فضایی است که ایران نه به مثابه یک کشور فاقد "هویت " به سهولت به استقلال مدرنیسم می‌رود و نه موفق به سازگاری کامل با آن می‌گردد. بدین ترتیب ، فرآیند تعامل آن با مدرنیسم فراز و فرودهای بسیار داشته است . از آنجا که وجه غالب و مسلط این چالشها، وجه فکری - فرهنگی است . بنابراین ضرورت بررسی و تحلیل این موضوع از بعد فکری - فرهنگی محرز می‌گردد. با توجه به ترکیب فرهنگی جامعه ایران و آمیختگی آن با فرهنگ دینی، بررسی سازگاری یا ناسازگاری چارچوب فکری و رفتاری دینی با مدرنیسم از اهمیت خاصی برخودار می‌شود.

جای شک نیست که جهان‌بینی حضرت امام "قدس‌الله نفسه الزکیه" به گونه‌ای متمایز بود. خصوصیات این جهان‌بینی اگرچه تا حدودی به صورت عام روشن است ، ولی زوایا و دقایق آن تا حدود زیادی نیاز به تحقیق و تفحص دارد. از سویی تاثر حضرت ایشان از قضایای عرفانی و عرفان بطور عموم امری واضح است . و این خود می‌تواند سرنخی برای کنکاش در ریزموضوعات فکری ایشان باشد. به همین دلیل طرز تفکر ایشان و تاثرشان از جریانات شایع در قلمرو عرفان در ارزیابی حوزه تاثیر عرفان در اندیشه ایشان به گونه‌ای بود که اعتبار آن جدا و مستقل از تراوشات فکری دیگر ایشان کار صوابی نباشد. همینگونه به نظر می‌رسد بررسی افکار ایشان در ابعادی همانند تشریح و تبیین امور دینی و سیاسی نیز بدون توجه به دستاوردهای ایشان درخصوص عرفان چندان درست نباشد. بر این اساس شناخت آن نحو اسلام که ایشان بدان فرامی‌خوانند و نام آن را اسلام ناب محمدی می‌دانستند مستلزم دخول و جولان در حیطه تفکرات عرفانی ایشان می‌باشد. این تحقیق در نظر داشته تا این بعد عظیم حضرتش را در مبحثی مستقل مطرح ساخته و جلال و ابهت آن روح عظیم را در این بعد جلای بیشتری بخشد. محورهای عمده این پژوهش عبارتند از: الف - شخصیتهایی که در تکوین اندیشه‌های عرفانی حضرت امام نقش داشته‌اند. ب - نگرشی به برخی از مهمترین آثار عرفانی ایشان. ج - نگرش حضرت امام نسبت به عرفا و ویژگیهای عرفان ایشان. د - برخی از مهمترین آموزه‌های عرفانی معظم‌له.

اگر موضوع علم سیاست را حکومت ، و آنهم از سه جهت : ساختار حکومت ، اقبال وادبار حکومت و سیاست خارجی بدانیم، رساله حاضر به جهت دوم، یعنی اقبال وادبار حکومتها اشاره دارد. این بحث که در واقع به چگونگی کسب قدرت ، حفظ قدرت و اعمال قدرت مربوط می‌شود، از بحثهائی است که همواره مورد توجه اندیشمندان سیاسی بوده است . به عبارت دیگر، در پاسخ این سئوال که حکومتها چگونه روی آورده و به چه دلائلی فرو می‌پاشند، نظریات مختلفی از سوی اندیشمندان سیاسی غرب و شرق مطرح شده است . به عنوان مثال، برخی منشاء اقبال و پیدایش حکومت را فطرت ، بعضی جنگ و غلبه، دسته‌ای قرارداد اجتماعی و عده‌ای غیر آن می‌دانند، کمااینکه در زمینه ادبار و فروپاشی حکومتها نیز تاکنون نظریات مختلفی در ابعاد سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ارائه شده است . قصد آن است که در این رساله به مقایسه نظریات فوق با دیدگاه علی (ع) در این زمینه بپردازیم . به گمان ما، نظریه‌های فوق واجد دو نقیصه اساسی ((سطحی نگری)) و ((تک بعدی نگری))است ، در حالیکه علی (ع) در مجموع دیدگاه عمیقتر و جامعتری را ارائه کرده‌اند. بعلاوه، برخلاف برخی از دیدگاهها که کسب قدرت ، اعمال و حفظ آنرا به هر طریق ممکن تجویز می‌نمایند، از دیدگاه علی (ع)، آنچه در اقبال وادبار حکومتها نقش تعیین‌کننده دارد، به ترتیب ، عدل و ظلم، و به عبارت دیگر، اعمال شیوه‌های منطقی و مردمی یا بالعکس ، بگونه‌ای است که موجبات قوام و دوام یا بی‌ثباتی و فروپاشی حکومتها را فراهم آورد. با فرض فوق، ضمن ارائه کلیات تحقیق در پیشگفتار، مبانی و اصول علم سیاست را در گفتار اول و دلائل ادبار دولتها را در گفتار دوم موردبحث قرار داده و با جمعبندی، تحلیل مسئله و نتیجه‌گیری در گفتار سوم، بحث را به پایان برده و قضاوت نهائی را به مطالعه‌کنندگان این رساله وامی‌گذاریم.

موضوع بررسی این رساله، پدیده‌ی موسوم به نیست‌انگاری است و در نظر داریم، چگونگی و هاهیت تعامل از این پدیده را با مدیرنیته [متافیزیک مدرنیته]، در اندیشه‌ی سیاسی فریدریش نیچه، بسنجیم. فرض ما برای مبنا استوار است که پدیده‌ی نیست‌انکاری، به عنوان یک بیماری عقیدتی عصر مدرن، حاصل و پی‌آمد طبیعی اعتقاد انسان به بنیادهای متافیزیک مدرنیته می‌باشد. در این معنا، نیست‌انگاری، به مفهوم پوچی و بی‌معنایی وجود، ریشه در آرمان‌ها و ایده‌آل‌های متافیزیکی دارد. متافیزیک ، در اشکال کهن و نوین ظاهر می‌شود: ابتدا، متافیزیک کهن یا مدرنیته‌ی اولیه که در اشکال نیست‌انگاری منفعل، عقل سقراطی، دوگانه‌انکاری (آپولون و دیونوسوس ، نیک و بد، جسم و جان) و اخلاق واکنشی ظاهر می‌شود. در این مرحله است که نیست‌انگاری ظهور می‌یابد. سپس ، متافیزیک مدرن یا مدرنیته‌ی نوین که در اشکال انسان‌گرایی (سوژه‌ی انسانی، علم‌گرایی، واپسین انسان)، خواست حقیقت و تاریخ‌گرایی، به نقطه‌ی تکامل خود می‌رسد. مدرنیته در این مرحله، نیست‌انگاری را به اوج و تعالی می‌رساند. در مقابل فرضیه‌های ابطالی موردنظر، [در اشکال متافیزیک کهن و نوین] به طرح و ارایه فرضیه‌های اثباتی در اندیشه‌ی نیچه که در واقع آنتی‌تز فرضیه‌های ابطالی مذکور هستند، نیز پرداخته می‌شود که شامل فرضیه‌های نیست‌انگاری فعال، جهان ما قبل عقل سقراطی، سنتز اسطوره‌های آپولون و دیونوسوس ، فراسوی نیک و بد، یگانه‌انگاری جسم و جان، اخلاق کنشی، ابرانسان، خواست قدرت و بازگشت ابدی، می‌شود. با تحقق فرضیه‌های اثباتی مذکور، نیست‌انگاری به زوال خود می‌رسد. بدین ترتیب ، هر کدام از فرضیه‌های اثباتی و ابطالی فوق، به صورت تقابل دوتایی مطرح می‌شوند، طوری که در هر یک از فصل‌های نه‌گانه‌ی پژوهش ، ابتدا فرضیه‌ی ابطال‌پذیر مطرح و مورد ابطال قرار می‌گیرد، سپی در مقابل آن، فرضیه‌ی اثبات‌پذیر، به عنوان آنتی‌تز مطرح و اثبات می‌گردد.

چکیده بحث درباره مشروعیت سیاسی یکی از مباحث عمده تفکر و فلسفه سیاسی است که عمری به درازای زندگی ‏اجتماعی بشر دارد. از زمانی که انسان پا به عرصه زندگی سیاسی نهاد و به تشکیل دولت همت گماشت ، مسأله ‏مشروعیت نظم سیاسی و این پرسش که چرا دولت به وجود آمده و چرا باید آن را پذیرفت و مورد اطاعت قرار ‏داد ، برایش مطرح شد. ارایه جوابی قانع‌کننده و خردپذیر به چنین پرسشی برای بشر ضروری بود چه تداوم و ‏ثبات نظام سیاسی ایجاب می‌نماید تا مطلوبیت نهادهای سیاسی برای شهروندان توضیح داده شود. مشروعیت ‏سیاسی ضمن توضیح اخلاقی و هنجاری نظم سیاسی و اعلان مطلوبیت و حقانیت نهادهای سیاسی به دنبال کسب ‏رضایت و اطاعت سیاسی آزادانه حکومت شوندگان است. با این همه تاریخ تحول نظام‌های سیاسی در طول تاریخ ‏حکایت از آن دارد که نهادها و نظام‌های سیاسی، پدیده‌های ازلی و ابدی نیستند و در فرایند تاریخ دچار دگرگونی ‏و تغییر می‌شوند. به عبارت دیگر بروز بحران مشروعیت و سلب رضایت مردم از نظم سیاسی مستقر با گذر زمان ‏به دلایل مختلفی بروز می‌کند و خود ، تغییر در ساخت نظام و سلطه سیاسی را زمینه‌سازی می‌کند چه بحران ‏مشروعیت بحران تغییر است . ‏ در نظام سیاسی اسلام که دین و سیاست در پیوند با یکدیگر می‌باشند ، مسأله مشروعیت سیاسی و بحران در ‏آن، دارای ابعاد نو و پیچیده‌تری است . شاید این امر در ماهیت دوگانه حاکمیت خدا و انسان بر سرنوشت ‏اجتماعی- سیاسی‌اش ریشه داشته باشد چه از یک‌سو مطلوبیت و حقانیت نظم سیاسی و به دنبال آن اطاعت ‏سیاسی منوط به توضیح دینی است و از دیگرسو با پذیرش فرض خودمختاری و آزادی بشر - که از متون دینی ‏قابل دریافت است - تحقق و تداوم نظام سیاسی ، منوط به رضایت و پذیرش آزادانه افراد جامعه است. تحولات ‏سیاسی در زمان پیامبر بویژه پس از رحلت آن بزرگوار که توأم با سوگیری‌های متفاوت صحابه در مسأله جانشینی ‏و چگونگی تدبیر امور جامعه اسلامی بود، نشان از اهمیت حکومت و در نتیجه مبانی و منابع مشروعیت آن دارد . ‏با عنایت به این مطالب و تجربه عملی حکومت حضرت علی (ع) ، در پایان نامه در پیش رو این مسأله که علل ‏ظهور و بروز بحران مشروعیت سیاسی در نظام سیاسی دینی از دیدگاه حضرت علی (ع) چه می‌باشند ، مورد ‏بررسی قرار می‌گیرد . فرضیه اصلی آن است که مشروعیت سیاسی از دیدگاه امام دارای دو رکنِ شریعت و رضایت ‏مردم است و بحران مشروعیت با بروز تردید و سستی در هر یک از آن دو به وجود می‌آید . همان‌گونه که عدم ‏پای‌بندی نظام سیاسی به اصول و مبانی دین زمینه سلب مشروعیت دینی آن را فراهم می‌آورد ، نارضایتی مردم از ‏آن نیز موجب سلب اعتماد و رضایت حکومت شوندگان نسبت به آن می‌شود. سلب رضایت مردم از نظام سیاسی ‏که به بحران مشروعیت و در نتیجه به تغییر نظم سیاسی منجر می‌شود ، دارای علل سیاسی ،اجتماعی و اقتصادی ‏است . فقر، بی‌عدالتی ، ظلم، تفرقه و تشتت ، خودکامگی ، بی‌لیاقتی و ناکارآمدی نخبگان سیاسی و حیف و میل ‏کردن اموال عمومی و غیره از جمله مهمترین این علل می‌باشند . ‏ کلید واژه‌ها: مشروعیت سیاسی، اطاعت سیاسی، بحران مشروعیت ، شریعت ، رضایت ، فقر، بی‌عدالتی ، ‏ظلم ، تفرقه ، بی‌لیاقتی و خودکامگی نخبگان سیاسی.‏