جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیات قرآنی مرتبط با معاد را از جنبه‌های مختلفی می‌توان مورد بررسی قرار داد. یکی از این جنبه‌ها، نحوه مواجهه قرآن با مخاطبان خود در مسئله معاد است. قرآن برای برقراری ارتباط با مخاطبان خود در معارف مربوط به مسئله معاد، از اصول خاصی بهره برده‌ است. با بررسی و استقراء آیاتی که حول این مسئله بیان شده ‌است، می‌توان همه آنها را ذیل چهار اصل کلی قرار داد: اصل توصیف حقایق، اصل تنبه بر آیات، اصل تصویر‌سازی و اصل رجوع به فطرت. در اصل توصیف حقایق به‌جای استدلال بر معارف مربوط به مسئله معاد و پاسخ به شبهات پیرامون آنها، به توصیف معارف و آثار و کارکردهای آنها پرداخته می‌شود. در اصل تنبه بر آیات، قرآن با بیان پدیده‌های آفاقی و انفسی و غایت‌مندی آنها، انسان را به تدبر در این پدیده‌ها دعوت می‌‌نماید تا از این رهگذر، اعتقاد به رستاخیز را در باور‌ها تثبیت نماید. در اصل تصویرسازی، قرآن با ذکر نمونه‌هایی از زنده شدن انسان یا موجودات دیگر، از استبعاد زنده شدن مردگان در اذهان می‌کاهد و آن را امری باورپذیر جلوه می‌دهد. در اصل رجوع به فطرت نیز، قرآن با هدف بیدار نمودن فطرت بشر، او را متوجه این سرشت الهی می‌کند تا روز رستاخیز را یاد‌آور شود. هدف از پژوهش حاضر ارائه بیانی نو از مباحث مرتبط با سرای آخرت در پرتوی بازخوانی آیات معاد است، ازاین‌رو با روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر آیات قرآن، اصول چهار‌گانه مذکور مورد بحث و تحلیل قرار گرفته‌ است.

جایگاه‌شناسی زن در قرآن ازجمله مباحث مهم زن‌پژوهی است که قرآن کریم در آیات مربوط به زنان ازجمله آیات ۲۲۲ و ۲۲۳ بقره و 6 آل‌عمران بدان پرداخته است. برخورد نامناسب برخی مردان در جوامع موجب شده تا بهانه‌ای به دست مخالفان اسلام بیفتد و ادعا کنند که زن در اسلام، از کمال انسانی و شخصیتی برخوردار نیست. از‌این‌رو انجام پژوهش در موضوعی که مربوط به جایگاه ارزشی جنس مؤنث است ضرورت دارد. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی نشان داده است که در آیة شریفة 222 و223 به این نکته و ظرافت در دو حیطه رحم و پاک‌سازی و مهیا نمودن آن برای ظهور امر و اراده الهی اشاره شده، چنان‌که در آیة دوم سورة «انسان»، تلویحاً به جایگاه زن در مسئلة تحقق خلقت که در اختیار نطفه ممزوج است پرداخته شده که منجر به ارزش‌گذاری مثبت می‌شود.

از مسائل مهم دربارۀ رابطة اخلاق و سیاست، این است که هنگام تزاحم یک رفتار سیاسی با یک ارزش اخلاقی، کدام‏یک مقدم است؟ آیا باید ارزش اخلاقی را مقدم داشت و دست از مصلحت سیاسی برداشت یا مصلحت سیاسی مقدم بر ارزش‏های اخلاقی است؟ برای یافتن پاسخ این مسئله از منظر اسلام، باید معنا و قلمرو هریک از اخلاق و سیاست را مشخص کرد تا رابطة آنها روشن شود. بدین‏سان می‏توان این مسئله را حل کرد که اگر اخلاق و سیاستْ قلمرو مشترک داشته باشند، هنگام تعارض آن دو کدام‏یک مقدم هستند؟ این مقاله به واکاوی تزاحم‌ها در این زمینه و راه برون‌رفت از آن می‌پردازد.

کتاب‌شناسی‌ها در علوم مختلف، نقش مهمی در اطلاع‌رسانی از کمّیت و کیفیت تلاش‌ها و تولیدات علمی عالمان یک رشته یا شاخه یا مبحث علمی دارند و نیز مأخذی مفید برای شناسایی آثار مورد نیاز پژوهشگران و مراجعه به آنهاست. این مقاله با روش توصیفی به کتاب‌شناسی تفاسیر ترتیبی، دانشوران حوزة علمیة قم از آغاز بازتأسیس این حوزه مبارک به دست آیت‌الله حائری یزدی در سال 1300 شمسی تا پایان سده چهاردهم می‌پردازد. یافته‌های این پژوهش بر اساس کاوش حداکثری در پایگاه‌های اطلاعاتی و منابع در دسترس حاکی از آن است که تولیدات و دستاوردهای علمی حوزة علمیة قم در تفسیر ترتیبی قرآن چه تفسیر کل قرآن یا بخشی از آن، مجموعاً 218 عنوان اثر در بالغ بر 900 جلد کتاب بوده است. از این میان، 32 اثر تفسیر ترتیبی کامل، 81 اثر تفسیر ترتیبی ناتمام و در حال تکمیل، 105 اثر تفسیر محدود به یک سوره و یا یک یا چند آیه خاص از قرآن هستند. آثار تفسیری تألیف‌شده در سه دهة اول این سده اندک و در چهار دهة اخیر آن رو به تزاید چشمگیر بوده است. در این بین تألیفات تفسیری علامه طباطبائی و شاگردان مدرسه تفسیری ایشان و نسل بعدی فضلای حوزة قم که شاگرد شاگردان علامه در تفسیر بوده‌اند، قابل توجه است.

این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به کتاب‌شناسی تفاسیر موضوعی تالیف‌شده از سوی عالمان و دانش‌آموختگان حوزة علمیة قم در سده چهارده شمسی می‌پردازد و هدف آن، شناسایی و معرفی این نوع آثار از آغاز سدة چهارده یعنی مقارن با تأسیس مجدد حوزة علمیة قم به دست آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری، تا پایان این سده است. ارائه کتاب‌شناختی این تفاسیر در قالب یک مقاله می‌تواند منبعی قابل استفاده جهت اطلاع از ماهیت و کمّیت تلاش‌ مفسران و قرآن‌پژوهان حوزة قم در خلق آثار تفسیری به سبک موضوعی و مرجعی برای یافتن منابع لازم در پژوهش‌های تفسیری باشد. یافته‌های این بررسی نشان می‌دهد که رهاورد علمی فضلای حوزة قم در تفسیر موضوعی قرآن طی سده اخیر، ۲۴۷ عنوان اثر تفسیری با حجم تقریبی 400 مجلد کتاب بوده که از این میان ۸۳ اثر تفسیری مشتمل بر موضوعات متعدد، و ۱۶۴ اثر محدود به تفاسیر تک‌موضوعی است. عمده این آثار در نیمه دوم سده اخیر تکوین یافته است و سهم شاگردان بلافصل مدرسه تفسیری علامه طباطبائی، به‌ویژه حضرات آیات مصباح یزدی، جوادی آملی، سبحانی و مکارم شیرازی و شاگردان آنها در تولید و آفرینش این آثار برجسته است.

این پژوهش، با استفاده از آیات قرآن، تشریع «امر به معروف و نهی از منکر» را بر مبنای «فطرت» که یکی از اساسی‌ترین مبانی انسان‌شناختی محسوب می‌شود، تبیین می‌کند. این تبیین می‌تواند به شبهاتی که «امر به معروف و نهی از منکر» را دخالت در حریم خصوصی افراد یا در تضاد با عزتمندی انسان تلقی می‌کند، پاسخ دهد و به‌این‌ترتیب، موجب تحکیم این واجب دینی در جامعه شود. این مقاله از روش مطالعه کتابخانه‌ای و روش حل مسئله تحلیلی ـ تفسیری مبتنی‌بر تفسیر موضوعی استفاده می‌کند. از دیدگاه این مقاله، «امر به معروف و نهی از منکر» راهبردی الهی است که هماهنگی هدایت تشریعی و هدایت تکوینی به‌معنای تطابق دین با نوع خلقت انسان را نشان می‌دهد. این تدبیر، با توجه به شناخت و تمایل فطری انسان نسبت به دین حق، علاوه بر کنترل، می‌تواند نقشی پیشگیرانه ایفا کند. این مقاله همچنین نشان می‌دهد «امر به معروف و نهی از منکر» از عاطفه ویژه انسانی و موالات میان مؤمنان نشئت می‌گیرد که موجب اهتمام هر فرد به سرنوشت دیگران می‌شود. این تحلیل‌های فطری در نهایت نتیجه‌ای از ریشه‌های عمیق فطرت انسان به‌معنای اخص به‌شمار می‌آیند که از الهی بودن فطرت انسان الهام می‌گیرند.

انسان‌ها آن‌گونه زندگی می‌کنند که باور و عقیده دارند، ازاین‌رو ایمان و اعتقادات قلبی نقشی اساسی در زیست اخلاقی انسان دارد، اما نکته مهم این است که همه موضوعات و آموزه‌های اعتقادی نقش یکسانی در زندگی و تربیت اخلاقی افراد ندارند و تنها برخی از موضوعات اعتقادی هستند که در این رابطه بسیار تأثیرگذارند. بنابراین یافتن نقطه‌های اثرگذار اعتقادی بر تربیت اخلاقی افراد امری ضروری است. توحید افعالی به‌عنوان یکی از آموزه‌های مهم اعتقادی، آثار تربیتی فراوانی به‌دنبال دارد که در جای خود بیان شده است. این پژوهش که به روش توصیفی ـ استنباطی سامان یافته، برجستگی و اهمیت این آموزه دینی و اعتقادی را به وسیله گونه‌شناسی آیات توحید افعالی در قرآن نمایان ساخته و به اثبات رسانده است و با بیان راز و رمز اسنادهای مکرر امور به خدای متعال حکمت توجه به این آموزه دینی را تبیین کرده است.