جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نرم ‏افزار جامعه‏ سازی اسلامی، گسترش سطح معنویت فردی به ساحت اجتماعی و سطح معنویت اجتماعی است. معنویت اسلامی، معنویتی برخاسته از عرفانی است که بر پایه نظام عبادی و شریعت باشد و در چارچوب نظام اخلاقی و تربیتی اسلام شکل گرفته باشد. چنین معنویتی با شاخصه­ های شریعت ‏پایه، اخلاق‏ مدار و تربیت ‏محور می­تواند امتداد اجتماعی پیدا کند؛ به گونه­ ای که در هر مواجهه ­ای، روح حاکم بر آن پدیده و باطن آن را لحاظ کند و ارتباط آن با اجزای دیگر عالم و با کل (وجود مطلق) را بسنجد و هر یک از پدیده­های هستی، منبع معرفت معنابخش زندگی به شمار آید. این تحقیق درواقع پاسخ به این مسئله است که چرا باید معنویت اسلامی از ساحت فردی به ساحت اجتماعی امتداد یابد؟ بررسی پاسخ این مسئله در گرو پاسخ به این پرسش هاست: شاخصه های معنویت ‏گرایی اسلامی چیست؟ رابطه دین و معنویت چگونه است؟ نقش معنویت در هویت سازی اجتماعی چیست؟ راهبردهای تحقق‎بخش امتداد اجتماعی معنویت اسلامی چیستند؟ تحقیق صورت‏گرفته در چارچوب این پرسش‎ها و بر اساس روش تحقیق کتابخانه­ای بر محور فعالیت منظم مبتنی بر دانش موجود حاصل از تحقیقات یا تجارب، صورت می­گیرد و به منظور تولید مواد، فراورده‏ ها، ابزار و فرایندها و روش ­های جدید یا بهبود آنها به کار می­رود. تغییر نگرش جامعه نخبگانی از معنویت‏ گرایی فردی به معنویت‏گرایی اجتماعی بر پایه جهان بینی و ایدئولوژی اسلامی و محوریت ‏یافتن امتداد اجتماعی معنویت­ گرایی اسلامی برای تحقق جامعه ‎سازی اسلامی از مهم‏ترین اهداف این تحقیق به شمار می­رود. انعکاس بیرونی و تصویر‎سازی از ضرورت پردازش امتداد عملی معنویت‏ گرایی و تعیین گستره تمدنی معنویت و استخراج راهبردهای تحقق ‎بخش امتداد اجتماعی معنویت اسلامی از نتایج به ‏دست آمده این تحقیق است.

امروزه طبیعت­ گرایی دینی یکی از رویکردهای بارز در الهیات فلسفی معاصر به شمار می­آید که از آن قرائت­های مختلفی ارائه شده است. در این میان طبیعت­ گرایی دینی مبتنی بر الهیات پویشی که ریشه در فلسفۀ پویشی وایتهد دارد و نماینده بارز آن گریفین است، از جایگاه بس مهمی برخوردار است؛ چراکه تلاش می­کند با عبور از طبیعت­ گرایی حداکثری از یک سو و عبور از فراطبیعت­ گرایی دینی از دیگر سو، طرحی نو را دراندازد که با شرایط جهان پسامدرن سازگاری داشته باشد. مقالۀ حاضر بر آن است اولاً نشان دهد چگونه گریفین به این طرح یا الگوی الهیاتی رسیده است. ثانیاً مهم­ترین مشخصه­ های این رویکرد الهیاتی را در مقایسه با فراطبیعت ­گرایی دینی و طبیعت گرایی حداکثری معلوم سازد. ثالثاً با نگاهی نقادانه نشان دهد این رویکرد هرچند از حیث سازگاری با علم پسامدرن توفیقاتی داشته است، با چالش­ هایی روبه ‏روست از قبیل بی ‏توجهی به داده ­های ذاتاً دینی به­ ویژه وحی و متون مقدس، ناسازگاری در درک وجود خدا از حیث حضور عناصری فراطبیعت­ گرایانه و تعارض با عقلانیت معتدل یا انتقادی. افزون بر اینها در مقایسه با الگوی برگرفته از حکمت صدرایی، نمی­تواند تبیین قانع‏ کننده­ای از رابطۀ خدا و جهان و فاعلیت خداوند به دست دهد که مقبولیت عام پیدا کند.

در تأویل هستی و متن، حقایقی که از دید ظاهری در تفسیر عالم و متن پنهان است، به منصه ظهور آورده می‎شود. ملاصدرا به عنوان یک فیلسوف، دارای مبانی مستدلی در وجودشناسی است که بر سبک تأویلی او تأثیر گذاشته است. این مبانی قابل قاعده‌مندی است که هدف این مقاله نیز استنتاج این قواعد و نشان‎دادن تأثیر آنها بر تأویل متن است. روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی بر مبنای وجودشناسی صدرایی است و به استنتاج و بررسی پنج قاعده اصلی و چند قاعده فرعی -که در زیرشاخه های قواعد اصلی قابل پیگیری است- می ‎پردازد و با ذکر نمونه‎های تأویل متن، تأثیر قواعد هستی‎شناسی را بر تأویل متن نشان می‎دهد. قواعد اصلی استخراج ‎شده عبارت‎اند از ارجاع ماهیت به وجود، ظرفیت‎های تأویلی در وجود (مراتب وجود)، ظاهر، بستر وجود‌شناختی، تطابق عوالم در تأویل و ارجاع کثرت به وحدت. این مقاله ضمن آنکه منطقی فلسفی از تأویل های متن را نشان می‎دهد، نظریه ‎ای تأویلی از هستی در قالب قواعد نیز محسوب می‎شود.

در تعریف نفس ‌و بیان ویژگی‌های آن در مباحث مربوط به نفس‌شناسی فلسفه صدرایی بحثی ویژه درباره جنسیت بیان نشده و این امر موجب شده است محققانی که در این زمینه پژوهش کرده‌اند، نفس را بدون جنسیت توصیف کنند؛ اما در این مقاله سعی شده است با توجه به مبانی حکمت صدرایی از قبیل وحدت نفس و بدن در مراحل متناظرِ وجودی خود و... جنسیت‌داشتن برای نفس تبیین شود. البته این ویژگی مختص نفس است و به سایر مجردات قابل اطلاق نیست؛ چراکه نفسانیت نفس به همراهی آن با بدن در تمام ساحات وجودی نفس است. با اثبات جنسیت‌داشتنِ نفس، درواقع انسان‌ها به دو نوع اصلی تقسیم خواهند شد. ارزش این تقسیم در رد نظر برخی مکاتب فمنیستی که احقاق حقوق زنان را در برابری زن و مرد در تمام شئون می‌دانند و نیز تبیین تفاوت‌های میان دو جنس بسیار روشن است. در این مقاله با استفاده از روش کتابخانه‌ای و تحلیل مبانی حکمت صدرایی جنسیت‌پذیری نفس تبیین شده است.

طرح نظریه ریاست سنت در امتداد فلسفه سیاسی و در سطح قضایای عقلی و فلسفی اولین بار توسط حکیم ابونصر فارابی صورت گرفت. او در سخت‏ترین شرایط سیاسی انتقال از امام معصوم (عج) به عصر غیبت، با روش برهانی به کمک فقه و فقیهان شتافت و نظریه ‏ای بدیع و ماندگار در امتداد فلسفه سیاسی تولید کرد. طبیعی است او نمی توانست بر اساس فلسفه سیاسی یونانی به این مهم مبادرت ورزد، مگر آنکه پیش از آن، به اسلامی‏سازی این دانش اهتمام ورزد. فارابی بر پایه دغدغه دینی و معرفتی موفق شد حکمت عملی یونانی را به ‏درستی دریافت کند و با استقرار آن بر تراز حکمت نظری قرآنی، از دو جهت «مبناسازی» و «غایت ‏پردازی» فلسفه سیاسی متمایزی از خاستگاه تاریخی آن ایجاد کند و آن را در ذیل آموزه‎های دینی و فراانگاره اسلامی قرار دهد. این عملیات معرفتی راه را برای تولید و تکثیر مسائل عقلی در زیست بوم اسلامی فراهم آورد و فارابی از این طریق توانست نقطه کانونی «مدینه فاضله» را در فلسفه سیاسی خویش طراحی کند وبا واقع ‏گرایی و واقع‏ بینی از مجرای آن به حوزه رسالت «رئیس اول» و امامت «رئیس مماثل» و ریاست فقیه جامع‏ الشرایط با عنوان «رئیس سنت» و در فقدان وجود او در قالب شورای رهبری «رؤسای سنت» و«رؤسای افاضل»برسد. او با موجه‏سازی و معقول‏ نمودن سطوح مختلف نظام سیاسی فاضله متناسب با شرایط مختلف جوامع اسلامی، مشکل خلأ رهبری و گرفتاری فلسفه سیاسی در دام ذهنیت‏گرایی را حل نمود. تحقیق حاضر با روش عقلی و برهانی به تحلیل متون فلسفی فارابی متمرکز شد و دستاورد بدیع فوق را در امتداد فلسفه سیاسی فارابی ارائه نمود.

شناخت رابطه دین، اخلاق و معنویت از جمله مسائل مهم دین ­شناختی و ارزش­ شناختی بوده و در گذر تاریخ محل بگومگوهای زیادی نزد اندیشمندان واقع شده است. در عصر حاضر به ‎ویژه در پی تحولاتی که در غرب جدید رخ نمود، این مسئله با شدت و حدّت بیشتری جان گرفت و نظریه ­های جدیدی پا به عرصه بحث نهاد. از جمله نگره ­هایی که به ­سان شبهه ­ای در برابر دین و کارکردهای آن رخ نمود، گمانه تعارض دین و اخلاق است. در این مقال برآنیم به روش توصیفی- تحلیلی تقریر نیچه و راچلز از انگاره فوق و پیشنهاد عملی هاسپرز در این زمینه را مرور کرده، به بحث و بررسی بنشینیم. ماحصل تحقیق این است که پنداره تعارض نه در حوزه معرفتی و درون‏مایه ­ها و آموزه ‏های اخلاقی و دینی درست می­ نماید و نه در ساحت دین­ورزی و انجام فعل اخلاقی؛ بلکه در حوزه نخست اخلاق جزئی انفکاک ‏ناپذیر از دین بوده و در عرصه عمل نیز بین آن دو نسبت تلازم برقرار است و اخلاق گسسته از دین تنک ‏مایه، سست‏ بنیان و فاقد پشتوانه­ های معرفتی و انگیزشی لازم است.

از جمله مباحث مهم فلسفه و کلام شیعی، اثبات اصالت روش است. وجود برخی شباهت ‏ها­ سبب شده عده­ای، مباحث فلسفی و کلامی متفکران شیعی را تقلید از فلسفه یونان و معتزله بدانند. مسئله اصلی این مقاله آن است که نشان دهد الگوی عقلانیت شیعی، نه تقلیدی و مترجَم بلکه مستقل و اصیل است. اثبات این مدعا از این جهت ضروری است که علاوه بر پاسخ به اتهام یادشده، رویکرد متفاوتی در تحلیل عقلانی را نمایان می­ سازد. این مقاله با روش اسنادی، تحلیلی به بررسی روش تعقل در دو حوزه فلسفه و کلام پرداخته و اثبات می­کند متکلمان و فیلسوفان شیعی به دلیل بهره ­مندی از تراث وحیانی و شهودی، عقلانیتی کاملاً متمایز از معتزله و یونان باستان داشتند. تأثیرپذیری فلسفه اسلامی از این منابع، برهانی‏ بودن روش فلسفی را مخدوش نساخته است.

مطالعه و بررسی «دین» و تبیین چیستی و تأمل در ویژگی‌های آن، از مهم‏ترین مباحثِ مطرح در فلسفه دین است. نوع ارتباط ادیان با یکدیگر و آینده فلسفه دین، همواره به مثابه دو موضوع چالش‌برانگیز در ذیلِ این مبحث لحاظ شده‌اند. گذشته از «الهیات جهانی» که در مغرب‌زمین با هدف برقراری گفت‌وگوی بینادینی شکل گرفت و به موضوع ارتباط ادیان با یکدیگر ناظر است، اخیراً ایده‌ای با عنوان «فلسفه دین جهانی» به طور جدی مطرح شده است که با موضوع آینده فلسفه دین مرتبط است. نوشتار حاضر درصدد است ضمن طرح ایده فلسفه دین جهانی -در تقابل با ایده «پایان فلسفه دین»- مفهوم و برداشت از وصف «جهانی» را روشن سازد تا از این رهگذر بتوان در باب فلسفه دین جهانی دقیق‌تر سخن گفت. در این راستا سه مسئله اصلی: 1. چیستی یا ماهیت فلسفه دین جهانی؛ 2. امکان فلسفه دین جهانی؛ 3. تحقق فلسفه دین جهانی و شرایط تحقق آن بررسی خواهند شد و در ادامه، راهکارهایی به منظور ارتقای مباحث فلسفه دین به سطح جهانی پیشنهاد می‌شوند و «رویکرد وجودی به دین» به مثابه یکی از این راهکارها معرفی می‌گردد. به نظر می‌رسد فلسفه دین وجودی -همانند فلسفه دین جهانی- می‌تواند از پایان فلسفه دین جلوگیری کند.