جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علم کلام يکي از علوم مهم اسلامي است که براي درک و فهم عقايد دين اسلام پديد آمده است. متکلمان در مناظرات و مباحث کلامي به‌منظور دفاع از عقايد خود و غلبه بر حريف، به دانش‌ها، مهارت‌ها و روش‌هاي خاصي نياز دارند. در ميان علوم مختلفي که متکلمان از آن بهره مي‌برند، دانش تاريخ نيز به‌عنوان يک علم کارآمد واجد دستاوردهاي مفيدي براي علم کلام است. نتايج اين بررسي نشان مي‌دهد که علم تاريخ، اطلاعات موردنياز متکلمان را جهت استفاده در مناظرات و مباحثات کلامي در اختيار آنان قرار مي‌دهد. بدون دانستن اطلاعات تاريخي (در باب تاريخ ملل و نحل، فرقه‌ها، اديان و مذاهب، پيدايش فرق کلامي و پيشينه‌هاي تاريخي) متکلم قادر به شرکت در مباحثات کلامي و غلبه بر حريف نخواهد بود. از بُعد روشي و سبک مناظره نيز روش‌هاي نقد تاريخي، آموزه‌هاي مناسبي را براي نقد اظهارات رُقبا در اختيار متکلم مي‌گذارد. مقالة حاضر بر آن است تا با روش توصيفي ـ تحليلي ضمن نشان دادن پيوندهاي کلام و تاريخ، با استناد به شواهد و نمونه‌هاي مناسب به تبيين کارآمدي دانش تاريخ در علم کلام بپردازد.

شيخيۀ باقريه منسوب به ميرزامحمدباقر همداني جندقي هم‌اکنون در برخي از مناطق مرکزي ايران پيرواني دارد. با اين وجود از عقايد و ديدگاه‌ها و آثار اين گروه، منابع مکتوبِ زيادي در دسترس نيست. ازجمله يافته‌هاي پژوهش آن است که ميرزامحمدباقر همداني، در روش پيرو مشرب اخباري‌گري با تفاسير خاص شيح احمد احسائي و سيدکاظم رشتي است، و انديشه‌هاي حاج محمد کريم‌خان کرماني را پذيرفته است؛ اما در مسئلۀ ناطق واحد شيعي، به‌شدت مخالف شيخيه کرمان است و حتي آنها را در اين باب تکفير مي‌کند. اين مکتب، در مسئلۀ معاد قائل است به اینکه در روز قيامت بدن اصلي محشور مي‌شود و بدن عارضي از بين مي‌رود؛ و همچنين معراج پيامبر اسلام(ص) را به‌صورت روحاني پذيرفته است. مکتب شيخيۀ باقريه آل محمد(ص) را واسطۀ فيض خدا در آفرينش جهان مي‌داند و معتقدند که ائمة اطهار(ع) نه آنکه محل مشيت خدا باشند؛ بلکه عين مشيت و اراده او هستند و دليل اين امر را معصوم بودن اهل‌بيت(ع) مي‌دانند. اين ديدگاه يکي از عوامل غلوآميز دانستن شيخيه و تکفير آنها دانسته شده است. ادعاي شيخيه در باب رکن رابع و ناطق واحد يکي از زمينه‌هاي مهم زايش بابيت و بهائيت از درون انديشه شيخيه است. شيخيۀ باقريه با رد نظريه ناطق واحد شيخيۀ کرمان و برائت از بابيت و بهائيت، راه خود را تا حدودي از ساير شيخيه جدا کرده است. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصيفي، تحليلي و اسنادي به‌ نقد و بررسي آراي کلامي مکتب شيخيۀ باقريه مي‌پردازد.

ائمة اطهار(ع) نه‌تنها در تبیین معارف الهی، بلکه در روش‌ها الگو هستند. ازاین‌رو، شناخت راهبردهای آنان در مواجهه با شبهات اهمیت و اولویت دارد. مسئله پژوهش، کشف راهبردهای روشی معصومان در پاسخ‌گویی به شبهات کلامی؛ و فرضیۀ تحقیق، «امکان دستیابی به راهبردهای یادشده است». با تبیین روش‌های مواجهه معصومان با شبهات، افق‌ها و راهبردهای جدیدی برای پاسخ‌گویی کشف خواهد شد. روش پژوهش، کتابخانه‌ای و مراجعه به مهم‌ترین منابع روایی و استخراج روایات کلامی معصومان(ع) و تحلیل آنهاست. یافته‌ها نشان می‌دهد: مهم‌ترین راهبرد ائمة اطهار(ع) هنگام پاسخ‌گویی به شبهات، راهبرد برهانی است. آنان از حیث صورتِ برهان، در غالب موارد، هنگام مواجهه با افراد عادی از «برهان إنی» و در مواجهه با دانشمندان از «برهان لمّی» استفاده کرده‌اند. از حیث مواد برهان، در پاسخ‌های مربوط به خداشناسی، از اولیات؛ در براهین اثبات وجود خدا، از محسوسات؛ در شبهات راهنماشناسی از تجربیات؛ در مباحث درون‌دینی از متواترات و در شبهات فقهی و روایی از حدسیات بهره برده‌اند. استفاده معصومان(ع) از فطریات، در مباحث گرایشی بوده است.

قلمرو دين يکي از مباحثي است که در ميان متکلمان اسلامي و غيراسلامي و فيلسوفان دين حائز اهميت بوده است. در زمان معاصر با عنوان‌هايي نظير نياز بشر به دين، انتظار بشر از دين، گسترۀ شريعت، قلمرو دين و...، مورد بحث واقع شده است. مسئلۀ اصلي در قلمرو دين اين است که دين چيست؟ چه ارکان و اجزايي دارد؟ دين تا چه حد مي‌تواند در زندگي بشر دخالت داشته باشد؟ در اين مقاله نگارندگان معتقدند که ديدگاه رايجي که از آيت‌الله جوادي آملی وجود دارد، به درستي تبيين نشده و نياز است که ديدگاه ايشان به صورت منسجم بررسي شود. نتيجۀ نگاه منسجم به ديدگاه آيت‌الله جوادي آملي، بسيار متفاوت از آن چيزي است که تا به‌حال تقرير شده است. ديدگاه ايشان در زمينه قلمرو دين بسيار نزديک به ديدگاه آيت‌الله مصباح يزدي است. ایشان اموري را ديني مي‌داند که ارتباط با سعادت انسان داشته باشد. اين مقاله به روش توصیفی ـ تحليلي به بررسي ديدگاه آيت‌الله جوادي آملي در اين زمينه پرداخته است.

اصول دين، پايه‌هاي اعتقادي فروع هستند و تمام جهت‌گيري‌هاي انسان در زندگي به اصول عقايد او برمي‌گردد. بحران‌هاي موجود در جامعه امروز، بيانگر اين حقيقت است که اصول اعتقادات با جان‌ودل مردم گره نخورده است. يکي از راه‌هاي دروني کردن باورهاي اصيل دين، طرح مباحث اصول اعتقادي از منظر فطرت است. بانو مجتهده امين از علماي بزرگ معاصر، بااينکه به‌صورت مستقل، بحث فطرت و معارف فطري را مطرح نکرده است؛ اما در ضمن مطالب تفسيري، کلامي و فلسفي ايشان مي‌توان مؤيداتي مبني بر فطري بودن اصول دين يافت. بانو امين در تفسير آيۀ فطرت، فطرت را همان دين اسلام مي‌داند. از اين سخن وي مي‌توان فطري بودن تمام آموزه‌هاي کلي دين، ازجمله اصول اعتقادات را استنباط کرد. از جهت اثباتي نيز دلايلي در آثار بانو امين يافت مي‌شود که با تکيه بر فطرت اوليۀ انسان‌ها، اصول دين را اثبات کرده است. گرچه ايشان در باب اثبات وجود مبدأ، دلالت فطرت بر وجود خداوند را مسکوت گذاشته؛ اما براي اثبات توحيد، ساير اوصاف کمالي حق، معاد و نبوت، به مقتضيات فطرت استناد جسته‌اند. در نوشتار حاضر سعي شده است با روش توصيفي ـ تحليلي، به تبيين و تحليل ديدگاه بانو مجتهده امين در زمينۀ فطري بودن اصول دين پرداخته شود.

امروزه همبستگي تجربة ديني با فعاليت بخش‌هايي از مغز در حوزه‌اي از دانش با عنوان الهيات اعصاب بررسي مي‌شود. به باور برخي از طرفداران تجربۀ دینی هدف الهيات اعصاب، فهم بهتر دين، دين‌داري بهتر و برقراري تعامل بين علم و دين است. اما مباني فلسفي و روشي حاکم بر عصب‌شناسي تا حدودي نتايج تحقيقات عصب‌شناختي پيرامون تجربۀ دینی را به سمت تحويل‌گرايي سوق داده و با ايجاد چالش‌هايي براي دين و اعتبار باورهاي ديني، الهيات عصب را از هدف خود دور ساخته است. همچنين برخي ملحدان از اين يافته‌هاي علمي عليه اعتبار اديان و تجارب ديني انبياء استفاده کرده‌اند ازاين‌رو، اين تحقيقات پيامدهايي را براي باورهاي ديني و دين‌داري ايجاد کرده است و در برخي موارد نتيجه‌گيري‌هاي مادي‌انگارانه درباره تجربۀ دینی و انکار حقانيت دين را به‌دنبال داشته است. بنابراين نخست در اين پژوهش اين رويکرد را تبيين کرده، و در ادامه اشکالات مبنايي و روشي‌اي را بررسي مي‌کنيم. ازجمله مهم‌ترين اشکالات تحقيقات عصب‌شناسي بي‌توجهي به واقعيت وراي مغز و برقراري رابطه استلزامي بين تحويل‌گرايي روش‌شناختي و تحويل‌گرايي هستي‌شناختي است.

بشر همواره در طول تاريخ حيات خود به تصرفات مختلف در طبيعت اقدام کرده و با استفاده از علم و قدرت خود قواي طبيعت را مسخر خود قرار داده است. هرچه شناخت انسان از اسرار آفرينش افزايش يافته، امکان تصرف او در ساختار طبيعي موجودات نيز مضاعف شده است. با توجه به اينکه همة موجودات، نشانه‌هاي الهي و مظاهري از حکمت و قدرت و علم و تدبير و ارادة او به‏شمار مي‏روند، از منظر دين‏شناختي تصرفات بشر در مخلوقات، چه تبييني دارد؟ نوشتار پيش‏رو با بررسي مهم‏ترين شيوه‏هاي سنتي و نوين ايجاد تغيير در ساختار موجودات، رويکرد نظري انديشمندان اديان بزرگ الهي را مورد کاوش قرار مي‏دهد. حاصل اين پژوهش ترجيح رويکرد جواز تصرف طولي و عدم جواز تصرف عرضي در ساختار طبيعي موجودات از نظر اسلام است. در اديان ديگر نيز هرچند در جواز يا عدم جواز تصرف، اختلاف وجود دارد، ولي حضور کم‏رنگ اين اديان در عرصه اجتماعي بشر، پذيرش نقش ابزاري طبيعت براي انسان و در نتيجه جواز هرگونه تصرف در ساختار طبيعي مخلوقات را براي پيروان اين اديان هموار کرده است. روش پژوهش، توصيفي ـ تحليلي است.

تفاوت ارزش‌هاي اخلاقي و حقوقي در اين است که ارزش‌هاي حقوقي ضامن اجراي حکومتی دارند و اگر حق کسي پايمال شود، دستگاه‌هاي حکومتي موظف به پيگيري آن‌ مي‌باشد. افزون بر اين، دستگاه‌های مزبور براي تشويق کساني که حقوق ديگران را رعايت مي‌کنند و ارزش‌هاي حقوقي را محترم مي‌شمارند، پاداش‌هايي در نظر مي‌گيرند، اما در ارزش‌هاي اخلاقي چنين ضامن اجرايي‌ای در کار نیست و ارزش اخلاقيِ هرکاري بر انگيزة‌ دروني فاعل آن مبتني است، نه به ترس از معاقبه و مؤاخذة حکومت. همچنین گاهي بعضي از کارها دو جنبه دارد و از يک جنبه اخلاقي است و از جنبة ديگر حقوقي. بنابراين ممکن است بسياري از کارها خودبه‌خود اخلاقي نباشند، اما اگر به نيت اطاعت خدا انجام شوند، ارزش اخلاقي پيدا کنند. اين مقاله به اين سؤال پاسخ مي‌دهد که اگر ارزش‌هاي اخلاقي ضامن اجراي بيروني ندارد، چه انگيزه‌اي براي رعايت آنها وجود دارد. مکاتب مختلف اخلاقي، درصدد پاسخ به اين پرسش هستند.