جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف اين مقاله بررسي متن زيارت عاشورا و شناسایی جايگاه توحيدشناسي با بهره‌گيري از روش تحليل محتواست. سؤال اصلي آن است که آيا می‌توان توحيدشناسي را محور اصلي زيارت عاشورا تلقی کرد؟ بدين منظور، در گام اول با استفاده از تحليل محتواي کمّي نمودارهاي سنجش فراواني کلمات، موضوعات و جهت‌گيري ترسيم شد؛ نتايج حاصله بيانگر آن است که پرکاربرد‌ترين واژه، کلمة جلاله «الله» و مهم‌ترين موضوع زيارت نيز توحيدشناسي است. در گام دوم نيز از طريق تحليل محتواي کيفي، 9 مقوله شناسايي شد که از ميان آنها، 4 موضوع اصلي زيارت عاشورا تعيين گرديد که عبارتند از: توحيدشناسي، امام‌شناسي، دين‌شناسي، دشمن‌شناسي. بنابراين با استناد به ‌روش علمي و سلسله‌مراتب شناخت، توحيدشناسي در رأس اين موضوعات بوده و به عنوان موضوع محوري شناخته شد. ازاين‌رو، جايگاه توحيد و مراتب آن، شامل: ذاتي، صفاتي، افعالي و عبادي، متناسب با متن زيارت عاشورا تشريح گرديد.

يکي از مباحث مهم در رابطة علم و دين، کيفيت پيدايش انسان است. از منظر علمي، نظرية تکامل به اين بحث پرداخته است و از نظر ديني اين بحث تحت عنوان خلقت حضرت آدم و حواء مطرح شده و در زمينة نسبت اين دو، ديدگاه‌هاي متعددي مطرح شده است. بيشتر آثاري که از سوي انديشمندان مسلمان در اين زمينه نوشته ‌شده، با توجه به آيات قرآن بوده و به روايات در اين زمينه توجه لازم نشده است. درحالي‌که در روايات اهل‌بيت بحث پيدايش انسان با تفصيل بيشتري بيان شده و ابعاد جديدي را در اختيار ما مي‌گذارد. از منظر علمي انسان‌هاي نخستين بسيار قبل‌تر از زماني که براي خلقت حضرت آدم(ع) در نظر گرفته شده بر روي زمين موجود بوده‌اند؛ و درصورتي‌که آدم و حوا به‌عنوان نخستين انسان‌ها بر روي زمين دانسته شوند، اين موضوع يکي از تعارضات علم و دين قلمداد مي‌شود. اما با توجه به روايات حضرت آدم و حوا نخستين آدميان نبوده‌اند؛ بلکه قبل از آنها نيز موجوداتي آدم‌نما يا انسان‌نما بر روي زمين زندگي مي‌کردند. بحث از اصل وجود و بيان خصوصيات اين موجودات در روايات در حل اين تعارض نقش اساسي دارد. در اين نوشتار با روش کتابخانه‌اي روايات ناظر به آدم‌نماها جمع‌آوري و مورد بررسي قرار مي‌گيرد و زمينه را براي بررسي‌هاي تطبيقي ميان علم و دين فراهم مي‌کند. با تحليل روايات در اين موضوع اصل وجود آدم‌نماها و برخي از ويژگي‌هاي آنان، مانند خصوصيات ظاهري و اخلاقيات‌شان مشخص مي‌شود. همچنين در مورد انقراض آنان نيز با توجه به روايات مي‌توان گفت که يک امري مسلم بوده است.

يکي از موضوعات مطرح در فراروان‌شناسي، تجربه‌هاي نزديک به مرگ است؛ اهميت اين مسئله در دنياي مادي‌گراي امروز، قابل چشم‌پوشي نيست. پس از قرن‌ها نفي و کتمان متافيزيک، اکنون توجه دانشمندان به واقعه‌اي جلب شده، که مي‌تواند نشانه‌اي بر وجود آن باشد. در تحقيق پيش‌رو ضمن بررسي ابعاد مختلف اين واقعه، بيان ديدگاه‌هاي موافقان و مخالفان و ارزيابي آنها، در پي اين هستيم که آيا براساس روش تجربي مورد پذيرش تجربه‌گرايان، مي‌توان تجربه‌هاي نزديک به مرگ را حقيقتاً ديدار صاحبان آنها از ماوراء دانست و از آن نتيجه گرفت که انسان بُعدي غيرمادي به نام روح دارد و يا تمام آنچه اتفاق افتاده، توهم و خيالي گذرا بوده است؟ به عقيدۀ ما، تجارب نزديک به مرگ، تنها قادر است بر وجود حيات پس از مرگ دلالت کند؛ اما ويژگي‌ها و جزئياتي که از اين طريق در اختيار ما قرار مي‌گيرد، به نقايصي دچار است که پذيرش آنها را با مشکل مواجه مي‌کند.

نوشتة حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي به بررسي و تحليل نظام انديشة باگوان شري راجنبش، معروف به اشو در حوزة دين‌شناسي مي‌پردازد. وي معتقد است دين به دو دليلِ نامتناهي و تجربة دروني بودن، قابل تعريف نيست؛ اما حقيقت، آن را هماهنگي و پيوندي صميمانه با هستي و وجود به‌حساب مي‌آورد و مريدان خويش را به ارتباط و يکي‌شدن با هستي به‌عنوان دين، دعوت مي‌کند. او اديان و مذاهب نظام‌مند و سازمان‌يافتة ديگر، مانند اديان ابراهيمي را به‌شدت انکار مي‌کند و به ستيز با کلسيا و مراکز ديني مي‌پردازد و آنان را مانع روشن‌بيني به‌شمار مي‌آورد. باگوان، کارکرد دين مدنظر خود را اموري چون شکوفا کردن عشق، بي‌ذهني، بي‌نفسي و شادي برمي‌شمارد و خواستگاه اديان منسجم و نظام‌يافته را نيز رفع نيازها، تقليد از نياکان، دوري از رنج و اندوه و نيز ترس از گناه، مرگ، بيماري و... دانسته است.

در سير تاريخ کلام اسلامي، سه موضع جبر، تفويض و امر بين‌الامرين در قبال رابطة اختيار انساني يا ارادة الهي شکل گرفته است. با مراجعه به متون روايي درمي‌يابيم که اهل‌بيت(ع) امر بين‌الامرين را در برابر دو انديشه جبر و تفويض، قرار داده‌اند و هدف از اين پژوهش، فهم آموزة‌ مذکور از روايات است. نوشتار حاضر با روش کتابخانه‌اي و تشکيل خانوادة حديثي پيرامون ديدگاه امر بين‌الامرين و تحليل اين روايات، بيان مي‌کند که ائمه اطهار(ع) آموزه امر بين‌الامرين را در سه سطح تبيين تمثيلي، تبيين حداقلي و تبيين فاعليت طولي با توجه به ظرفيت فکري مخاطبان، ارائه کرده‌اند. بالاترين سطح تبيين يعني فاعليت طولي، از روايات باب استطاعت که خود در نظام آموزه امر بين‌الامرين توجيه پذيرند، استنباط مي‌شود. تبيين فاعليت طولي يعني دريافت آن‌به‌آن استطاعت و ارادة انسان از جانب خداوند متعال، بالاترين سطح تبييني اين آموزه در روايات به‌شمار مي‌آيد.

نظريۀ طراحي هوشمند به‌عنوان نظريه‌اي علمي که منتقد نگاه‌هاي دارويني به مسئلۀ چگونگي پيدايش موجودات زنده است، از سوي افرادي همچون استيون مَير، ويليام دِمبسکي و مايکل بِهي در اواخر قرن بيستم مطرح شد. اين جريان، که هم روش مطالعه و سبک بيانِ ادعا و هم نحوۀ استدلال‌آوري‌اش، همان روش رايج علمي است، توانسته در قرن حاضر طرفداران قابل‌توجهي در سرتاسر عالم بيابد. براساس مدعاي طرفداران اين نظريه، وقتي به ابعاد مختلف طبيعت نگاه مي‌کنيم، مي‌يابيم که پيچيدگي‌هاي تقليل‌ناپذير يا تعيين‌شده‌ در ساختار زيستي جانداران وجود دارد؛ پيچيدگي‌هايي که بدون در نظر گرفتن مؤلفه‌هاي «هدف»، «طراحي»، «عامل شخصي هوشمند» و... نمي‌توان با روش صحيح علمي آنها را توضيح داد. هدف از اين پژوهش، آشنايي مخاطبان ـ به‌ويژه مخاطبان رشته‌هاي الهياتي ـ با اين ديدگاه علمي ضد نظر تکامل دارويني است. ازاين‌رو، پژوهش حاضر با استفاده از روشي توصيفي، ابتدا به‌طور مختصر ديدگاه داروين را ارائه مي‌کند؛ سپس نظريۀ طراحي هوشمند و مؤلفه‌هاي مهم اين ديدگاه دربارۀ منشأ پيدايش موجودات زنده را، براساس گفته‌ها و استدلال‌هاي دانشمندان مطرح آن تبيين مي‌کند؛ در پايان نيز ميزان سازگاري اين دو ديدگاه بررسي مي‌شود.

آية 59 سورة «آل‌عمران» شايد تنها آيه‌اي در قرآن باشد که هم مورد استناد تکامل‌گرايان قرار گرفته و هم مورد استشهاد خلقت‌باوران. ازاين‌رو، مي‌توان گفت اين آيه محل يک رويارويي سرنوشت‌ساز بين اين دو گروه است؛ به‌گونه‌اي‌که غلبة هرکدام از اين نگاه‌ها در تفسير آيه مذکور مي‌تواند پيروزي بزرگ براي آن و گامي بسيار بلند در جهت فائق آمدن آن نگاه بر ديگري در نزاع ديرينه بر سر نگاه قرآن به تاريخ طبيعت و بخصوص تاريخ پيدايش انسان بر اين کره خاکي باشد. آنچه در پي مي‌آيد تلاشي است به روش تحلیلی ـ توصیفی براي انجام يک داوري سنجيده و مستدل بين خوانش‌هاي تکامل‌گرا و خلقت‌باور از اين آيه شريفه. براي اين منظور ما ابتدا به مسائلي مي‌پردازيم که براي درک درست از آيه بايد فيصله داده شوند و سپس به تفسير خود از آيه مي‌پردازيم. در انتها نيز تفسيري تکامل‌باور از اين آيه طرح و نقد مي‌کنيم تا امکان داوري بين دو تفسير براي خواننده فراهم گردد.

بحث علم ديني يا اسلامي‌سازي علوم در جهان اسلام، يکي از مسائل مهم در عرصه علوم انساني است که در چند دهه اخير ذهن بسياري از متفکران و فيلسوفان را در حوزة علم و دين به ‌خود مشغول کرده است. بحران‌هاي ناشي از علم‌‌گرايي و افراط در نظريات تعارض علم و دين در دو قرن اخير، پرسش از همکاري علم و دين و به‌تبع آن امکان علم ديني و خدا باور را مورد تأمل قرار داده است. در اين زمينه سابقة قبلي ملل اسلامي و واقعيت عقب‌ماندگي کنوني آنها پرسش از اسلامي‌سازي علوم را براي متفکرين اسلامي به‌طور جدي مطرح کرده است. آيت‌الله جوادي آملي با نگاه دائرةالمعارفي به دين معتقد است علم يکسره ديني است و تقسيم کردن علم به ديني و غيرديني ناصواب است. وي با تغيير جهان‌بيني و مباني علوم موجود در دانشگاه‌ها، درصدد اسلامي کردن علوم است. آيت‌الله جوادي آملي از منظر ديني و وحي الهي و با اعتقاد به کامل بودن آموزه‌هاي دين اسلام در کليت امور دنيايي و اخروي و همچنين با تقسيم و در طول هم قرار دادن انواع عقل تجربي، عقل نيمه‌تجريدي، عقل تجريدي و عقل ناب با دو روش فلسفي و تفسيري به ارائه ديدگاه خويش در زمينه علم اسلامي پرداخته است. ديدگاه آيت‌الله جوادي آملي از اينکه توانسته است تعارض عقل و دين را با دليل متقن رفع نمايد حائز اهميت است.

در كتب اخلاقي تأكيد شده است كه اخلاق مطلوب آن است كه موافق حكم عقل و اخلاق نامطلوب مطابق حكم نفس باشد. از اين‌گونه تعابير، اين شبهه به وجود مي‌آيد كه گويا دو نيروي متضاد در درون آدمي وجود دارد. درحالي‌كه چنين نيست؛ اين امر ناشي از اشتراك لفظي و كاربردهاي متفاوت واژه اخلاق است كه گاهي لفظ در معناي حقيقي و گاهي در معناي مجازي به كار مي‌رود. ازاين‌رو، ضروري است كه واژگان و اصطلاحات خاص آنها مورد توجه قرار گيرد. براساس آيات نوراني قرآن، در درون هر انساني، بالقوه دو نوع گرايش وجود دارد: گرايش به اموري كه انجام آن گناه و كارهاي بد، و گرايش به اموري كه موجب كمال و سعادت آدمي است. بنابراين، در هر انساني، هم گرايش به خير و هم گرايش به شر وجود دارد. انسان قادر است با استفاده از عقل، ميل خود را كنترل و تكامل يابد و يا با تبعيت از نفس سقوط كند.