جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

باور به ظهور و قيام منجي، در آيين‌هاي باستاني ايران و دين اسلام به‌صورت‌هاي گوناگون ثبت شده است. در اين زمينه بررسي برخي مؤلفه‌ها نظير فراگيري صلح و آرامش در عالم پس از ظهور منجي از موضوعات مورد اتفاق تمامي اديان و در مقابل وقوع نبردهاي ميان خير و شر و برخي موضوعات ديگر از موارد مورد اختلاف اين اديان است. حال با تکيه بر اين موضوع در وهلۀ نخست بررسي شباهت‌ها و تفاوت‌هاي منجي‌باوري در آيين‌هاي باستاني و دين اسلام و در مرحلۀ بعد بررسي و اثبات وجود منجي‌گرايي از ابتداي ظهور دين‌باوري بشر و نشان‌ دادن عناصر متعالي باور به مهدويت در دين اسلام، از اهداف پژوهش حاضر هستند. برهمين‌اساس، مقاله در تلاش بوده تا با تکيه بر روش تحليلي ـ تطبيقي و با بهره‌گيري از منابع کتابخانه‌اي به بررسي و مقابلۀ منجي‌‌گرايي در آيين‌هاي اسلامي و اديان باستاني بپردازد. مطالعۀ منابع به‌دست‌آمده نشان مي‌دهد که اصل باور به يک نجات‌دهنده، در هر دوره‌اي شکل خاصي به خود گرفته و همواره افراد در مقابل ناعدالتي‌ها و وقايع ناگوار زمانه منجي و نجات‌دهنده‌اي را جست‌وجو کرده‌اند.

براساس فرضية دو ايوب، ايوبِ به نگارش درآمده در تورات، تحت عنوان دو ايوب، که به‌مثابه ايوب متقي و ايوب منتقد، ناشکيب و شکوه‌گر که مورد ظلم و بي‌مهري خداوند قرار گرفته، ظاهر گشته است. اين دوگانگي شخصيتي ايوب در کتب اسلامي و ادبيات عرب نيز مشاهده شد. اين مقاله با مهار پيش‌فرض‌ها با رجوع گسترده به کاربردهاي قرآني و سنت تفسيري با هدف دفاع از ساحت اين پيامبر خدا، درصدد بررسي و نقد اين فرضيه برآمده است. پژوهش فرارو با روش توصيفي ـ تحليلي و تطبيقي با گريزهاي تاريخي ميان آيات وحياني و کتاب تورات به بررسي و نقد اين فرضيه برآمده است. نتايج حاکي از آن است که شخصيت دوگانۀ ايوب، ناشي از شيوة نگارش تورات، متأثر از انقطاع زماني، فرهنگ و تفکر يهود و اهداف نويسندگان آن، شکل گرفته است. اين تفکر که در تضاد با آيات قرآن است، با گذشت زمان به متون ديگر راه يافته است.

دين اسلام و آيين زرتشت براي خلقت انسان هدف يا اهدافي را تعيين کرده‌اند. در اين مقاله با استفاده از منابع اصيل و مقدس هر دو دين، با روش توصيفي ـ تحليلي، اهداف خلقت انسان را بررسي مي‌کنيم. در دين اسلام هدف اصلي، قرب به خداوند است که در سايۀ آن انسان به کمال وجودي مي‌رسد، او را مي‌شناسد و عبادت مي‌کند و مي‌تواند خليفۀ خداوند در زمين باشد. در مقابل، در آيين زرتشت، هدف اصلي از بين رفتن شر و پليدي از عالم است و انسان نيز به‌همين دليل آفريده شده است. رسيدن به کمال واقعي و سعادت فردي و آبادي جهان در سايه از بين رفتن پليدي است. تمايز مهم اسلام و آيين زرتشت در اين زمينه، عقلي بودن هدف غايي آفرينش انسان، یعنی قرب الهي در اسلام است و مبتني بر افسانه بودن آن در آيين زرتشت است.

براساس فرمایش اميرمؤمنان علي(ع) صبر، يقين، عدل و جهاد چهار ستون ایمان هستند. در هر عمل اختياري، گرچه كاملاً شخصي باشد، دو عامل انگيزه و شناخت نقش اساسی دارند و حضرت عامل انگيزه را در قالب صبر و عامل شناخت را در قالب يقين بيان کرده‌اند. قوام رفتارهای اجتماعی انسان به رعايت حقوق ديگر افراد جامعه است كه از آن به «عدل» تعبير مي‌شود. البته بعضی افراد جامعه به ارزش‌ها، قوانين و حقوق دیگران اعتنا نمي‌كنند. واکنش مؤمن در برابر آنها جهاد ـ به معنای گسترده‌اش ـ است که چهار شعبه دارد: امر ‌به ‌معروف، نهي‌ از منكر، استقامت و وفاداری در جهاد، و دشمني‌كردن با فاسقان. حضرت مي‌فرمايند: «فَمَنْ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ شَدَّ ظُهُورَ الْمُؤْمِنِينَ، وَمَنْ نَهَى عَنِ الْمُنْكَرِ أَرْغَمَ أُنُوفَ الْكَافِرِينَ، وَمَنْ صَدَقَ فِي الْمَوَاطِنِ قَضَى مَا عَلَيْهِ، وَمَنْ شَنِئَ الْفَاسِقِينَ وَغَضِبَ لِلَّهِ غَضِبَ اللَّهُ لَهُ وَأَرْضَاهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»؛ پس هرکه امر به ‌معروف (کار شايسته) کند، مؤمنان را همراهي کرده و ايشان را توانا گرداند، و هرکه نهي ‌از منکر (ناپسنديده) نمايد ‌بينيِ كافرين را به خاک ماليده، و هرکه در گفتار راست‌گو باشد ‌آنچه بر عهدة او بوده به جا آورده، ‌و هرکه با بدکاران دشمني کرد و براي خدا خشمناک گرديد، خدا براي او [بر ضد آنها] به‌خشم آيد و در روز رستخيز او را خشنود مي‌گرداند.

يکي از حقايق مورد انتظار مؤمنان اماميه و نیز يهوديت ارتدکس، تشکيل حکومت ديني و کسب فيض حضور در کنار ولي خداست و در چشم‌داشت آن روز، دعاها مي‌کنند. ليکن در زمان حاضر منتظر آمدن آخرين منجي هستند تا تحت لِواي او به آن سعادت وعده داده‌شده و واقعي نائل شوند. هدف از اين نوشتار تبيين اين مطلب است که قبل از ظهور آخرين منجي، تشکيل حکومت ديني توسط مؤمنان جايز است يا خير؟ در اثر پيش‌رو به شيوة توصيفي ـ تحليلي و روش کتابخانه‌اي، سعي شده تا به اين مسئله پاسخ داده شود. با بررسي‌هاي صورت‌گرفته در منابع هرکدام از اين دو مذهب اين نتيجه حاصل شد که قبل از ظهور آخرين منجي، تشکيل حکومت ديني از منظر اماميه واجب و از منظر يهوديان ارتدکس حرام است.

امروزه حفظ محيط‌زيست به يکي از دغدغه‌هاي بشريت تبديل شده است، همه نگران تخريب زيست‌محيطي هستند. اين درحالي است که عصر مدرنيته، زندگي و شيوۀ زيست، جوامع انساني را تحت تأثير قرار داده، که حاصل آن تخريب محيط‌زيست است. هدف اين پژوهش، ارزيابي نگرش و مقايسه تطبيقي سه دين هندو، زرتشت و اسلام در تنوع زيستي، آب، جنگل و حيوانات، با روش اسنادي و کتابخانه‌اي است. نتايج پژوهش نشان مي‌دهد نگاه اديان مختلف در مسائل زيست‌محيطي و منابع ‌طبيعي هماهنگ و هم‌راستاست. در اين پژوهش از آموزه‌هاي سه دين هندو، زرتشت و اسلام، که سفارش اکيدي به حفاظت از طبيعت شده، و آب، درخت و برخي از حيوانات تقدس خاصي داشته، استفاده شده‌ است. بنابراين علي‌رغم اینکه در چند دهه اخير تلاش‌هاي زیادی انجام شده و قوانين و کنوانسيون‌هاي مختلفی توسط دولت‌ها وضع شده‌ است؛ اما هیچ‌کدام چندان بازدارنده و کارآمد نبوده‌اند. لذا ضروری است براي حفظ تنوع زيستي، آب، گياهان و حيوانات و اثربخشي قوانين، از آموزه‌هاي ديني در زمينۀ مسائل زيست‌محيطي و توسعۀ برنامه‌هاي آموزشي و ترويجي بهره گرفت.

واژۀ «مجوس» تنها يک‌بار در قرآن به‌کار رفته و گويا برخلاف يهود و نصاري از نظرگاه مفهوم‌شناسي و مصداق‌يابي، نياز به روشنگري بيشتري دارد تا مشخص شود مراد قرآن کريم و پيشوايان دين؛ همچنين فقها، متکلمان و مفسران، از مجوس چه بوده است و آن را بر کدام گروه يا گروه‌هايي انطباق داده‌اند. مقالۀ حاضر به بررسي واژه مجوس و واکاوي مصداق مجوس در منابع تفسيري و تطبيق آن با منابع تاريخي، کلامي و ملل و نحل مي‌پردازد. شيوۀ تحقيق در اين پژوهش، توصيفي تحليلي، با رويکرد معناشناختي، تاريخي و کلامي بوده و مشتمل بر مطالعۀ مقايسه‌اي منابع تفسيري، بررسي منابع تاريخي و کلامي و استخراج و تحليل اطلاعات مربوط به مجوس است. اهميت اين پژوهش از اين روست که ما را با نگاه مصادر اسلامي به دين زرتشتي و پيامبر آن آشنا، و رابطۀ دين زرتشتي را با اصطلاح قرآني مجوس تبيين مي‌کند. يافته‌ها و نتايج تحقيق در مجموعۀ منابع اسلامي نشان مي‌دهد که در اغلب موارد، مصداق اصلي مجوس، زرتشتيان هستند؛ همچنان‌که پژوهش تاريخي و کلامي ما نيز مؤيد اين نظرگاه است.

با آنکه يکي از اقليت‌هاي توحيدي عصر ساساني، يهود بوده، تاکنون آموزش و نهادهاي آموزشي يهود آن دوران چندان بازکاوي نشده است. موضوع اين جستار بررسي آموزش و نهادهاي آموزشي يهود در عصر ساساني است، تا از اين رهگذر، انواع اين مراکز، پراکندگي جغرافيايي آنها، بنيان‌گذران و معلمان و متعلمان آنها، مواد آموزشي و دستاوردهاي علمي آنها، اقتصاد آموزش آنها را معرفي شود. دستاورد اين پژوهشِ بنيادي ـ تاريخي که به روش توصيفي ـ تحليلي انجام شده، آن است که گزارش‌هاي تاريخي دربارۀ مراکز آموزشي يهوديان، فزون‌تر از گزارش‌هاي موجود دربارۀ مراکز آموزشي زرتشتيان بوده و عصر ساساني دوران شکوفايي آموزشگاه‌هاي يهود بوده است. پراکندگي جغرافيايي اين نهادها همگون نبوده و از جزئيات سازمان آموزشي شماري از اين مراکز کمتر ياد شده است. محور اصلي برنامۀ درسي آنها آموزه‌هاي موسوي در قالب ميشنا و تلمود بود. ابتناي اقتصاد اين مراکز بر تبرعات يهود و مساعدت‌ حاخام‌ها بوده و اين مراکز را راب‌ها برپا مي‌داشتند و رياست آنها نيز با همين افراد بود. اين مراکز در اقتصاد و مديريت و اخلاق و آداب آموزشي، تحت حاکميت و حمايت کنيسه بودند. فعاليت مدارس يهود را به سه دوره تقسيم کردند. حيات اين مراکز، پرفرازوفرود بوده و بارها تعطيل و بازگشايي شده‌اند.

بررسي چگونگي جايگاه انسان، ازجمله مسائل حائز اهميت است؛ چراکه اديان براساس بينش خود نسبت به آن، مراتب تکامل معنوي وي را در نيل به سعادت نهايي ترسيم مي‌کنند. اديان شرقي نيز از اين امر مستثنا نيستند و نظراتي پيرامون آن مطرح کرده‌اند. از‌آنجاکه امروزه نسبت به برخي آموزه‌هاي اديان غيرابراهيمي در غالب دين جهاني، گرايشاتي به‌ چشم مي‌خورد؛ بررسي نوع نگاه اين اديان نسبت به انسان در مقايسه با اسلام، ارزشمند است. طبق بررسي‌هايي که به روش کتابخانه‌اي صورت گرفت، به‌طور قطع مي‌توان گفت که آن حد از کرامت ذاتي که اسلام براي انسان به‌دليل دارا بودن روح الهي و... قائل شده با سه دين ديگر قابل مقايسه نيست. از ميان اديان غيرابراهيمي، کنفوسيوس نيز براي انسان تا حدي کرامت قائل است. اما در آيين بودا انسان داراي کرامت و ارزش ذاتي نبوده و نوعي نگرش منفي نسبت به انسان وجود دارد و آيين دائو در اين زمينه ديدگاهي خنثا دارد؛ به‌گونه‌اي‌که انسان بسته به عملکردش مي‌تواند داراي کرامت باشد.