جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مک‏فیگ، فیلسوف و دین­پژوه که نظریاتش درباره استعاره­های دینی تأثیر بسیاری بر اندیشمندان معاصر گذاشته است، همچون بسیاری زبان­شناسان معاصر، استعاره را نه فقط ابزار زبان، بلکه ویژگی اندیشه انسان و برای ادراک امور ناشناخته، اجتناب­ناپذیر می­انگارد. او از سیطره آنها بر حوزه دین سخن می­گوید و الهیات را شبکه­ای از استعاره‏های مختلف می­داند که حول محور ‌مدل‌ها با هم تلفیق شده‌اند. در این راستا، وی با ردّ صریح عین­گرایی، برای ارزیابی باورها، تمایل به پراگماتیسم و ارزش­سنجی بر اساس فایده و نتیجه دارد و با این مبنا به نقد استعاره­های مسیحیت می­پردازد و بسیاری از آنها را در دنیای معاصر فاقد کارکرد می­یابد. بنابراین به تغییر استعاره­های سنتی و جایگزین‌سازی آنها با استعاره‌های متناسب دغدغه­های امروز و البته در محدوده پارادایم مسیحیت رأی می­دهد. در نگاه وی، تجویز ‌مدل‌ها و استعاره­های دینی، بدون توجه به پارادایم و سنت حاکم بر آن دین موفق نخواهد بود. بنابراین می­کوشد در محدوده پارادایم مسیحی و متناسب با آموزه­ها، ‌مدل‌ها و استعاره­های جدیدی را جایگزین ‌مدل‌های سنتی نماید. او نظام منسجمی از استعاره­ها را برای الهیات به ترسیم می­کند که هرچند از جهات بسیاری شایان اهمیت است، نمی‌توان آثار معرفت­شناختی گسترده آن را بر دین و دین­باوری نادیده گرفت. نظریه الهیات استعاری و تجویزی‌انگاری استعاره‎ها، بر مبنای رد عین‌گرایی است که عملاً منجر به شکاکیت گسترده و حذف ایمان یقینی می­شود و احساسات و اعمال دینی را نیز تحت‌الشعاع قرار می­دهد. نگاه پراگماتیک به دین نیز منجر به تحویلی نگری می­گردد که در آثار مک‏فیگ نیز با آنها مواجهیم.

بحث از هنر ارزشی و غیر ارزشی، مقوله‌ای پردامنه و دیرپا در فلسفه هنر، مطالعات فرهنگی و علم الاجتماع است و ناخواسته صحبت از نسبت فرم و معنا، چیستی امر زیبا و زیباشناسی هنر، نسبت هنر، ایدئولوژی و دین را به میان می‌کشد. ظهور ایده «هنر برای هنر» در قرن نوزدهم که ریشه در زیبایی‌شناسی کانت داشت، آغاز مواجهه‌ای‌ نو با «هنر متعهد به ارزش» یا «هنر ارزشی» بود و اساس سنت هنری گذشتگان را به نقد می‌کشید. در این مقاله پس از تعریف و تدقیق مفاهیم اولیه و بررسی پیشینه تاریخی مسئله‌، به زمینه‌های معرفتی و غیر معرفتی شکل‌گیری ایده «هنر برای هنر» اشاره کرده و امکان و بایستگی تعهد یا عدم تعهد هنر به ارزش را در سه ساحت تحققی و تاریخی، نظری و فلسفی، و مطالعه‌ ذیل گفتمان دینی مورد بررسی قرار داده‌ایم. در نتیجه با ارائه‌ ادله و بررسی مدعیات مشخص شد که نه‌تنها وجود هنر ارزشی به لحاظ امکان و تحقق غیرقابل انکار است و در گفتمان دینی نیز تنها این سنخ از آفرینش هنر به رسمیت شناخته شده‌است، بلکه خلق اثری که تماماً ملتزم به ایده هنر برای هنر باشد، ممکن نیست و هنر ناگزیر از تعلق به ارزش- به معنای جامعه‌شناختی آن- است. در بخش پایانی مقاله نیز پس از اثبات امکان هنر ارزشی، نظر دین در باب ارزشمندی ذاتی هنر بازگویی شده است.

تمثل، ظهور شیء برای انسان به صورتی است که انسان با آن مألوف و مأنوس بوده و با غرضی که ظهور به خاطر آن است، مناسب می‌باشد. تمثل از قبیل تبدیل و انقلاب چیزی به چیز دیگر نیست، بلکه متمثل بدون آنکه در ذات و حقیقت خود دگرگون شود، در صورتی در ظرف ادراک بیننده ظهور می‌یابد؛ بنابراین تمثل غیر از تشکل است. نظریه تمثل که ماهیتی فلسفی دارد، می‌تواند به مثابه مبنای مابعدالطبیعی در تفسیر متون دینی در ظهور مثالی حقایق به کار گرفته شود. در این نوشتار، نظریه تمثل از جهت مابعدالطبیعی و استنباطی، مورد بررسی قرار گرفته است.

این مقاله با این پرسش آغاز می‌شود که «آیا می‌توان به فهمی از فعل الهی در جهان دست یافت که در عین حفظ حضور فعالانه و مستمر خداوند در عالم، نیازمند دست‌شستن از پذیرش قانونمندی موجبیتی جهان نباشیم؟». در این مسیر، پس از بررسی مهم‌ترین نقاط موجود در سیر تحول مفهوم خدا و فعل او، از گذشته تاکنون، نخست به توضیح امیدبخش‌ترین نظرات مطروحه در دوره معاصر، یعنی ایده راسل و پوکینگهورن، پرداخته و سپس با بررسی ظرفیت موجود در ایده استوگر به نقد این نظرات و بررسی قوت‌ها و کاستی‌های آنها می‌نشینیم. در ادامه با فهمی که قرائت علامه طباطبایی از حکمت متعالیه از حضور و نحوه فاعلیت خدا در جهان به ما می‌دهد در عین حفظ بصیرت‌ها و نکات کارآمد ایده استوگر به نقد آن پرداخته و از خلال این گفتگوها نظریه مختار خود را - که سعی بر تجمیع ویژگی‌های مثبت نظرات پیشین دارد- بر می‌گزینیم. در این نظریه، خداوند فاعلی است که از سویی جهان را بر اساس قانونمندی حاکم بر آن آفریده و همه ویژگی‌ها و روابط و قوانین موجود در آن را همزمان با فعلِ هستی‌بخشیِ خویش بدان داده و از طرف دیگر به سبب هستیِ عین ربطی و سراسر فقر جهان و وجودبخشی آن‌به‌آنِ خداوند، حضور مستمر و دائمی در ادامه حیات آن داشته و این فاعلیت فقط به لحظه خلقت محدود نمی‌گردد. با طرح و پذیرش این نگرش، امکان رهایی از دام اشکالات دئیستی وارد بر برخی نظرات پیشین از جمله فیزیک کلاسیک نیوتن نیز منتفی خواهد شد.

دریافت مفهوم وحدت و تلاش برای بازگرداندن کثرات عالم به امری وحدت‌بخش در فلسفه، تلاشی دیرینه است که سابقه آن را می­توان تا فلسفه یونان باستان به‌ویژه در فلسفه هراکلیتوس پی گرفت. وحدت در اندیشه او با آنچه پیشینیان او از وحدت دریافتند، متفاوت است. نگاه او به «آرخه» گذری است از ماده به امر غیر مادی؛ مظهر این امر «لوگوس» است. لوگوس، وحدت‌بخش امر مادی و غیر مادی و کلّ هستی است. در جهان اسلام نیز نظریه وحدت وجود مورد توجه عرفا و در رأسشان ابن­عربی بوده است؛ اما ملاصدرا اولین فیلسوفی است که این نظریه را به ‌صورت استدلالی و عقلانی در نظامی فلسفی عرضه می­کند. هراکلیتوس و ملاصدرا تلاش می­کنند تصویری وحدت وجودی از عالم هستی نشان دهند. نظرات هر دو فیلسوف در عین اختلاف، دارای نقاط اشتراک نیز می­باشند. این مقاله در صدد بررسی مبانی وحدت وجود در اندیشه این دو فیلسوف است و به مقایسه نقاط اشتراک و اختلاف این دو اندیشمند می­پردازد.

در میان قواعد فلسفی، دو قاعده «معطی الشیء لا یکون فاقداً له» و «بسیط الحقیقة کلّ الاشیا و لیس بشیء منها» به‌ویژه در مباحث الهیات از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. فلاسفه به طور عام از قاعده نخست در تبیین سنخیت بین علت و معلول استفاده می‌کنند و ملاصدرا از قاعده دوم در اثبات وحدت شخصیه وجود بهره می‌گیرد. علامه محمدتقی جعفری که با تقریر‌هایی از وحدت وجود مخالف است و سنخیت را در عرصه ماورای طبیعت نمی‌پذیرد، به نقد دو قاعده فوق پرداخته است. ما در این مقاله انتقادهای ایشان را به این دو قاعده بررسی می‌کنیم و پس از بازشناسی خطاهای او در فهم این قواعد و قلمروهای آنها به این نتیجه می‌رسیم که آنها قادر به نفی دو قاعده مزبور نیستند. آزمودن قواعد فلسفی در عرصه طبیعت و خلط امور معرفت‌شناختی و وجودشناختی از مهم‌ترین خطاهای اوست. این مقاله با استفاده از روش تحلیلی و با اتکا به آرای ملاصدرا به نقد اندیشه علامه جعفری پرداخته است.

عالمان الهیات مسیحی و اسلامی در طول هزاران سال تلاش کرده­اند در برابر جریان‌های فکری و دینی، تبیینی قابل‌دفاع از آموزه­ها و گزاره­های دینی ارائه کنند. این پژوهش با بهره‌مندی از مقایسه دو سنت مسیحی و اسلامی در تحلیل زبان دینی و با بهره‌مندی از معنای صحیح روش نماداندیشانه پل تیلیش و رمز‌گرایانه ابن‌عربی، در صدد است سهم بسزایی در شناخت واقعیت دین و زبان دینی ایفا کند و پاسخی متناسب به این مسئله دهد که آیا در پرتو هر یک از این دو چارچوب فکری، دیگری را می‌توان بهتر فهمید و با برقراری مقایسه میان دو چارچوب فکری و نظام معرفتی، الگوی جامع و کلان دیگری ارائه کرد؟ در این زمینه با مفهوم‌کاوی معنای اصیل و حقیقی نماد، رمز و تأویل به ضرورت نمادگرایی و رمز­گرایی در زبان دین دست یافته و مرز و محدوده اصیل و حقیقی تأویل در آنها را به‌روشنی مشخص ساخت. ظرفیت تنسیق و صورت‌بندی نوین از عرفان ابن‌عربی و مواجهه عرفان ابن‌عربی با پرسش­های نوینی از سوی مکتب فکری الهیاتی ـ فلسفی پل تیلیش ، تمهیدی است از برای فحص از دستیابی به پاسخ ابن‌عربی در این زمینه معرفتی است؛ با دلالت‌پژوهی و علت‌کاوی به‌کار رفتن نمادها و رمزها در زبان دینی، مواجهه متن‌پژوهانه بهتری با متون مقدس صورت یافته و از پیدایش شبهات پیرامون آنها حذر ‌شود. برای پاسخ به این مسئله، روش پژوهش، مقایسه‌ متوازن مبتنی بر تحلیل منطقی مفاهیم است.

مسئله «علم انسان به خدا» با وجود اینکه در طول تاریخ دیرپای فلسفه و الهیات، سابقه‌ای کهن دارد، اما همچنان ذهن متفکران دینی به‌ویژه فلاسفه دین و حتی برخی از معرفت‌شناسان معاصر را به خود مشغول داشته است. در این میان، فارابی معتقد است که قوای ادارکی بشر در شناخت اشیا و به‌ویژه خدا با محدودیت‌ها و موانع مهمی مواجه است و ایجاد صورت معقول (مفهوم) خدا در ذهن یا عقل انسان مشکلاتی جدی به همراه دارد. همچنین نام‌ها و اوصافی که خدا با آنها نامیده می‌شود، به‌نحوی معنادار هستند و سخن‌گفتن از خدا به‌‌گونه‌ای که هم معتبر (صادق و موجّه) باشد و هم به مشکلات کلامی نینجامد (تنزیه خدا از مخلوقات حفظ شود و تشبیه او به مخلوقات منتفی گردد)، نهایتاً با زبان اشتراک معنوی امکان‌پذیر است. فارابی در کنار بیان فلسفی علم انسان به خدا، می‌کوشد تبیین عرفانی از آن نیز ارائه دهد و اگر فصوص الحکم را از آنِ وی بدانیم، او بحث مشبعی را به روش عرفا در باب موانع و محدودیت‌های شناخت عقلیِ انسان از خدا و لزوم شناخت شهودیِ انسان از او مطرح کرده است. نوشتار حاضر، ضمن تبیین مباحث فوق، به بررسی و نقد دیدگاه‌های فارابی در این باره و نظرات برخی محققان می‌پردازد که تا حدی متعرض این مسئله شده‌اند.