جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئولیت اخلاقی یکی از حوزه‌های فلسفی با بیشترین اهمیت عملی در زندگی فردی و اجتماعی ماست. پی. اف. استراسون با تکیه بر همین وجه عملی استدلال کرد که نظریه‌ی فلسفی مسئولیت اخلاقی، از منازعات مربوط به اراده‌ی آزاد و تعین‌گرایی مستقل است و صرفاً براساس شرایط توجیه‌پذیری نگرش‌های واکنشی مانند نکوهش و ستایش است که بناشدنی است. این مقاله میزان موفقیت رویکردهای استراسونی را که به رویکرد نگرش‌های واکنشی معروف‌اند، بررسی می‌کند. به این منظور، با معرفی چالش‌های ناظر به پیشینه نشان خواهیم داد موفقیت این رویکرد در برابر این چالش‌ها، تنها با محدودکردن تصویر شهودی ما از نگرش‌های واکنشی ممکن است. برای اثبات این ادعا ابتدا نظریه‌ی اسکنلن را که خودسازگارترین نماینده‌ی رویکرد استراسونی محسوب می‌شود، معرفی می‌کنیم و سپس ابتنای نظریه‌ی او به محدودیتی غیرشهودی از نگرش‌های واکنشی را نشان خواهیم داد و از این طریق، حدود کمینه و بیشینه‌ی موفقیت رویکرد استراسونی را نتیجه خواهیم گرفت.

پیش از ملاصدرا معقولات به اولی و ثانوی تقسیم می‌شد. هرچند در سخنان فارابی و ابن‌سینا به تمایز میان معقولات ثانی منطقی و فلسفی توجه شده بود، ولی اصطلاح «معقول ثانی فلسفی» جعل نشده بود. ملاصدرا علاوه بر جعل این اصطلاح، این بحث را توسعه داد و آن را تکامل بخشید. صدرالدین محمد دشتکی که از بزرگان مکتب فلسفی شیراز است، نظر منحصربه‌فردی در این بحث اختیار کرده است. این نوشتار برای اولین‌بار، به‌صورت تفصیلی دیدگاه ایشان درخصوص معقولات ثانیه را با تکیه بر نسخ خطی حاشیه‌ی قدیم وی بر شرح تجرید قوشچی بررسی کرده است. معناشناسی معقولات ثانیه، انقسام معقولات به اشتقاقی و غیراشتقاقی، اتحاد خارجی قسمی از معقولات با موضوعات خود، نحوه‌ی عروض و اتصاف خارجی و ذهنی، ازجمله‌ی این بررسی‌هاست. علاوه بر این، گزارشی که ملاصدرا از دیدگاه دشتکی ارائه کرده است، با استناد به سخنان خود دشتکی تأیید شده است. شاخصه‌ی اصلی تفکر ایشان در این بحث آن است که مصادیق مفاهیم فلسفی را به مفاهیم مشتق و غیرمشتق تقسیم کرده و قائل به خارجیت معقولاتی اشتقاقی چون موجود و ممکن، به‌نحو اتحاد با موضوعاتشان شده است، درحالی‌که معقولاتی غیراشتقاقی چون وجود و امکان را اعتباری قلمداد کرده است.

این مقاله تبیین و تحلیل تأثیر اصول تأسیسی ملاصدرا بر معنای متن است. در حکمت صدرایی، معنای متن و تأویلات آن، به‌گونه‌ای از مبانی و اندیشه‌های صدرا متأثر است که معانی تأویلی در آن، صرفاً بر این اساس، منطقی و توجیه‌پذیر است؛ در مکتب صدرا، معنا که از مواجهه‌ی انسان با هستی شکل می‌گیرد، نفس‌الامری دارد که انسان مؤید به کشف وحیانی، آن را بیان و نام‌گذاری می‌کند و از قابلیت‌های آن برای معرفی حقایق عوالم مختلف استفاده می‌کند. مبانی و اندیشه‌های صدرا، ازجمله اصالت وجود، تشکیک وجود، قاعده‌ی بسیط الحقیقه، اندیشه‌های صدرا درباره‌ی علم‌النفس، حرکت جوهری و اعیان ثابته، هریک به‌نحوی بر منطق معنی از عالم حس یا عالم خیال و عقل مؤثر است و پشتوانه‌های هستی‌شناختی تأویل متن را به‌خوبی تبیین می‌کند. در این مقاله، تأثیر مبانی و آرای صدرا بر معنای متن استنباط شده و همراه با نمونه‌هایی از متونی آمده است که صدرا از آن‌ها معانی خاصی را استخراج کرده یا تطبیق صورت داده است. این مقاله که با روش توصیفی – تحلیلی همراه با تطبیق بر تفاسیر (تأویل‌های) صدرا تألیف شده است، قابلیت فلسفه‌ی صدرایی در توسعه‌ی معانی حاصل از متن را نشان می‌دهد و منطق تأویلات او را از زاویه‌ی یادشده بیان می‌کند.

مقصود از خوانش توحیدی از یک نظریه‌ی علمی این است که آن نظریه را در بستر یک متافیزیک توحیدی تفسیر کنیم. براین‌اساس لازم است نشان دهیم که نظریه‌های علمی واجد نوعی متافیزیک هستند که در پرتوی آن متافیزیک، امکان تفسیرهای مختلف از آن نظریه فراهم می‌شود. به‌علاوه باید نشان دهیم که متافیزیک مذکور می‌تواند متافیزیکی مبتنی‌بر یک هستی‌شناسی توحیدی باشد. برخی از فلاسفه چنین خوانشی از نظریه‌های علمی را ناممکن می‌دانند، چراکه ازنظر آن‌ها چنین تلاشی با چهار چالش اساسی مواجه است: چالش تبیینی، منطقی، روشی و علمی. هدف ما در این مقاله آن است که نشان دهیم هیچ‌یک از چالش‌های یادشده نمی‌توانند نشان دهند که خوانش توحیدی از نظریه‌های علمی ناممکن است. براین‌اساس می‌توان متافیزیک علم را مبتنی‌بر یک هستی‌شناسی توحیدی شکل داد و نظریه‌های علمی را در بستر چنین متافیزیکی تفسیر کرد.

شناخت انسان ودرکحقیقتاو از موضوعات مهم نظام حکمت اشراقی محسوب می‌شود و به‌همین‌دلیل سهروردی آثارش و ازجمله داستان‌های رمزی‌اش را عمدتاً زمینه‌ای برای فهم حقیقت و جایگاه انسان و راه رسیدن وی به کمال حقیقی‌ قرار داده است. به عقیده‌ی وی، نفس نوری از انوار الهی و جوهری مجرد و روحانی، هم‌هویت با انوار قاهره و دارای ماهیتی یکسان با نورالأنوار است که در جهان ظلمانی ماده و زندان تن گرفتار شده است. هدف حکمت، چه در قالب نظام فلسفی و چه به‌صورت داستان یا هر شکل دیگری باید نجات نفس و کمال آن باشد. گرچه رمزهای به‌کاررفته در داستان‌های رمزی-عرفانی‌ شیخ اشراق را می‌توان در سه دسته‌ی کلی جهان‌شناسی، انسان‌شناسی و خداشناسی گنجاند، لیکن حجم اصلی رمزها و محوریت محتوا مربوط به انسان‌شناسی است. بخشی از رمزها هرچند به‌لحاظ شکلی با نظام فلسفه‌ی مشائی سازگارترند، اما معنا و مقصودی که نهایتاً القا می‌کنند، اشراقی است. محتوای بخش دیگری از رمزها حتی با اصول فلسفی حکمه الاشراق نیز ظاهراً سازگاری ندارند. به نظر می‌رسد که پیش‌تازی روح مکاشفه‌گر و تخیل رمزپرداز شیخ اشراق نسبت به عقل نظام‌سازش، باعث شده است تا گاهی داستان‌های رمزی، از آثار فلسفی‌اش اشراقی‌تر باشند.

علم در حکمت صدرا چیزی جز حضور چیزی نزد موجود درک‌کننده نیست. کامل‌ترین مصداق حضور ازنظر این مکتب، علم حضوری انسان به خود است که در آن، عالم و معلوم وحدت دارند. بنابراین ازنظر حکمت صدرا، معرفت به خود، در فلسفه جایگاه رفیعی دارد، اما آنچه در حکمت متعالیه، علم حضوری به نفس خوانده می‌شود، ازنظر کانت علم حضوری نیست، بلکه این علم گونه‌ای از علم تجربی ماست که با واسطه‌ی صورت ذهنی که کانت به آن پدیدار می‌گوید، حاصل آمده است، اما کانت غیر از این من تجربی، به من استعلایی‌ای قائل است که این من نمی‌تواند شیء فی‌نفسه‌ای محسوب شود که در کانون دید تجربی انسان قرار می‌گیرد؛ بنابراین وی شناخت از خود را نه حصولی می‌داند و نه حضوری. در این مقاله بررسی می‌شود که چرا ملاصدرا خود استعلایی را متعلق معرفت می‌داند و کانت نمی‌داند. این مسأله، ذیل این مسأله‌ی عام‌تر واقع است که آیا منِ درک‌کننده‌، خود، متعلق معرفت است یا نه؟ در این نوشتار نشان خواهیم داد که علم به خود، برخلاف تلقی کانت، جز با نگرش وجودی تبیین‌پذیر نیست؛ چراکه ادراک حضوری، نحوه‌ای از حضور در وجود و برای وجود است.

الوین پلنتینگا درباره‌ی رابطه‌ی علم و دین دو رویکرد کلی دارد: تدافعی و تهاجمی. در رویکرد اول سعی می‌کند نشان دهد تعارض عمیق و جدی‌ای میان علم و دین وجود ندارد. اما در رویکرد دوم می‌کوشد که نشان دهد برخلاف نظر مشهور، میان علم و طبیعت‌باوری تعارض عمیقی وجود دارد. او استدلالی را با عنوان «استدلال تکاملی علیه طبیعت‌باوری» مطرح می‌کند. ایده‌ی اصلی استدلال او این است که احتمال اعتمادپذیربودن قوای شناختی انسان، با پذیرش توأمان طبیعت‌باوری و نظریه‌ی تکامل، اندک است و این شامل همه‌ی باورهایی می‌شود که قوای شناختی انسان تولید می‌کند، ازجمله باور به طبیعت‌باوری؛ لذا پذیرش هم‌زمان طبیعت‌باوری و نظریه‌ی تکامل معقول نیست، درحالی‌که این مشکل در پذیرش هم‌زمان خداباوری و نظریه‌ی تکامل وجود ندارد. استدلال پلنتینگا با واکنش‌ها و انتقادهای فراوانی مواجه شده است. ارنست سوسا با نوشتن دو نقد، از جمله‌ی این منتقدان است. او با ارجاع به دکارت و تمایزگذاشتن میان معرفت تأملی و غیرتأملی، اشکال پلنتینگا را اساساً ناظر به حوزه‌ی معرفت تأملی و نه غیرتأملی می‌داند و آن را نادرست تلقی می‌کند. ازنظر سوسا، از این جهت وضعیت خداباوری و طبیعت‌باوری یکسان است. در مقابل، پلنتینگا مشکل اصلی را در معرفت تأملی می‌داند و معتقد است خداباوری از این جهت بر طبیعت‌باوری ترجیح دارد؛ چراکه طبیعت‌باوری برخلاف خداباوری، با ناقض مواجه است.