جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر به‌منظور گردآوری گزارشی از کارنامه حوزه علمیه قم در صدساله اخیر است که در مواجهه با وهابیت اقدام شده و در پاسخ به چگونگی نقش‌آفرینی حوزه علمیه قم در مواجهه با وهابیت نگارش شده است. به‌منظور دستیابی به اهداف پژوهش، از مطالعه کتابخانه‌ای و بیشتر از سامانه‌های مجازی متعلق به مجموعه‌های مرتبط در این حوزه استفاده شده است. اقدامات حوزه علمیه قم در مواجهه با وهابیت، در دو برهه زمانی پیش و پس از انقلاب تفکیک شده است. در برهه پیش از انقلاب، دو بخش از اقدامات شامل «واکنش نسبت به رخدادهای تاریخی» و «تألیف تک‌نگاری‌ها» بررسی شده است. در برهه پس از انقلاب نیز محورهای چهارگانه پژوهش، آموزش، رسانه و دفاعی مورد بررسی قرار گرفته است. باتوجه به فراوانی پژوهش‌ها در این حوزه، روش گردآوری آثار پژوهشی پس از انقلاب از دو رویکرد مواجهه‌ای و مبناشناسی به بررسی آثار نقد وهابیت پرداخته شده است، در رویکرد مواجهه‌ای نیز دو محور توصیفی و ردّیه‌نویسی (با دو متغیر تدافعی و تهاجمی) برای دسته‌بندی آثار مورد توجه قرار گرفت که نتایج ذیل به‌دست آمد؛ در حوزه پژوهش از بررسی گونه‌شناسی کتب منتشرشده در نقد وهابیت، بالاترین آمار کتاب‌ها به‌ترتیب با رویکرد توصیفی، تدافعی و پس از آن تهاجمی تولید شده است. همچنین از بررسی بیش از ده نشریه علمی که افزون بر هزار مقاله در آنها تولید شده است، حدود 651 مقاله در نقد وهابیت در محورهای نقد مبانی، پاسخ به شبهات، جریان‌شناسی، نقد کتب وهابیت، تقریب و وحدت بوده است. در بخش پایان‌نامه‌های مختص حوزه در مقطع سطح 3 و 4 نیز بیش از 150 رساله حوزوی در نقد وهابیت تولید شده است که در محورهای گوناگونی توزیع شده‌اند. در حوزه رسانه، ضمن حضور ده‌ها پایگاه مجازی فعال ضدوهابی، تولیدات بدیعی در این عرصه دیده می‌شود که قابل تحسین است.

تحقیق پیش رو با هدف بررسی مواجهه اندیشمندان حوزه علمیه با مفهوم قانون در دوره پیشامشروطه نگارش شده است و درمورد این پرسش شکل می‌گیرد که مفهوم و مؤلفه‌های قانون و ترابط قانون و شرع در نظرگاه اندیشمندان حوزه علمیه در دوره پیشامشروطه چگونه است؟ پاسخ به پرسش مذکور مستلزم توجه به چهار ادوار تاریخ ایران ـ دوره پیشامشروط، دوره مشروطه و پسامشروطه و دوره انقلاب اسلامی ـ است تا باملاحظه ارتباط تاریخی ادوار یادشده، بتوان به پرسش اصلی پاسخ کامل داد؛ برهمین‌اساس در چهار دوره یادشده، مازاد بر تحلیل اندیشه‌های حاکم در آن دوران به تحلیل مفهوم قانون و ترابط قانون با شرع ازمنظر ملاصدرا، مرحوم نایینی، امام خمینیŠ و مقام معظم رهبری پرداخته‌ شده است. در دوره پیشامشروطه گفتمان قانون در الهیات سنّتی شکل گرفته است، در دوره مشروطه گفتمان قانون از رویکرد سنّتی فاصله می‌گیرد و با حفظ شریعت به‌سمت جایگزینی سلطنت پادشاهی با سلطنت ملی است. در دوره پسامشروطه به‌مدت کوتاهی فترت حاصل می‌شود و در دوره انقلاب اسلامی، مفهوم قانون ازجهت شکل و ماهوی با حفظ قانون الهی به کمال می‌رسد.

بررسی تحولات سده اخیر حوزه علمیه قم بیانگر نوآوری‌هایی در مباحث گوناگون ازجمله علم کلام است. یکی از شخصیت‌هایی که در این حوزه با نوآوری‌های شکلی، روشی و محتوایی باعث غنای بیشتر مباحث الهیاتی شد، ‌اندیشمند نام‌آشنای این سده، مفسر و فیلسوف بزرگ علامه طباطباییŠ است. مقاله حاضر می‌کوشد با روش کتابخانه‌ای و رویکرد تحلیلی‌ ـ ‌توصیفی به بیان گوشه‌هایی از تحولا ت حوزه علمیه قم در سده اخیر با تأکید بر نقش نوآوری‌های این عالم ربانی بپردازد و درنهایت نتیجه بگیرد که بخشی از تحولا ت سده اخیر حوزه، مربوط به نوآوری‌های ایشان در ساحت صوری و شکلی است که با طرح مباحث معرفت‌شناسی و اهمیت‌دادن به آن، راه را برای اثبات، اتقان و رفع ابهام و مغالطات در بحث خداشناسی هموار کرد. همچنین نوآوری‌های روشی علامهŠ که نگاه ریاضی‌وار به طرح مباحث الهیاتی داشت، استحکام این مباحث را بیشتر کرد. در حوزه تحولات محتوایی نیز می‌توان گفت تقریر خاص ایشان از برهان صدیقین و نگاه نو به برخی صفات الهی همچون اراده و کلام، مباحث عقلی الهیاتی را همسو با ظواهر کتاب و سنّت قرار داده است.

بررسی جایگاه فلسفه در حوزه علمیه قم و تعامل یا تقابل گرایش‌های گوناگون آن، از امور مهمی است که پرداخت به آن می‌تواند چشم‌اندازی را فراسوی آینده باز نماید. هدف اصلی پژوهش حاضر تحلیل تأثیر و نقش فلسفه اسلامی در حوزه علمیه قم بر اندیشه‌های فلسفی غرب است. روش تحقیق به‌صورت توصیفی ـ تحلیلی بوده و بر اساس تطبیق دیدگاه‌های گوناگون صورت گرفته است. نتایج نشان می‌دهد فلسفه اسلامی حوزه علمیه قم نه‌تنها در تداوم سنّت‌های فلسفی اسلامی نقش اساسی داشته، بلکه در برخی مکاتب فلسفی غرب ازجمله در مباحث هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی و الهیات، تأثیرگذار بوده است. دراین‌میان نقش مؤسس حوزه علمیه قم، حضرت آیت‌اللّه شیخ عبدالکریم حائری یزدی، در احیای تفکر فلسفی و ایجاد بستری برای رشد مکاتب فلسفی معاصر، بسیار اهمیت دارد. متفکرانی همچون هانری کربن، اولیویه روآ و دیگر شرق‌شناسان، با مطالعه فلسفه اسلامی در قم، بر غنای مباحث فلسفی آن تأکید کرده‌اند. همچنین تعامل فلسفه اسلامی با فلسفه غربی در زمینه‌هایی همچون فلسفه وجودی، فلسفه زبان و فلسفه دین مورد توجه قرار گرفته و به تولید گفتمان‌های جدید فلسفی کمک کرده است.

باتوجه به رویکردهاى متفاوت اندیشمندان مسلمان درباره علم اخلاق، رویکرد حکمای قرن اخیر حوزه علمیه قم به مسائل این علم عمدتاً عقلی و فلسفی بوده است. هرچند آراء‌شان با شواهد نقلی همراه بوده و با ذوق عرفانی نیز تلطیف یافته است، ولی به‌سختی می‌توان آن را اخلاق تلفیقی به‌شمار آورد. ازسوی‌دیگر در فلسفه اخلاق به‌معنای فرااخلاق که به تحلیل مفاهیم و قضایای اخلاقی از چهار جهت «معناشناختی»، «هستی‎شناختی»، «معرفت‎شناختی» و «منطقی» می‌پردازد، نگاه حکمای مذکور به‌جهت اهمیت دانش معرفت‌شناسی در عصر حاضر و نیز بحران شکاکیت و نسبیت در معرفت اخلاقی، عمدتاً معرفت‌شناختی است. حاصل تحقیق که به‌روش توصیفی ـ تحلیلی به‌دست آمد، آن است که همه آنها گزاره‌های اخلاقی را ذاتی و عقلی می‌دانند، نه شرعی. درباره یقینی‌بودن گزاره‌های اخلاقی، هرچند عباراتی از علامه طباطبایی دلالت بر مشهوری و عقلایی‌بودن این گزاره‌ها دارد، ولی درنهایت باید او را همچون شاگردانش و دیگر حکمای معاصر، به یقینی‌بودن قضایای اخلاقی قائل دانست. درباره بداهت یا عدم بداهت گزاره‌های اخلاقی، اختلاف نظر جدی‌تر است و دو طرف ادله‌ای بر مدعای خود اقامه کرده‌اند. اهمیت این بحث در واقع‌گرایی اخلاقی و برخی لوازم آن مانند مطلق‌گرایی اخلاقی و نیز در مسئله مبناگروی در اخلاق، نمایان می‌شود.

«زیبایی» یکی از حقایق عالم است که از آغاز تولد، گرایش به آن در وجود آدمی نهفته است. «هنر» نیز یکی از مسائلی است که نماد تمدن‌‌های بشری است. فیلسوفان غربی از دوره باستان تاکنون تأملاتی درباره «زیبایی» و حتی هنر داشته‌اند، اما حکمای اسلامی به‌طور مستقل، کمتر درباره زیبایی نظرورزی کرده‌اند. حکمای اسلامی سده اخیر حوزه علمیه قم را می‌توان جزء پیشگامان مطالعه فلسفی زیبایی و هنر دانست که به‌طور آگاهانه بدین مهم پرداختند. بی‌گمان واکاوی «زیبایی» گامی مهم در تولید و تأسیس علم هنر اسلامی برداشته شده است. مقاله حاضر درصدد است به تطور فلسفه هنر و حکمت زیبایی در سده اخیر بپردازد.

در این مقاله، واژه‌های تفسیر و عقل از نظر لغت و اصطلاح بررسی می‌شوند، سپس معنای روش و نیز تاریخچه تفسیر عقلی بیان می‌گردد. جایگاه عقل و اهمیت تعقل، تفکر و تدبر از دیدگاه قرآن و روایات از مباحث دیگر در این عرصه است. همچنین مفهوم روش تفسیر عقلی و دیدگاههای متعدد مربوط به آن مورد بحث و بررسی قرار گرفته و دلایل موافقان و مخالفان روش تفسیر عقلی، بررسی و تحلیل شده است. بیان تفاوت روش تفسیر عقلی با سایر روشها(اجتهادی، تفسیر به رأی، کلامی و...) از مباحث دیگر این مقاله است. همچنین معنای لغوی و اصطلاحی تأویل بیان شده و رابطه آن با روش تفسیر عقلی نیز مورد تأمل قرار گرفته است. بخش دیگر مقاله به دیدگاههای ذهبی در خصوص روش تفسیر عقلی و تأویل می‌پردازد و خلط میان روشها(روش تفسیر عقلی، روش تفسیر اجتهادی و روش تفسیر به رأی)بررسی و تبیین شده است.

چگونگی ارتباط نفس با مبادی عالیه هستی به‌ویژه عقل فعال، از مسائل مهم فلسفه صدرایی است. ازنظر ملاصدرا نفسِ انسان ازطریق حرکت جوهری از عالم طبیعت به عوالم بالاتر سلوک یافته و با عقل فعال اتحاد برقرار می‌کند و به ادراک معقولات نایل می‌گردد. در این دستگاه معرفتی ادراک معقولات، به مشاهده نفسِ حقایق حاصل می‌شود؛ بدین‌صورت که صور خیالی و عقلانی، هریک در مقام خود، دارای ثبات و تجرد ذاتی‌اند و نفس با حرکت جوهری به مرحله ادراک عقلی راه می‌یابد. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی می‌کوشد تبیینی روشن از چگونگیِ این نحوه ادراک و به‌طور خاص، نحوه اتحاد آن با عقل فعال ازمنظر ملاصدرا ارائه نماید. برای رسیدن به این مقصود، نخست باید ماهیت نفس، عقل، ادراک و نحوه اتحاد نفس با عقل فعال و دیگر مبادی عقلی و کیفیت ارتباط صورت معقوله با ادراک شهودی از حقایق عقلی موجودات، ازمنظر فیلسوفان پیش از ملاصدرا بررسی گردد تا راه حل مسئله پژوهش حاضر را فراهم ‎نماید.